2 января, 2018 14:32
Абак — бағана капителінің жоғарғы жағы, әдетте
төртбұрышты болып келеді.
Абстракционизм (лат. abstractio — алаңдау) XX ғасыр
өнеріндегі бағыт; шығармашылық әдіс; бейнесіз, тұлғасыз өнер, ең алдымен кескіндеме өнеріне тән, наңты
шындықты бейнелеуден бас тарту. Абстракционизмнің
эстетикалық негізі Кандинский «Өнердегі рухани байлық» (1910 ж.) кітабында қаланған.
| А |
| Алғашңы абстрак- ционистік шығармалардың пайда болуы осы кезеңге жатады. Абстракционизм негізгі екі бағытпен дамыған: бейнесіз түсті бояулардың үйлесуіне ұмтылу және гео- метриялық абстракцияны құру. Бірінші бағыт экспрес- сионизм мен фовизмнің бейнені нақты шындықтан бо- сату аймағындағы ізденістерін саналы аяқтады. Осыған орай, бояу түсінің құндылығына аса көп көңіл бөлінді, оның колористикалық байлығын көрсетуге, кескінде- меге көптеген музыка элементтерін енгізуге, драматизм, лиризм, мәңгілік және «рухани байлық», «дүниетану»сияқты терең мағыналы, адам- дарға тән сезімдерді көрсетуге ұмтылды. Екінші бағыттың негізін қалаушы — П. Сезанн және кубистер (кубизм). Оның мағынасы жаңа көркемдік ор- таны неше түрлі геометриялық денелердің, түзу және қисық сызықтардың көмегімен құру болып табылады. Бұл топтың өкілдері неопластицизм кон- цепциясын алға шығарған, оның мағынасы: «жай», |
| «аның», «конструктивті», «қызметкерлік» дегенгеомет- риялық дененің сипаттамасына «кездейсоқтық»* «анық емес» және «табиғат ыңғайынан ніықпау» деген қарама қайшылық. Ал абстракционизмнің жаңа өкілдері (Дж. Поллак, Ду Кунинг, т.б.), өнерге екінші дүние- жүзілік соғыстан кейін келушілер сюрреализмнен «пси- хикалықавтоматизм» мәнісін қабылдады. Осыжерден «іс- әрекет кескіндемесі» деген бағыт туындайды.Кескіндемеге көркемөнер ретінде қойылатын талап- тардан бас тартып, Абстракционизм түс және бейненің мағынасын абсолюттеп, олардың көркін оппозиция құру негізінде тапқан. Сонымен, ол кескін өнерін нақтылық аймағына бұрмалап, оның мақсаты мен өнердегі қызметін қыспаққа ұшыратты. Оның нашар жағы: өнер шеберлігін бағалау қасиетін төмендетіп, өнерден хаба- ры жоқ адамдарға жол ашты. Бірақ Абстракционизмнің бейне және оның түсінің үйлесімі туралы тұжырымы қазіргі кезде дизайн, көркем өңдеу өнерінде, театр, кино, теледидар салаларында қолданылады.Авангардизм (фр. аиап-§агд,е — озат топ) — XX ғасыр өнеріндегі ағымды білдіретін термин. Мағынасы — өнердегі шындық дәстүрлерін бұзу, орнықңан эстетикалық мәселелердің қирауы арқылы көркем бейненің негізгі өнер жолын табу. Модернизм бағытының шекті көрінісі бола отырып, авангардизм өнердің |
| дәріптеп, адамның кемшіліктерін көрсету, «Мен» (футу- ризм) айдары бар мағынаның қирауы (дадаизм), «психи- калың автоматизм», астарлы сезімдерге ыңпалын тигізу (сюрреализм) жөне т.б. Авангардизм XX ғасырдың 10-20- жылдары, буржуазия идеологиясы қирай бастаған кезде ңарңынды дами бастады. Өнер мәдениеті ретінде авангар- дизм оны ңолдайтын қоғам мүшелерінің құрамы жағынан және стилистика мен көркемдік шығармашылығы жағы- нан өте күрделі болды. Мысалы, М. Шагал, П.Н. Фило- нов, К.С. Малевич, В.В. Кандинский.Ағаш — тұрмыстық қажеттіліктерді өтеу үшін кесіліп, қиылып алынған ағаш кесінділері, қүрылыс материа- лы. Адамзаттың ежелгі досы. Ата-бабаларымыздың бірінші қолға алған қаруы да, отыны да осы ағаш бол- ған. Одан бері ағаштың атқаратын міндеті арта түсті.Ағаш әрлеу — ағаш бұйымдарын мөлдір шайыр жа- ғып, жоғары сапада өңдеу. Ағаш әрлеу көбінесе шеллак- ты политурамен (лак түрі) жүргізіледі. Әрлеу процесі бірнеше сатыдан өтеді: дайындау операциялары (ағаш тазалау, ажарлау, бояу); әрлеудің бірінші сатысы (бұйым- ның ойық жерлері бітеліп тегістеледі); әрлеудің екінші сатысы (бұйымға жылтыр өң беріледі); әрлеудің соңғы сатысы (бұйым айнадай жал- |
| Ағаш өңдеу аспаптары — ағашты кесіп өңдеуге арнал ған (тілу, тесу, тегістеу, сүргілеу, бөлшектеу, т.б.) меха- никалық аспаптар. Ағаш өңдеу өнеркәсібінде станокты жөне машиналы аспаптарды ңолданудың маңызы зор. Қ°л аспаптары ңазірде негізінен ұсақ шеберханалар мен құрылыс алаңдарында, ал кәсіпорындарда құрастыру және монтаждау операциялары кезінде бұйымдардың артық-кемістігін жоюға қолданылады.
Ағаш өндеу станогы — ағашты механикалық жолмен өңдейтін станок. Онымен брус, тақта, фанер, т.б. ағаш материалдар, теміржол вагондарының, ауылшаруашы- лық машиналарының, т.б. бөлшектері, жиһаз, музыка- лық аспаптар сияқты ағаш бұйымдар жасалады. Ағаш өңдеу станогы кесу, ию, желімдеп құрастыру, ажарлап өңдеу, престеу станоктары болып бөлінеді. Оның ішінде ең көп тарағаны — ағаш кесу станоктары. Сонымен ңатар, ағаш өңдеуде бірнеше технологиялық процестерді бірден атқаратын ңұрама және өмбебап станоктар да ағаш өңдеу станогына жатады. Ағаш тілгіш рама — бөренелерді, кеспектер мен брус- тарды бойлай тілетін машина. Ілгерілі-кейінді ңозғалыс- қа келетін аралары болады. Ағаш тілетін рамалардың тік және көлденең түрлері бар. Тік ағаш тілгіш рама өндірісте кең тараған. Онымен бөрене және кеспектер тілінеді, он екі не одан да көп арасы болады. Көлденең ағаш тілгіш рамада горизонталь бекітілген бір ғана ара бар. Ол фанера өндірісінде ңолданылады. Адарғы — өрмек тоқуға арналған құрал-жабдықтар- дың бірі, өрмек жіптерінің асты-үстін көтере бөліп тұра- тын және оларды аударыстырып отыратын екі жаң шеті қырландыра жонылған жұқа тақтай. Академизм өнердегі (грек. акасіетіа — мектеп) — 1. Дәстүрді сыйлау, жоғары ұсталық, өнердегі өмірі қысқа, жеңіл-желпі ағындардың «індеті». Сонымен |
| қатар, Академизмнің кемшілігі де бар, ол жиі дәстүрлі онерде, көркемдік шығармашылықта бұрын қолданыл- ған мәнерлер мен тәсілдерді қайталап, әншейін сыртқы пішінін әшекейлеп, өмірлік мағынасы жөне рухани бай- лығы кем өнерге айналады. Академизм көркем мәдениетті жоғары бағалай отырып, оның нашар жақта- рына қарама-қарсы келетін қарапайым сипаттамалы күшті қояды: студиялық театр, халықтық қарапайым өнер ұжымдары, т.б. Маңызды жағы: неше түрлі өнер ағымдарының пайда болуына қарамастан, өзінің мәде- ниет дәстүрін, ұлттық байлығын сақтап қалуы және одан ары дамуы.
2. Иілімді өнер бағыттары, сонау Еуропадағы ағайын- ды Каррачилердің Болонский академиясынан бастау (1585 ж.) алып, екі ірі стильге — классицизм мен борок- коға (ХҮІІ-ХУІІІ ғасырлар өнері) бастама берген, соңы- нан бүл да ірі және кең өнер түжырымы болған. Болон- ский мектебі Қайта өрлеу кезеңіндегі эстетикаға тән, суретшінің теориялық жөне төжірибе жағынан барлық стиль түрлерін меңгеруін, идеясын алдымен графика түрінде, кейін кескіндеме арқылы пысықтауын талап еткен. Сонымен қатар Болонский мектебінің теориялық және тәжірибелік бағдарламалары эпигоншілдіктің (бол- ғанды қайталау) туындауына әкеліп соқты жөне техни- калық шеберлікті тым жоғары бағалауға, суретшінің жеке ерекшелігінің дамуына зиян келтірді. Болон- скийдің академизм тәжірибесі ХҮІІ-ХІХ ғасырларда « ака- демия изящных искусств» (би, драма өнері, музыка) құрылуына себеп болды, ал академия сатылы оқу негізін құрды: ұсталықты, жиналған тәжірибені үйрету, т.б. Акант (фр. асапіһе — тікенекті өсімдік) — өсімдік жа- пырақтары мен бұталары пішінінде архитектуралық әшекейлеу, көбінесе ою-өрнектерде, колонна капителін- де кездеседі. Аксессуар немесе құжаттар — көркемсурет өнеріндегі онша маңызды емес, екінші сатылы көмекші заттар. |
| Алақанат — шидің өрнегі тозып, қажалып кірлемеуі, көшіп-қонғанда бүлінбеуі үшін шыбын қанатқа жалғас тыра ақ шиден сиректеу етіп, шидің екі жағынан 20-40 см шамасында тоқылады. Осы тоқылған бөлігі алақанат деп аталады.
Аллегория (грек. аІІе§огіа — астарлы сөз) — шындық пен өнердегі көркемдік ойластыру принципі, соның көмегімен түсініктерді, идеяларды, ойларды нақты, көзге көрінетін бейнелерде көрсету. Көп жағдайларда аңыздардан белгілі, мазмүны — нақты бекітілген бейне- лер (классикалық өнер, фольклор, дін). Аллегорияның өнер тәжірибесіндегі өмірі — пішіндеу, ойдағы бейнелерді тірі жандар бейнесінде немесе метафоралық бейнеде көрсету (мысалы, жеңіс — ежелгі грек құдайы Ника бейнесінде көрсетілуі). Аллегорияның астарлы сөздік мінезі екі жағынан көрінеді: бір нәрсе бейнеленеді, ол, бір жағынан, шығарманың шын мағы- насымен толық сәйкес келмейді, бірақ сол бейнеленген нәрсе — соның мағынасын ашатын тәсіл. Өйткені бұл жерде екі мағыналы жазық жатыр: терең және беткі көркем бейненің аллегориялық мағынасы дөстүрлі түрде нақтыланған мағынаға негізделген, бірақ оның шегінен шығып, оған жаңа, көкейтесті мағыналар қосылады. Аллегория орта ғасыр эстетикасында кең тараған (сәу- лет, мүсін, әдебиет, кескіндеме). Қайта өрлеу кезеңінде аллегория әмбебап мінездемесін жоғалтады, бірақ XVI ғасырда қызығушылық қайтадан пайда болады, ол жо- ғары ар қүндылықтарының көрсеткіші ретінде классицизмнің эстетикасында және көркемдік тәжірибесінде нақты жағдайды көркем қорыту деңгейіне жетеді. Ежелгі сюжет жөне мінездеме үлгілі бейне ретінде қабылданады, қоғамдық идеалды және жоғары дәрежелі ойларды білдіру нышаны болып табы- лады. Қайта өрлеу эстетикасы өнердің қоғамдағы күрделі қызметін нақтылай отырып, астарлы сөздің мүмкіншілігін, аллегорияның жалпы мағынаны біртіндеп білдіретін қасиетінің көмегін қажет етті. Ге- |
| гель эстетикасында аллегория символ немесе белгімен салыстыра ңарастырылады. Қазіргі кезеңдегі өнерде аллегория — көркем ңұралды дәстүрлі жанрларда қолда- ну тәсілі (аңыз, ертегі) және жаңа түрлері (монументал- ды мүсіндегі — Отан-ана, қаза болған жауынгер, т.б.) да- мыған.
Аллюзия (лат. аііизіо — қалжыңдау, астарлап көрсе- ту) — көркемдеу тәсілі, көркемдеуші бейнені мағынасы ұқсас немесе белгілі өнер шығармасына келтіре айту жолдарымен байыту, толықтыру. Аллюзия өнерде кең таралған: ол адамның көркем шығарманы қабылдауы- ның интуициялың және эстетикалық түсінігінің деңгейінде құралады, бірақ суретшілердің ойластырған ойына сәйкес тәсілдерінде қолданылады. Ал өлең шы- ғармаларында аллюзия астарлы мағыналы, қүпиялы бо- лып келеді, бүл жағдай көркем бейне белгісіне терең, сонымен қатар жеңіл сипат береді. Мысалы, Пушкин «Евгений Онегин» романына романтикалық аллюзия енгізеді. Ленский бейнесі арқылы, осы қарама-қайшы- лықтан шығарманың нақты шындықты түсін күшейтеді. |
| Алтарь (лат. аііагіа — жоғары) — христиан діні шіркеуінің көтеріңкі жері, басңалардан өсем ойылған тормен, жапырақты өрнектенімен бөлінген.
Алтын бөлік (немесе золотое сечение) — геометрия- лың, математикалың пропорция салыстырымы, осыған орай бүтін нерсе өзінің үлкен бөлігіне қандай мөлшерде ңатысса, тура сондай мөлшерде үлкен бөлігі өзінің кіші бөлігіне қатысады. Әр түрлі геометриялық дене, зат бөліктері — осындай қатынасңа тең нәрселер: ңатаң про- порциясымен ерекшеленеді және көзге жағымды қабыл- данады (мысалы, үзын мәрмәрлі Парфенон ұстындыла- ры грек Парфенонын алтын бөлік тәсілімен бөледі). Ал- тын бөліктің қарапайым түрі адам денесінде көрсетілген: пропорционалды, дұрыс дененің бойымен созылған ңолдың ортан саусағының ұшы адамның бүкіл бойын осындай қатынаста бөлу керек. Алтын бөлік тәртібін «бекітілмеген» сәулет, мүсін, кескіндеме заң- дары деп қабылдап, Қайта өрлеу кезеңінің көптеген суретшілері өнердің тұңғиың, әдемі геометриялық негізін таппақшы болған. Мысалы, Италия математигі Л. Пачали өзінің «О божественной пропорции» атты қол- жазбасында «алтын бөлік» заңдылығына барлың жерде |
| бар заттар бағынады, сұлу болуға ұмтылады» деп көрсе- теді. Осы тұжырымда Қайта өрлеу кезеңіндегі мәдениеттің ңарапайым механизмі және математизмі көрінеді. Сәулет және көркемөнерде алтын бөлік өзінің таза күйінде өте сирек ңолданылады.
Альков (фр. аіһоое ) — кереуетке арналған қабырға- дағы ойық. |
| Альсекко (ит. аі зессо — құрғаң) — құрғақ сылақтың үстіндегі қабырға кескіндемесі.
Альфреско (ит. аі ^гезсо — шикі) — ылғал сылақтың үстіне сулы бояумен орындалған ңабырға кескіндемесі. Ампир (фр. етріге — империя) — XX ғасыр басындағы Батыс Еуропадағы көркемдеу өнерінің стилі. Наполеон I билік құрған кезеңде пайда болған. Классицизмнің соңғы кезеңінің немесе Людовик XVI стилі деп те атала- ды. Император кезеңіндегі Рим өнерін үлгі ретінде тұтынуға шақыра отырып, ампир ұсталары Помпейде табылған заттарды айнытпай көшіріп, олардың бөлшектерін және көркемдеу тәсілдерін, сонымен қатар Ежелгі Египет қазбаларын жаңа жасалынып жатқан |
| Наполеон таңбасына үйлестірді. Ампирдің өзіндік тео- риялық тұжырымы болған жоқ, ол Еуропада үлгі жинақ- тары (1801-1812 жж. Парижде Персье және Фонтен шығарған) арқылы таралған. Ампирдің біркелкі және схемалық қасиеті еш қиындықсыз келетін көркемдеу тәсілдері ірі сериялық өндірістің дамуына ықпал етті (фарфор, мата, ас үй күмісі, мүсінді әсем заттар). XIX ғасырдағы көркемдеу заттарының орыс сәулет өнеріне тигізген әсері бола тұра, ампирді орыс мәдениетінде қол- данылатын стиль деп біржақты кесіп айтуға болмайды. |
| Амур (лат. атоге — махаббат) — римдік мифологияда садағы мен жебесі бар қанатты нәресте бейнесінде су- реттелетін махаббат қүдайы; гректің Эрот құдайына сәйкес келеді.
Аналог — жобаланып отырған затпен ұқсастығы қызметі, жұмыс істеу, қолданылуы жағынан көрінетін жасанды зат. Ансамбль (фр. епзетЫе — бүтін, тұтас) — жалпы эсте- тикалық мағынада — бүтін қабылданатын, көркем тұтас- тықтың танымдық қасиеттері бар кешен. Музыкада ан- |
| самбль — бір ұжымның: театр артистерінің, музыкант- тардың, бишілердің бірлестігі; сәулет ансамблі — бірнеше ғимараттың көркемдік үйлесім (Римдегі әулие Петр алаңы, Ленинградтағы сарайлық алаң, т.б.)- Көп жағдайда сәулет ансамблі ұзақ уақыт даму нәтижесінде құралады. Қазіргі кезеңде ансамбль туралы түсінік киімге, зергерлік бұйымдарға қатьісты айтылатын ұғым орнында да қолданылып жүр. Бұл жағдайда ансамбльдің эстетикалық қызметі — адамның күнделікті өмірін үйлестіру, оның сыртқы пішінінің және тұрғын жағдайының сол кезеңде қалыптасқан эстетикалық шек, әсемдік туралы ұғымға сай болуын қамтамасыз ету. |
| Антураж (фр. епіоигаде ) — қоршаған аймақ, орта, тұрмыс.
Аппликация (лат. арріікаіиз — құрастыру) — алдын ала дайындап алған ою-өрнекті салатын үлгі бойынша мата- дан кесіп безендіру. Төртбұрышты немесе үшбұрышты матадан қиылып алынған негізгі өрнек те, фонға салған өрнек суреттер де бөлек-бөлек ою-өрнек сияқты белгілі мөлшерде дайындалған киізге немесе басқа түсті матаға тігіледі. Ол үшін өрнектің шетінен екі қабатталып ши- ратылған жіппен екі қатар етіп киізге сырып тігіледі. Еденге салынатын, қабырғаға тұтылатын, кейде киіз үйдің есігіне ішінен салынатын ою-өрнектер бір-біріне үйлесіп жатады. Олар көбіне крест немесе ромб тәрізді болып келеді. |
| Аппликациямен құрасты- рып текемет жасау үшін, ең алдымен, киіздің негізі да- йындалады. Ол кәдімгі киіз басқандай аппақ жүннен өте ұқыпты түрде басылады. Ою- өрнектер шұға, сәтен немесе жібек матадан кесіліп тігіледі.Текеметтің барлығы да шеті жиектеліп, қос жіппен мәнер- леніп, кебіне ақ жіппен тігіледі.Қымбат маталармен, түсті шашақтармен безендірілген оюлы текеметтерді халық жоғары бағалаған. Сәндік үшін |
| Апсида — жарты шеңберлі, кейде көпбұрышты болып келетін ғимарат бөлімі, жеке шатыр не жартылай күмбез түрінде. |
| Араб-мұсылман эстетика-
сы — орта ғасырдағы Шығыс Діні — ислам, негізгі әдеби тілі — Сұлулық өзіне тартатын, нылған. Сұлулық пен сүйсіну көзге көрінетін бейнелер .мен естілетін дыбыстардың адам жанына жақындығы- мен түсіндірілген. Адамдардың белгілі, нақты, әдемі заттарға әуестенуі әдейі ассоциациялық қозғалыстардың көмегімен қарастырылған. Философтар мен ақындар дүниенің әсемдігі туралы жазған (әл-Фараби, ибн Сина, Омар Ьайям). Адамзаттың сыртқы пішінімен қатар ішкі дүниесінің сұлулығы өте жоғары бағаланған. Жан-жақ- ты білгір, оқыған адамдарға арнайы талаптар қарасты- рылған, оны «адабе» деп атаған. Философтардың ойынша, өнердің негізінде ежелгі за- мандағы сияқты еліктеушілік болған, сондықтан поэзия «өтірік» деп жарияланған. Өйткені олар өмір шынды- ғын әшекейлеп көрсеткен. Музыка туындылары жай- лы, олардың адамға әсері жайлы да талаптар жазылған, бірақ қыл өнері жайлы еш нәрсе жазылмағанына ислам дініндегі қойылған тыйымдар себеп болған. Қыл өнеріндегі кейіпкерлер: ғашықтар, орман-бақтар, гүлдер поэзиядағы сияқты адамның көңіл-күйін көте- руді басты мақсат етіп ұстанған. Бағалау тәсілі: техни- калық орындалуы, бояу түстері ашық, үйлесімді жеңіл, суреті қатаң аяқталынған болуы қажет. Каллиграфия жоғары бағаланып, арнай^ кескіндеуге арналған қылдың^і^^аеб55*5Шй& |
| кен. Орта ғасырдағы мұсылмандар эстетикасы орта ғасыр мен Қайта өркендеу кезеңіндегі Еуропа елдерінің эстетикалық дамуына үлкен әсер еткен.
Арабеска (фр. агаһещиё) — өзара өріліп, біркелкі қай- таланып келетін өрнек үлгісі. Ренессанс, классицизм, неоренессанс кезеңдерінде архитектоникалық өрнек ретінде қолданылған. Арка (ит. агсо — жарты шеңбер) — екі колонна арасын- дағы орта немесе қабырға тесігінің қисық сызықты жап- қышы. Арқау — өрмектің үстіңгі және астыңғы жіптерінің арасына көлденең түсіп тоқылатын бойлық жіп. Артефакт (лат. агіе/асіит — жасанды орындалған) — археологиялық термин, алғаш рет эстетикада тікелей эти- мологиялық мағынада көркем шығарманың адам қызметінің қорытындысы ретінде табиғи бейнелерден ерекше екенін көрсету үшін қолданылған. Осының негізінде артефакт термині өнер саласында қызмет істеу үшін арнайы құрылған заттарды белгілеу ретінде нық- талады. (Құралды көркем бейне). Бүл дәстүр институция- лық концепцияның өкілдерімен бұзылған, олар үшін әр зат артефакт деңгейіне жетіп және сәйкес ортада көркемдік шығарма аталуы мүмкін. Қазіргі кезеңдегі эс- тетикалық түжырымдарда артефакт және көркем шығар- маның айырмашылығы келтіріледі. Артефакт көбіне бо- йында көркемдік мағынасы бар немесе мәдени қызметіне байланысты затқа көркемдік шығарма деңгейін беретін құрал ретінде түсіндіріледі. Конструктивтік эстетикада артефакт пен эстетикалық бейне арасындағы айырмашы- лық келтіріледі. Артефакт бұл жағдайда эстетикалық бейненің «сыртқы пішіні» ретінде көрсетіледі. Артизация (фр. агі — өнер) — саяси, қоғамдық, мәде- ни өмірдің болмыстарын театрлау: шындыққа көркем |
| шығарма ретінде қарау. Артизация Батыста ең жетілген, қоғамның беделді топтарына арналған халық мәдениеті деп бағаланады. Өмірдегі небір көріністерді көркемдік құбылыстарға айналдырады. Осындай эмоциялық алма- су, шындықты тиімді сезіну, әсіресе, соғыстан кейінгі уақытта бірқатар капиталистік елдерде тәжірибеленді. Ең алдымен, АҚШ-та саяси қызметкерлерді сайлау ке- зінде, съезд және конференциялар өткізу барысында, қоғамдық мәдени жұмыстарда қолданылған. Айқай- шулы, көбіне мәдени дәмі жоқ, бірақ жарқырауық, әсерлі, кәдімгі саяси акцияларды өз бетінше спектакль- ге айналдырады. Артизация мақсаты — жүргізіліп отыр- ған саясаттың шын мағынасынан көңілді аудару.
Архетип (грек. агсһе — бастау және іуроз — бейне) — идея, бастапқы бейне, бейне негізі. Платон философия- сы бойынша, архетип — ой-өріске танымал бейне, схо- ласттар бойынша — табиғи бейне, Августин бойынша — бастапқы бейне, адамның ойлау қабілетінің негізін қалаушы. Архетип ой-сананы дамытушы ретінде ертегілерде, аңыздарда қолданылады. Архитектоника (грек. агсһііеһіопіке — құрылыс өнері) — өнер мен архитектуралық шығармалардың көркемдік құрылысы. Үйдің конструкциялық жүйесін құрылыс заңдылықтарына сай, зор көркемдік дәрежеде жүзеге асыру және оның нақты шешімін табу архитектоникаға байланысты. Архитектоника дизайнмен тығыз байла- нысты. Әр алуан құрылыстағы конструкциялық жүйе- лердің үйлесімді келуі үшін архитектоникалық ке- шеннің көркемдік қасиеті мен инженерлік шешімі біртұтас болуы керек. Мысалы, үй ішіндегі бағана, қабырғалар құрылыстың беріктігін, көркемдігін артты- ра түседі. Аспабау — уықтың иінінен сәндік үшін шашақтап түсіріп қоятын бау. Мұны салма деп те атайды. Уық бау — уықтың имек бңсын керегенің басына бекітетін бау. Уық |
| шалғышты иың бау деп те атайды. Бұл да отбасы дәулетіне байланысты, негізгі төрт жерден шашағын төгілдіріп, түр салып тоқылған, өсемдік үшін тағылатын құр.
Ассоциация (лат. аззосіаіо — байланыстырамын) — өнерде сезімтал бейнелердің көмегімен айқындалатын көркемдік сипаттама әдісі. Нақтылы жағдайды көрсету барысында сана-сезімдегі елеспен немесе адам басынан өткен тарихи жағдайлармен салыстыру. Ассоциация түсінігі ежелгі заман философиясында пайда болған. Көркемдік ой-өрістің ерекшеліктерінің бірі болып көп мағыналы және көп тамырлы ассоциацияның қатысуы саналады. Ассоциация көркемдік көзқарастың, ойдың бір бөлігі бола отырып, өнердегі бейнелердің, сюжеттің, метафора мен таңбалардың байланысы мен дамуына себепші. Ассоциация көркемдік сезім заттарының ал- ғашқы түрі мен үйреншікті көзқарасынан аттай білуге, жаңа үлгілерінің пайда болуына, көп мағыналы болуы- на бағытталған. Ассоциацияны пайдаланушылардың көркем шығарманы дүрыс қабылдауы үшін, суретші алдын ала салыстырмалы бағдарламаны ескеруі қажет. Әдетте ол қабылдаушының өз тәжірибесі мен эстетика- лық көзқарасына, түсінігіне байланысты. Толық эсте- тикалық түсінік үшін арнайы білім мен өнер тілін тану қажет. |
| Аяң — белағашты көтеріп тұратын, аша басты тіреу ағаш. Керілген желі белағашының екі басына тіреліп ңойылады.Аяқбау — уықтың аяқтарын қосып байлайтын жіп. Әрбір аяқбауда үш-үштен алты шашақ әдемі түйіліп төгіліп тұрады. Ондай төгілмелі шашақты қоңыраушашақ деп атайды. Аяққап — ертеде көшкен үйдің ыдыс- Аяққап түйеге немесе арбаға тиелген Қарақалпақ ңазаңтары оны «кергі» деп Ауылдың жерде киіз үй тіккен малшы- лардың тұрмысында әлі де болса қолданылады. Аэрарий — ауа ваннасына арналған ңұрылыс, күн |
| Әсем бейнелеу әдісі — көркемдік бейнені жасау, жаб- дыңтау әдістері әр өнер саласында әр түрлі, тарихи қалыптасқан жүйе. Кескіндемеде — сызық, дақ, түс; му- зыкада — дыбыс қарым-қатынасы, үйлесімі, т.б. |
| Әсемдік — өнер туындысының сапалы ерекшелігі, оның үйлесімді бейнесімен, колористік құрылысымен анықталады. Өнердің барлық саласында көрінеді, әсіресе, әсемдік қолөнер туындысының мазмұны мен көркем бейнесінің мәнісін көрсететін жалғыз мүмкіншілік болып табылады. Әсемдіктің алғашқы ге- нетикалық мәні өрнекте табылады, түбінде өрнектің мәнісін қалаушы заттық тұлға таңбаға, ал өрнек сәндік сазға айналады (күн, толқын сызығы, қошқар мүйізі, жылқы, құс, жапырақ, т.б.).
Екінші мәнісі: әсемдік бірнеше өнерді байланысты- рады. Мысалы, бір затты әсемдейтін өрнек тек осы зат- тың көлемінде ғана салынады, соның үндесімдік ой- өрісіне бағынады, қызметін ескереді, нәтижесінде ерек- ше үйлесімді құрылыс пайда болады. Әсемделген зат- тың өзі әсемдік қызметін атқарады. |
Автор публикации
