24 марта, 2018 18:07
Адамның дыбыстык тілі — өте күрделі құбылыс, сондықтан да оны үш түрлі аспектіде (лат. азрезіиз — көзқарас, түр, сипат) қарастыру керек. Олар: анатомия-физиологиялық (биологиялык) аспект, акустикалық (физикалық) аспект жэне лшігвистикалық (функциональдык) аспект.
Анатомия — физиологиялық аспект. Адамның тілі — ең алдымен биологиялық кұбылыс, яғни ол — дыбыстау органдарының, оны баскарып отырған орталық нерв жүйесінің қызметінің нәтижесі.
Адам агзасында тіл дыбыстарын айтуға жаралған арнайы мүшелер жоқ. Мұны эр түрлі физиологияльщ қызмет үшін жаралған өкпе, тіл, таңдай, тіс, ерін т.б. мүшелері қосымша кызмет аткарады. ¥зақ эволюциялық даму барысында адам өзінің анатомиялық мүмкіндіктерін пайдалана отырып, әр түрлі дыбыстарды айтуға икемдеп, дыбыстық тілге ие болды.
Тіл дыбыстары және олардың жасалуын түсіну үшін, дыбыстау мүшелерін жэне олардың әркайсысының қызметін білу керек. Дыбысты жасауға қатысатын дене мүшелер сөйлеу аппараты деп аталады. Сөйлеу аппаратына: өкпе, кеңірдек, дауыс шымылдығы, көмей, ауыз қуысы, тамак куысы, мұрын куысы, тіл, тіс, таңдай, жақ, ерін, т.б.
Дыбыстау өкпедегі ауаның сыртқа шығуы кезінде ауа жолында орналаскан дыбыстау мүшелерінің белгілі бір тэртіппен атқаратын қызметіне негізделген.
Дыбыстарды жасауға катысатын дене мүшелерінің кызметі алуан түрлі. Олардың ішінде дауыс шымылдығы, тіл жэне еріннің кызметі айрықша. Кеңірдектің кеңейген жері көмейге орналасқан дауыс шымылдығы жиырылып, керіліп козғалыста болады. Ауаның әсерінен керілген кезде дауыс шымылдығы дірілдейді де, одан үн пайда болады. Оны тіл білімінде дауыс немесе тон деп Іітайды. Дауысты дыбыстар осы дауыстан (тоннан) жасалады. Ал Ідауыссыздарға тонның катысу дэрежесі эртүрлі болып, салдыр жетекші кызмет ‘дткарады. Салдыр өкпеден кайтқан ауаның ауыз қуысында тосқауылға ұшырауынан пайда болады. Мұны көмекші тон (обертон) дейді. і Сөйлеу аппараттары атқаратын кызметіне карай актив жэне пассив ®олып екіге бөлінеді. Актив мүшелер дыбыстарды жасауға көбірек атсалысып, сиі қимыл, қозғалыс жасайды. Актив сөйлеу аппараттарына жататындар: тіл, рін, жұмсақ таңдай, бөбешік, дауыс шымылдығы т.б. Ал пассив сөйлеу ппараттары актив мүшелерге қараганда сирек қызмет атқарады, барлық ;ыбыстардың жасалуына катыса бермейді.
- Акустикалың (физикалық) аспект.Табигаттағы сан алуан дыбыстар аттың вибрациялық кимылынан пайда болады. Тіл дыбыстары да табиғатгағы ,0аска дыбыстар сияқты физикалық (акустикалық) кұбылыска жатады. |Күрделенген вибрациялық қимылдың нэтижесінде пайда болған дыбыстар бір- |бірінен ырғағы, күші, әуені, созыңкылылығы жағынан ерекшеленеді. Тілдегі Кейбір дыбыстарды аталған физикалық қасиеттері арқылы ажыратуға болады.
Дыбыстың ыргагы бір секунт ішіндегі дірілдің мөлшеріне байланысты. Діріл көбейген сайын дыбыстың ыргагы да күшейе береді. Бір секунт ішінде 16-20 000 аралыгында дірілден пайда болған дыбыстар ғана кұлакка естіледі.
Дыбыс күші дірілдің қаркынымен байланысты. Діріл каркына (амплитудасы) көбейген сайын дыбыс күші де үлкейе түседі.
Дауысты дыбыстар (мәселен, а, ә) бір-бірінен әуеніне (тембріне) карай ажырайды. Тіл дыбыстары өте күрделі болып келетіндіктен, олар негізгі тон мен көмекші тонның (обертон) бірлігінен жасалады. Тіл дыбысындағы тон дауыс шымылдығының дірілінен, ал көмекші тон резонаторлык кызмет аткаратын тамак, ауыз қуыстарында пайда болатынын білеміз.
Мәселен, тоны жағынан бір-біріне жуық дауыстылар тіл, жак, еріннің қатысуы нәтижесінде бір-бірінен ерекшеленеді. Тілдің ауыз куысында ілгері, кейін жылжуы резонатордың формасын өзгертіп, дауыстылардың жіңішке, жуан болуына жағдай жасайды.
- Липгвистикалық (фупкционалды) аспект. Тілдік қарым-қатынас тек дыбыстар арқылы ғана жүзеге асады. Сондықтан тіл дыбыстарын тек акустикалық, физиологиялық құбылыстар ретінде карау жеткіліксіз. Ең бастысы, осы тілді адамдардың қатынас кұралы дэрежісіне жеткізген оның әлеуметтік мэні. Осыдан барып дыбыстарды карастырудың лингвистикалық аспектісі келіп шығады. Мұны фонология (гр. Гопо — дыбыс, 1о§08 — ілім) деп те атайды. Лингвистикалық аспект дыбыстарға фонема тұрғысынан карайды. Лингвистикалык аспект тіл дыбыстарының табиғатын, қызметін, ерекшеліктері |іен заңдылыктарын қарастырады.
Автор публикации
