12 марта, 2018 19:16
Б, п фонемалары астыңғы еріннің үстіңгі ерінге нық тиіп, тез ажырап кетуінен жасалады. Бұлардың бір-бірінен басты айырмашылыгы дауыс алғашкысына (б) аздап қатысады да, екіншісіне (п) қатыспайды.Бұлардың тілде қолданылуында да кейбір ерекшіліктер бар. Атап айтканда, б фонемасы сөздін басында (6258 сөз, қ, т-дан кейін үшінші орында), ортасында актив колданылады да, сөз соңында кездеспейді. Соңгы позицияда б жазылғанымен (арап, гардероб, куб, клуб, ромб, прораб, штаб) оның айтылуы п болады. Сондыктаң да бұл сөздерге жалғанатын косымша қатаңнан (арабка, клубка, штабпен, штабсыз) басталады. Ал п фонемасы сөздің барлық позициясында ұшырай береді. Тіліміздегі п-дан басталатын (991)сөздердің дені кірме болып келеді.
Сөз басында б мен п айтуда, тіпті жазуда да (орфографиялык сөздікте) кейде жарысып жүреді; байым-пайым, балуан-палуан, барабар-парапар, батсайы- патсайы, бәле-пәле, бұйда-пида, палау-балау, пәтуа-бәтуа, пейіл- бейіл, пенде-бенде т.б.
«Әдеби тілімізде болсын, говорларымызда болсын қатаң п дауыссызы байырғы қолтума сөздерімізде оқта-текте болмаса, әдетте көп колданыла бермейді. Бұған дейінгі диалектологиялық мэлімет жинағын қазак говорлары ірасында бұл кұбылыстың (ұяң б-ның катаң п-ға ауысуының) біршама жиірек эайкалатын жері Өзбекістан, Тэжікістан, Қаракалпакстан, Түркіменстан республикаларының территориясы мен осы республикаларға шектес аймакта гұратын казақтардың тілі» [23,123].
Артикуляциялык жактан ұқсастыгының аркасында б, п және м фонемалары косымшалар мен шылаулардың бас позициясында бірін-бірі үнемі зшмастырып отырады. Мысалы: -бын//-пын//-мын//, -мыз//-быз//-пыз, -мен//- бен//пен, -ма//-ба//-па т.б.
Сөздің баскы, соңгы позицияларында бұл екі фонема көрші дыбыстардың эсерінен бірімен-бірі алмасып отырады: Акпала (ақ бала), Сәтпай (сэтбай), копполдұ (көп болды), капы (қаб-ы), қабады (кап-ады), көпжасар (көбжасар), ,көбеді (көпеді)т.б. Мұның үстіне п кейде у-га айналып кетеді: тауып (тап-ып), жауып (жау-ып), теуіп (теп-іп), сеуіп (сеп-іп).
Бас окулыктың авторы I. Кеңеспаевтың айтуынша, дауыстылар аралығында келген б дыбысы: а) б мен в-ның аралығынан айтылады; э) |«ауызекі тілде сол дыбысқа таяу айтылады «б) «в-ға әнтек бейімдеу айтылады.
Автор публикации
