11 мая, 2018 20:01
Жоспары
- Девиантты мінез-кұлкы бар балалар мен жасөспірімдердің
педагогикалык сипаттамасы
- Қиын балаларды тәрбиелеу әдістері
І.Девиантты мінез-кұлкы бар балалар мен жасөспірімдердің педагогикалык сипаттамасы
Қиын балалар үғымы 1920-30 жылдары П.П. Блонскийдің еңбектерінде пайда бола бастады. Оның зерттеулерінде киын балалардың мінез-кұлык тарихын мектеп, отбасы аркылы ашып көрсетеді. Ол киын балаларға мұғалімнің катынасы аркылы қиын оқушы терминін нактылауды жөн көреді. Балаларға былайша мінездеме береді: ол мұғалім жұмысының жемісті еместігіне байланысты. Субьективті көзқараспен қарағанда қиын оқушымен мүғалімге жұмыс істеу өте қиын, ол мүғалімнен көп жүмыс істеуді талап ететін окушы. Істі бүлдіруші окушыларға толыкканды мінездеме бере отырып, П.П. Блонский өз жүмыстарында мектепті, сыныпты ұйымдастыруға баса көңіл бөледі. Блонскийдің пікірі бойынша кайта тәрбиелеудің нағыз тура жолы, тәртіп бүзушыларды мәдениетсіз ортадан мәдениетті балалар ұжымына біртіндеп әкелу болып табылады. Қиын бала мәселесі бойынша ең алғаш зерттеу жүргізген П.П. Бельский кәмелетке жасы толмаған, мінез-кұлкында киындығы бар балалардың ішкі дүниесін карастырады. В.В. Трифонов зерттеулерінде «киын оқушы анықтамасы — бұл күнделікті педагогикалық әсерге көне бермейтін, өзіне үнемі қосымша уақыт бөліп карауды, мұғалімнің ерік-жігерін, күшін, кажырлы педагогикалык еңбегін кажетсінетін оқушы.
Ғалымдардың бірқатары киын балалардың пайда болуын өмірдің қолайсыз және әлеуметтік-биологиялық факторлармен байланыстырады.
И.А. Невский қиын баланың пайда болуы отбасындағы, мектептегі жүргізілетін оку-тәрбие жұмыстарының жеткіліксіздігінен деп түсіндіреді. Яғни, ата-ана тарапынан, мектеп кабырғасынан жылулык сезінбеген, мейірімділік көрмеген оқушы өмірде өзін ешкімге кажетсізбін деп есептеп, ашуланшак, агрессивті, катыгез болып өседі. Қиын оқушының пайда болу себептерін анықтағанда, біріншіден отбасындағы тәрбиеге, ал екіншіден мектептегі оку-тәрбие мәселесіне аса көңіл бөлеміз. Өйткені, көптеген психолог ғалымдардың зерттеулеріне жүгінетін болсак, оқушылардың мінез-құлқындагы киындықтардың пайда болу себептері отбасында дұрыс тәрбие бермеудің салдары екендігі анықталды.
- отбасының әлеуметтік және экономикалык жағдайы;
- ата-ананың баласына немқұрайлы карауы;
- караусыз калған бала немесе шектен тыс камкорлык.
Ұлы ғүлама педогог А.С.Макаренко «киын» балалармен жасөспірімдерге арналған еңбектері отандық педогогикалық алтын қорға енді. П.О.Эфрусси мінез-құлықтағы киындық табиғатын жүйке жүйесіндегі ерекшеліктер: қозғаушылык, көңіл-күйдің аумалы-төкпелілігімен жүмысқа кабілеттіліктің нашарлығымен түсіндіруге әрекет жасады, сонымен бірге психологиялық себептерді физиологиямен ұштастырды. Оның зерттеуінің кұндылы мынада, ол кейбір жекелік ерекшеліктерді талдауға, соның ішінде оқушылардың өзін-өзі қалыптастыру әдетін анықтауға көп септігін тигізеді?
Қиын балалардың жекелік ерекшеліктерін өмір жағдайымен, тәрбиемен өзара әрекеттестігін есепке алып, кешенді құрама түрінде зерттеп, іске асырған П.П.Блонский (1936 ж.) болды. Оның зерттеуінің негізгі мақсаты — қиын балалардың өмірін анықтау. П.П.Блонский киын балалардың мінез — кұлкын тарихын мектеп, отбасы арқылы көрсетеді? Ол қиын балаларға мұғалімнің қатынасы арқылы «киын оқушы» терминін нактылауда жөн көреді. Бұл балаларға былайша мінездеме береді. Объективті көзқараспен қарағанда киын окушы мынадай, ол мұғалімнің жұмысының жемісті еместігіне байланысты. Субъективті көзқараспен қарағанда қиын оқушы мынадай, онымен мұғалімге жұмыс істеу өте киын, мұғалімнен көп жұмыс істеуді талап ететін оқушы «істі білдіруші» оқушыларға толыкканды мінездеме бере отытырп, П.П.Блонкий өз жұмыстарында мектепті сыныпты ұйымдастыруға баса көңіл бөледі. Блонский пікірі бойынша қайта тәрбиелеудің нағыз тура жолы, тәртіп бұзушыларды мәдениетсіз ортадан мәдениетті балалар ұжымына біртіндеп әкелу болып табылады.
Көптеген жылдың оқу мен бақылау негізінде И.А.Невский қиындыкпен тэрбиеленетін баланың пайда болуын, балалармен отбасында, мектепте жүргізілетін оқу-тәрбие жұмыстарының жеткіліксіздігінен, кемеліне жетпеген педогогикалық карым-катынас нэтижесінен деп түсіндіреді. Қиын баламен жұмыс жүргізу бағытының шешімі мұғалімнің тиімді әдістеді меңгеру қабілетіне карай емес, сол әдістерді дұрыс игеруіне негізделеді. Мұғалімің жеке касиетіне, қабілетіне, окушымен қарым-катынасына, олардың іс-әрекеттерін кызықты, дұрыс ұйымдасты-руына карай кұрылады.
Баланың психикасы көп факторлы, әлеуметтік өмір жағдайына, қоғам дамуына тәуелді екенін қарастырады. Қазақстан ғалымдарының зерттеулеріне жүгінсек, баланың дамуындағы кідіріске, қоғамға бейідеудің киындығына себепші болып отыратын қолайсыз әлеуметтік-биологиялык факторларды анықтады. Балалар мен жасөспірімдердің асоциалды мінез-кұлық мэселесімен біркатар Қазакстандық педогог зерттеушілер көптеген жұмыстар істеді.
А.Жұмабаев, Қ.А.Жүкенов, А.М.Қарабаева, А.Қ.Каримов, А.В.Лысенко, И.Ф.Казаров, В.А.Парфенов, В.А.Трифанов, В.П.Шывченко, Г.А.Уманов. Бұл зерт-теушілер киын балалардың қиқарлык қыныр жағымсыз қасиеттерінің калыптасуына әлеуметтік педогогикалық факторлардың эсер ететіндігін зертеді. Мектеп окушылары мен жасөспірімдердің асоциалды мінез- қүлыктарын, спорт, өзідік жеке жұмыстарды ұйымдастыру, мектепте деген ыкпалды күшейту, отбасындағы белсенділікті арттыру, ұжымдағы әрекеттерге балаларды катыстыру, аркылы жөндеудің эр түрлі жолдарын көрсетті. В.В.Трифановтың зерттеулерінде «қиын окушы» анықтамасы — бұл күнделікті педогогикалық эсерге көне бермейтін, өзіне үнемі қосымша уакыт бөліп карауды, мұғалімнен жеке карым-қатынасты, ерік-жігерін, күшін, қажырлы педогогикалык еңбегін қажет ететін окушы. Бұл шексіз (интегральное) ұғым, ол жеке адамның өзгеру кұбылысын жинақтаушы. Осы категорияда балалардың жалпы адамдық және ешкімде кайталанбайтын касиеттері, элеуметтік жэне биологиялық факторлардың ықпалымен камтамасыз етімді. Көптеген бергі мектепте сабак берген ұстаздардын басым көпшілігі «қиын балалар» — бұлар мектеп бағдарламасын дұрыс меңгере алмайтындар, сондықтан да окушылар ұжымынан тысқары шығып қалатын балалар. Ұжымдағы жағымдағы позициядан қалыс қалу оларды теріс мінез-кұлыкка, айналысындағы адамдармен, әсіресе бірге окитын кұрбы кұрдастармен дұрыс карым-катынас жасауына кедергі келтірілді. «Қиын балалар», «мінез-құлықтағы киындық ұғымынан баска «киындықпен тэрбиелену» ұғымы де мектепте кеңінен колданылады. «Қиындыкпен тэрбиелену» термині тәрбиеленушінің
педагогикалык әсерге карсылығын және оны түсінгісі келмейтінін бейнелейді? Бүл карсылыктың басты себебі-көп жағдайға жеке тұлғаның калыпты дамудан калыс калуынан болады. Сабактан көп қалуынан осыдан мінездегі жаман кылыктар туады. «Қиындықпен тэрбиелену» — баланың теріс мінез-кұлкы, дау- жанжал. Кейде бұл қайшылық табиги түрде тек бір-бірін түсінбеуден шығатын дау-жанжал екенін айтуға болады. Ол дау кейде онша қауіпті емес жэне ол киындыксыз жойылуы мүмкін.
Г.А.Фортуновтың (1935 ж.) еңбектерінде «Қиындықпен тәрбиелену» енбектерінде зерттелген. Өзінің зерттеулерінде «киын бапаларға» ол психикалық бұзылудан жапа шеккендерді жаткызады.
Г.А.Фортунатов киын балаларға тек анықтама беріп коймай, ондай балалардың пайда болуының себептерін түсіндіреді және осындай себепті екі тобын табады. Бірінші топқа ол ескінің эсерін, ал екінші оларды қиналтатын ішкі дау жанжалдарды жатқызады. ¥зақ мерзімді дау жан-жанжал баланы кин атандырып кана коймайды, сонымен бірге оның жүйке-жүйесінің бұзылуына себепші болуы мүмкін (психовроз). Балаларды ішкі дау жан-жалдың ықпалынан сыртқы дүниеге қоршаган ортаға деген сенімсіз, тіпті жауластык сияқты қатынастар пайда болады.
Л.С.Выготский «киындықпен тэрбиеленумен» күресудің накты жолын аныктап берді. Өзінің «Қиын балалық шақтын педогогикалык клиникасы жэне дамудың диагностикасы» (1936 ж.) еңбегінде былай деп жазды: «Жеке адамның күйзелісімен күресу, оның себептерін жою жолымен ғана емес, сонымен бірге адамды жөнге салудың белсенді жолымен, білім бірлігімен, дамуына жағдай жасау аркылы да нәтижеге жетуге болады. Л.С.Выготский жеке адам тәрбиесі психо-логиясының маңызды бір мәселесі — аффектілі-кажеттілік ортасымен сананың байланысын көтерді? Мінез-кұлыктың ауыткушылығы (тәртіпсіздігі) мәселесіне ең алғаш көңіл бөліп қараған жаңа автор Л.С.Славина болды. Мұндай мінезге ол аффектілі (жан күйзелісі кайғыру) психологиялық ерекшелігін алды жэне бұл саладағы балаларды екі топка бөліп карастырады. Бірінші топ балалардың тәртіпсіздігінің себебі мінез-құлықтың дұрыс жағдай калыптаспауы салдарынан өте күшті эмоциалды қайғыру жеке жан күйзелісінен болады, ал екінші тобы балала-рының тәртіпсіздігінің себебіне мінез-кұлык ережелерінен санаспау, бұл ережелерді білмеу, өзінің мінезін көп жағдайды меңгермеуді жаткызады.
Әрбір киын балага жинакталған мінездемелерді белгілі бір жүйеге келтіріп оларды тәрбиелеуде жеке тэрбие жұмыстарын ғылыми тұрғыдан ұйымдастырған жөн. Осы саладағы тәрбиелеу әдістерінің бірі-этикалық әңгімелесу, ол оқушыны зерттеп тануда, тэрбиелеуде, қайта тэрбиелеуде жэне жеке тәрбиелеу жұмыстарында өз ерекшеліктерімен танылуда.
Әңгімелесу оку-тэрбие процесінде ең қажетті кұрал. Окушының жеке уайым-кайғысы, кейбір моральдық нормаларға жатпайтын іс-әрекеттері, семья жағдайын-дағы ыңғайсыз келіспеушілік кылықтар жайлы этикалык мәселелерді окушылар коллективі түсінбеуі де мүмкін. Осындай жағдайда тәжірибелі педагог баланың басынан өткен окиғаны немесе эр түрлі жағдайларды дұрыс түсінуге, болмаса коллективтің объективті түрде үғынуына эңгімелесу, сырласу аркылы көздерін жеткізеді. Бір ескеретін ерекшелік, киын бала мағынасыз әңгімелерді жақтырмайды. Қиын жасөспірімдер дербес мінезді, өмір тэжірибелері ұлғайып, айналасындағы адамдармен қарым-қатынасы күрделеніп, көп жагдайда тәуелсіздікке талаптану эдістері жеке бастарын жоғары санаушылыққа, өркөкіректікке итермелеп, дауға, дөрекілікке, катыгездікке себепші болатындығын жеке тәрбие жүмысында, соның ішінде жеке эңгімелесу тэсілдерінде ескерген жөн.
Сонымен, қиын оқушымен әңгімелесуге койылатын талап-олардың дара жэне жас ерекшеліктерін жан-жакты білу кажет.
«Қиын» балаларды тәрбиелеу процесінде өз орнын тауып келе жатқан әдіс-педагогикалык иландыру. Егер де айқын мақсат шамалы болса да оқушы санасына жетсе саналы іс-әрекеттердің дэлеліне айналдыруға болады. Педагогикалык иландырудың екінші бір ерекшелігі — қиын баланың психикасына катты әсер ететіндігін байқаймыз.
Еріксіз түрде иландыру тәсілін колдағанда, оны алдын-ала жоспарлай, еріксіз сипатта жүргізіледі. Бүл тәсіл киын баланың дөрекі кылықтарынан кейін артын суытпай, педагогтің ақыл-кеңесінің талап-тілектер карсылыксыз, таңдаусыз кабылдауын айтамыз.
Сонымен, педагог ашудың каркының төмендетуде онымен тіл тауып, тежеп, өзін-өзі үстауға себепші болып, дауыс ырғағымен, мимикасымен колдау білдіреді.
Максатты түрде қиын балаларды тэрбиелеудің ең басты әдісі «көше» жолдастарымен жағымсыз байланыстарын үзу. Бүл әдістің мэні-киын балалардың «көше» жолдастарымен карым-қатынастарына тыйым салып, байланыстарын үзу. Бүл тәсілді іс-жүзіне асырудың бірнеше жолдары бар. Соның бірі — территориялық түракты мекенін ауыстыру, мектеп алмастыру. Қиын балаларды бір жылға басқа басқа облыс, аудандарға тұратын туғын- туыстарына жіберу. Кейбір ата-аналар мектепті ауыстырғанымен қиын балалар бірін-бірі тауып алып, байланыстарын жалғастыра береді. Көптеген семьялардың басқа қалаларда, ауданда туыстары болмауы мүмкін. Бұл жағдайда іске асыратын екінші тәсіл-жағымсыз достык байланыстағы киын балапарға екі жактан да кездесулеріне тыйым салу.
Бұл тәсілді негізгі үш жағдайда колданган орынды:
а) киын бала мен «көше» жолдастырының арасындағы байланысты ата-ана, мұғалім токтата алмағанда;
э) ата-ана мен педагогтар баланың кары-катынасына көңілдерін аудармай, тәрбиелік мәні бар түсіндіру жұмыстарын жүргізбегенде;
б) жеткіншектің көше жолдастарымен байланысы терендегені сонша, коркыту әдеттеріне жүгіген жағдайда т.б. сактықпен тыйым салу тәсілін методикалық шеберлікпен колдану қажет. Әрине, бұл сәтте педагогтың, ата-ананың, милиция кызметкерінін беделі болуы шарт.
Екінші әдіс-моральдык тұрғыдан айыптау.
Осы тэсілдің тыйым салу тәсіліне карағанда артыкшылыгы-баланың ар-ұятына бағытталып, көлемді нәтижелер бере алатыны. Мысалы, қиын баланың теріс кылығы туған-туыстары тарапынан педагогикалык этикаға сай айыпталынады. Соныен катар педагогикалық ұжым, кұрбы-кұрдастары, көршілестерінде окушының арына тигізбей айыптаса, бұл істер өз нәтижесін бермес. Көп жағдайда киын жеткіншек немесе жасөспірім өзі сыйлайтын сыныбындағы кұрбыларының талап-тілектері меншіктілерін жерге тастап кетпейді.
Үшінші әдіс-киын баланың бағдарын, максат-індетін кайта бейімдеп, кұру. Бұл әдістің құндылық мэні — окушы қателігін түсінгенімен, өмір тіжрибесінің жоқтығы-нан өзін қалай ұстаудың жолын біле бермейді. Осы педагогикалық жагдайды дер байқаған педагог, оның ішкі позициясына талдау беріп, өзін-өзі тэрбиелеу программасын құруға көмек береді.
Қиын балалар мен «көше» жолдастырының аралықтарындагы теріс карым-катынастардың эоциялық және романтикалык әсерлігі жағынан, олардың ойларынша «өте кызыкты саналады. Осы себептен олар бір-бірімен қол үзбей жиналып уакыттарын мақсатсыз, тек қанағат алумен өткізеді. Әртүрлі топтар: фанаттар, попперлер, каратис, конфу, панктер ірі жэне кіші калаларда, поселкілер мен аудандарда кездеседі. Ал, кала окушыларының арасында «канторлықтардың» ыкпалы элі күшті.
Топ-топ болып жиналып сүйікті командасын қолдау, ол туралы акпарат алу, атакты музыкалық топтарды тыңдау, колдау. Арақ-шарап ішу, темекі тарту жэне т.б. кылыктардың аягы ұрыс төбелеске ұласып, заң нормасын бұзады. Сондыктан киын балалардың калау тілектерін баскарып, теріс жақтарын дэлелді ұғындырып, назарларын қогамдык мэні бар ісреге жұмылдыру кажет.
Педагогикалық жағдайда колданылатын төртінші әдіс-ескі байланысты мойындау, оның мэні — «көше» жолдастарымен катынастарынан туған келіспеу-шілікті пайдаланып, қиын оқушының оларга деген көзкарасын өзгерту, араласудан бас тартқыздыру. Бұған қосымша киын баланың алдына динамикалық (екінің бірі) әселе туғызып, оның қогамға жат бағыт-бағдарына коғамдық мэні бар жұмыс пен рухани байлықты карсы қою, оны өзінің таңдап алуына мүмкіндік жасау.
Жоғарыдағы әдістер педагогикалық кұралдар категорияларына жатады. Қиын оқушылардың ұскынсыз эрекеттерін тікелей тежеуге бағытталған. Бұларды қайта тәрбиелеу процесінде алатын өз орны бар. Бірақ, бұл эдіс тәсілдерді киын балалардың мінез-кұлықтарында коғамға жат кылықтары әлі терең, тұрақты калыптаспаған кездерде қолданылса, өз нәтижесін беретіндігін көрсетуде.
Мектепте жұмыс істейтін педагогтар, тэрбиешілер балаларды окытып- тәрбиелеу барысында, сабактан көп қалатын, тэртібі нашар, білім деңгейі төмен, құрбыларымен тіл ^табыса алмайтын, ашуланшақ, бұзақылыктар жасайтын балаларды жиі кездестіреді. Психолог мамандар мұндай окушыларды
«Қиын балалар», «Мінез-кұлкында ауытқуы бар окушылар», «Қиын тәрбиеленуші» катарына жаткызады.
Қиын балалар жэне мінез-құлықтағы қиындық ұғымы 1920-30 жылдары П.П. Блонскийдің еңбектерінде пайда бола бастады. Оның зерттеулерінде киын балалардың мінез-құлық тарихын мектеп, отбасы арқылы ашып көрсетеді. Ол қиын балаларға мұғалімнің катынасы арқылы қиын оқушы терминін нақтылауды жөн көреді. Бұл балаларға былайша мінездеме береді: обьективті көзкараспен қарағанда киын оқушы -мынадай, ол мұғалімнің жұмысының жемісті еместігіне байланысты. Субьективті көзқараспен қарағанда қиын оқушы — мынадай, онымен мұғалімге жұмыс істеу өте қиын, мұғалімнен көп жұмыс істеуді талап ететін оқушы. Істі бүлдіруші оқушыларға толыкканды мінездеме бере отырып, П.П. Блонский өз жұмыстарында мектепті, сыныпты ұйымдастыруға баса көңіл бөледі. Блонскийдің пікірі бойынша қайта тәрбиелеудің нағыз тура жолы, тэртіп бұзушыларды мәдениетсіз ортадан мәдениетті балалар ұжымына біртіндеп әкелу болып табылады. Қиын бала мәселесі бойынша ең алғаш зерттеу жүргізген П.П. Бельский кәмелетке жасы толмаған мінез-құлқындағы қиындығы бар балалардың ішкі дүниесін карастырды. В.В. Трифонов зерттеулерінде «қиын оқушы анықтамасы — бұл күнделікті педагогикалық әсерге көне бермейтін, өзіне үнемі косымша уакыт бөліп қарауды, мұғалімнің ерік-жігерін, күшін, кажырлы педагогикалық еңбегін қажетсінетін оқушы. Г.А. Фортунатовтың зерттеулерінде «қиын балаларга » үлгермеушілер мен тәрбие ықпалына көнбейтін балаларды және психикалық бұзылудан жапа шеккендерді жатқызады. Қазіргі кезде психологияда қиын бала түсінігінің бірыңғай анықтамасы жоқ. Бұл шексіз ұғым, ол жеке адамның өзгеру құбылысын жинактаушы. Осы категориядағы балалардың жалпы адамдық және өзге ешкімде кайталанбайтын касиеттері, әлеуметтік жэне биологиялык факторлардың ықпалымен камтамасыз етіледі.
Агылшын психологы Хевитта жэне Дженкинс киын балаларды екі үлкен категорияға бөлген :
1 балалар. Бұл балалардың жанұясымен, қатарластарымен карым-қатынасы жаман, эмоциялары бұзылған, агрессивті, катыгез әрі кекшіл балалар.
Ғалымдардың бірқатары киын балалардың пайда болуын өмірдің қолайсыз жэне әлеуметтік-биологиялык факторлармен байланыстырды. Ал И.А. Невский киын баланың пайда болуы отбасындағы, мектептегі жүргізілетін оқу-тәрбие жұмыстарының жеткіліксіздігінен деп түсіндірді. Яғни, ата-ана тарапынан, мектеп қабырғасынан жылулық сезінбеген, мейірімділік көрмеген оқушы өмірде өзінің ешкімге қажетсізбін деп есептеп, ашуланшақ, агрессивті, катыгез болып өседі. Қиын окушының пайда болу себептерін анықтағанда, біріншіден отбасындағы тәрбиеге, ал екіншіден мектептегі оқу- тэрбие мәселесіне аса көңіл бөлеміз. Өйткені, көптеген психолог ғалымдардың зерттеулеріне жүгінетін болсак, окушылардың мінез-құлқындағы қыйындықтардың пайда болу себептерін отбасындағы дұрыс тәрбие бермеудің салдарынан болатындығын анықтады: тасын аса тым еркелетіп өсіріп жатыр десек те кателеспейтін шыгармыз. Аса тым артық мадактау мен шектен тыс мәпелеуде өскен бала ешкандай күш жұмсамайақ көзге түскісі келеді, егер мүғалім ескерту айтатын жағдайда жылай салатын әлсіз, өздігінен еш нэрсеге қол жеткізе алмайтын, ерке болып, өзбеттілігі калыптаспаған бала болып өседі. Сонымен бірге «Үйлену оңай, отбасын күру киын» деп ата- бабамыз айткандай казіргі жастарымыздың отбасылык өмірге дайын еместігінен, немкұрайлы карағандықтан кара көзді балалар толык емес отбасында немесе жетім балалар үйінде тәрбиеленіп жатыр. Не анасының жылылығын, не әкесінің мейірімділігін, тәрбиесін көрмей өскен баланың психикасы жарақатталып, қиын балалар санының катарына қосылады.
Сонымен балалардың мінез-кұлқындағы киындықтардың пайда болу себебі, біріншіден, отбасы тәрбиесі десек, екіншіден, мектептегі оку-тәрбие жұмысындағы кемшіліктермен сипатталады.
Бала мектепке келген кезден бастап оқушы — мұғалім жэне окушы-окушы арасында карым-қатынас калыптаса бастайды. Бұндай қарым-катынасты орындау оқушыға бастапқыда киын соғады. Жалпы мектептегі мұғалімнің барлык балаларға қойылатын талаптары да көзқарастары да бірдей болуы керек. Дегенмен де кейбір мұғалімдердің өзінің сүйіктілері жэне сүйікті емес окушылары да (гадкий утенок) болады. Бұл мұғалімнің окушылармен карым- катынас орнатуын аса киындатады. Өйткен мұғалім өзінің сүйіктілеріне жаксы баға қойып, колдап отырады, ал калған балалар каншама тырысканмен шет жакта калып «Мен қанша тырысып айтқанмен де төмен баға кояды» деген пікірлер қалыптасып, оқушылардың оқу мотивациясының төмендеуіне әкеледі.
Д.Б. Элькониннің айтуынша, баланың дамуы кезінде оқу процесінің алатын орны ерекше. Бала мектепке келгенде оның ойында окуға деген кызығушылық әлі толык калыптаспаған, тек оку барысында мұғалімнің ықпалымен қызығушылғы біртіндеп қалыптасады деген.
Белгілі ғалым Л.С. Выготский былай деп жазған: «Қызығушылык-бала кылығын итермелеуші күш. Баланың іс-әрекеті оның органикалык кажеттілігімен сэйкестілігін көрсететін инстинктивті ұмтылыс. Тұлғаны кандай да бір іс-әрекетке шақырғыңыз келсе, ең алдымен оның кызығушылығын тудыру қажет. Оның сол іс-эрекетке дайын екеніне жэне оны орындауға барлык күшін бағыттайтынына көз жеткізуге керек. Сонда ғана тұлғаның іс-әрекетті өз бетінше істей алады, ал мұғалім тек қана оның іс-әрекетін басқарып жэне бағдарлап отырады».
Ал, мұғалімге психологиялык білім өзіне-өзі белгілі талап коя білу үшін де жэне оқушыларға білу, білім беру және тәрбиелеу үшін де кажетті өзіндегі жеке адамдық касиеттерді дамытуға да керек.
Ал оқушының окуға қызығушылығын тудыру мұғалімнің педагогикалык шеберлігі мен кабілетіне байланысты болады. Бұл негіз ең біріншіден педагогтың жеке қасиетіне, қабілетіне, оқушымен карым-қатынасына, олардың эрекеттерін дұрыс ұйымдастыруына қарай кұрылады.
Бала білімінің бастапқы іргетасы бастауышта каланатыны бэрімізге белгілі. Бастауыш сыныпта сабактың бір элементтерін түсінбеуі окуда киындық тудырады, ал оқу бағдарламасы сыныптан сыныпқа ауысқан сайын күрделене береді, бұл баланың оку үлгерімі нашарлап, сабақтан кашу, сабаққа келмеу және т.б. әрекеттері арқылы көріне бастайды.
Г.М. Минковский, Л.М. Зюбин, Д.В. Колесов, В.Н. Кудрявцев зерттеулерінде қиын балалардың басым көпшілігі — мектептегі окуда киындықтарға кезігіп, оку бағдарламасын дұрыс меңгере алмай, үжымнан тысқары калып калған балалар, -деп атап көрсетті.
Белгілі ғалымдар Б.Г. Ананьев, Л.И. Божович зерттеулерінде мұғалім мен бала арасындағы карым-катынас, баланың ата-анасына жэне кұрбыларына қарым-қатынасын анықтап, эксперименттік түрде зерттеп көрсеткен. Жалпы ғалымдардың зерттеулеріне сүйенетін болсақ, бала мінез-күлкының киындығы 6-8 сыныптарда әсіресе ұл балаларда басымырақ байқалады деген.
Мінез-күлқында қиыншылығы бар оқушыларды әдетте екі топка бөліп қарастырады: жеке басын қалыптастыруда сырткы кері факторлардың, әлеуметтік жағдайдың әсері болған және өтпелі кезеңнің күрделілігінен мінезі дүрыс калыптаспаған окушылар.
Қиын балалардың психологиялык ерекшеліктерін теориялық түрғыда Л.С. Выготский еңбектерінде талкыланды, сондай-ак А.С. Макаренко тәжірибелерінен де үлкен орын алды.
Бірқатар казақстандық педагог зерттеушілер В.Г. Баженов, А. Жүмабаев, К.А. Жүкенова, А.М. Карабаева, И.Ф. Назаров, В.А. Парфенов, В.А. Трифонов, В.П. Шевченко, Л.В. Лысенко, Л.К. Керимов жэне т.б еңбектерінде қиын балалардың кикарлық сияқты жағымсыз касиеттерінің қалыптасуына элеуметтік-педагогикалық факторлардың әсер ететіндігін зерттеді. Бастауыш мектеп окушылары мен жасөспірімдердің асоциальды мінез-қүлықтарын, спорт, өзіндік жэне жеке жүмыстарды ұйымдастыру, мектепке деген ықпалды күшейту, отбасындағы белсенділікті арттыру, ұжымдағы әрекеттерге балаларды катыстыру аркылы жеңудің әртүрлі жолдарын көрсетті.
Қазіргі кезде мектепте бала өрескел кылық жасаса, тәртіпсіздік көрсетсе кінәні ата-аналар мұғалімдер не тәрбиешінің тәрбиесі деп санайды. Тәрбиенің түп негізі бала дүниеге шыр етіп келегеннен кейін басталады. Баланы материалдык жағынан қамтамасыз етеміз деп ата-аналар күні бойы маңдай терін төгіп, жұмыс істеп, балаларының ешкімнен кем болмағанын қалайды. Алайда, караусыз калған балалардың елігуі тез және жаман кылықтарға да бейім келеді. Ал баласының бос уақытында не істеп жүргенін, кайда барып, немен шұғылданып жүргенін білмейтін ата-аналардың көптігі қаншама. Сонымен бірге, өсіп келе жатқан жас үрпақ сыпайылық, мейірімділік танытпай қатігездігі байқалып жатса «Мынау менің балам ба, бүл қылықты мен үйреткен емеспін» деп таң каламыз. «Не ексең, соны орасың» деп ата-бабамыз тегін айтпаған, балаға материалдык кажеттіліктен гөрі рухани кажеттілік аса кажет деп ойлаймыз.
Автор публикации
