Есімдікті тіркестер

22 февраля, 2019 20:47

 

 

Жоспар

 

• Есімдіктер мағынасына қарай жеті топқа бөлінеді.
• Есімдіктер туралы жалпы сипаттама.
• Есімдікті тіркестер.

 

Есімдік

Есім сөздердің (зат есім, сан есім, сын есім) орнына жүретін сөз табы. Есімдік заттың өз атауында, белгісінің, санының да атын білдірмейді, тек соларды нұсқап, меңзеп көрсетеді де, солардың орнына қолданылады. Сондықтан да кейде есімдікті орынбасар сөздер деп те атайды.

 

Мағынасына қарай жеті топқа бөлінеді.

Жіктеу есімдігі. Белгілі бір жақтық ұғымымен байланысты қолданылатын есімдіктің түрі. Олар: мен, сен, сіз, ол, біз (біздер) сендер, сіздер, олар.

Сілтеу есімдігі Сілтеу есімдіктер: Меңзеу, нұсқау, көрсету мағыналарын білдіреді. Олар: бұл, сол, анау, осы, мынау, ана, міне, әке, осынау т.б.

 

Сұрау есімдігі: Жауап  алу мақсаты мен сұрау мағынасында қойылған сұрақтар. Олар: кім? не? қанша? неше? нешеу? қаншасыншы? қайда т.б.

Өздік есімдігі: Өздік есімдігіне әр тұлғадағы өз деген бір ғана сөз жатады.

 

Жалпылау есімдігі: Жалпылау, жинақтау мағынадарын білдіретін есімдіктің түрі. Олар: бәрі, барлық, бар, барша, бүкіл, күллі, бүтін, түгел, тегіс.

Болымсыздық есімдігі. Болымсыздық мағынаны білдерітін есімдіктің түрі. Олар: ештеңе, ештеме, ешкім, ешбір, ешқашан, ешқандай, ешқашдан, ешқайсысы, дәнеңе, дәнеме.

 

Белгісіздік есімдігі: затты сындық белгілі, сан – мөлшерді белгісіз етіп жорамалдан, тұспалдап көрсету мәнін білдіретін есімдіктің түрі. олар: біреу, кейбір, бірдеме, әрне, әркім, әлдекім, кімде – кім, бір, қайсыбір. қайсы біреу, әр, әрбір, бірнеше, әлденеше, біраз, әрқалай, әлде қалай, әлдеқашан, әлде қайдан, әрқашан әлде қайда.

 

Есімдіктер туралы жалпы сипаттама

Есімдер тобына жататын сөз тобының бірі – есімдіктер,

Есімдіктер заттың атын, сынын, санын, я олардың аттарын біолдірмейді, бірақ солардың (зат есім, сын есім, сан есімдердің) орнына жұмсалады. Есімдіктер белгілі бір түсінікті я ойды жалпылама түрде мегзеу арқылы білдіреді. Есімдіктердің нақтылы  мағыналары өздерінен бұрын айтылған сөйлемге немесе жалпы сөйлеу, аңғарына қарай аңғарылады. Мысалы, ол Прутковтың барлық афоризмін білетін. Сен қымсынба, артың ба біз бармыз.  дегендердегі есімдіктердің қайсысының болса да мағыналары нақтылы емес. Өйткені бірінші сөйлемдегі Ол деген сөзден тек бір адамның Прутковтың барлық афоризмін білетінің ғана аңғарғанымыз болмасы, ол адам кім? — Бейсенбай ма, әлде Мұрат па? жоқ тіпті біз білмейтін, басқа бір адам ба?

Әйтеуір оның кім екенін  бірден айқын біле алмаймыз. екінші сөйлемдегі саен, біз дегендердің де мағыналары нақтылы емес, олар жалпылама түрде ғана айтылған. ондай болатын себебі: ол деген сөз мен және сен деген ұғымнан басқаның бәрін білдіреді, демек көзбе – көз  я бетпе – бет сөйлесіп тұрған екі адамнан басқаның бәрі (адам ба?, зат ба – бәрі бір) ол – болады.

Есімдіктердің дәлді мағыналары, егер екі я онан да көп адам сөйлесіп отырған жағдайда (диалогта) қолданылса, сол сөйлемдерден бұрын айтылып, я аталып өткен сөйлемдермен байланысты аңғарылады.

есімдіктер шығу төркіні жағынан екі топқа бөлінеді, оның бір тобына өте ерте заманнан келе жатқан байырғы «көне) түбір есімдіктер енеді де, екінші тобына тілі замандарда пайда болған, демек соңғы кездерде туып қалыптасқан есімдіктер жатады.

алғашқы топқа жататын есімдіктер әрқашан негізгі түбір сөздер сипатында болады. Бұған: мен, сен, ол, біз, сіз, қай? кім? не? міне, бұл, осы, сол т.б. сияқты, қазіргі кезде бөлшектеп талдап жатуды қажет етпейтін түбір тұлғалы сөздер жатады.

Ескерту: Бұл аталған есімдіктердің ішінен не сөзінен өзгелері тарихи тұрғыдан алып қарағанда, ме-н, се-н, о-л (н), бі-з, сі-з қа-й (н) кі-м бөлшектенетіні жайында есте болғаны жөн.

Есімдіктердің екінші, кейінгі (жаңа) тобына мынадай үш түрлі есімдік сөздер жатады. Біріншіден, бұған белгілі бір категорияға тән сөздердің мағыналары өзгере келе есімдіктер дәрежесіне ауысуы арқылы. демек, лексикалық жолмен жасалған: бір, бар, біреу, бүкіл, түгел т.б.  сияқты есімдіктер, әр, күллі, пәлен исқты басқа (араб, парсы т.б.) тілден ауысып енген сөздер жатады.

Жіктеу есімдіктері. Жіктеу есімдіктеріне мен, сен, сіз, ол, біз, біздер, сендер, олар деген сөздер жатады.

Жіктеу есімдіктері сан жағынан аз болғанымен, қызметі жағынан есімдіктердің ішіндегі аса жиі қолданылатын тобы бастауыш болып, мені маған есімдіктері толықтауыш болып, менің есімдігі анықтауыш болып, сенбісің? есімдігі баяндауыш болып тұр.

Бірақ сөйте тұра, жіктеу есімдіктері өздігінен атау түрінде тұрып ешқашан да Пысықтауыш болып қызмет атқармайды.

Сол сияқты жіктеу есімдіктерінің атау формада анықтауыш болуы үйреншікті құбылыс.

 

         Сілтеу есімдіктері

Сілтеу есімдіктеріне бұл, осы, анау, мынау, сонау, осынау, ана, мына, саны, әні, міні деген сөздер жатады.

Бұл есімдіктер негізінген алғанда, сілтеу, көрсету, нұсқау сияқты ишараттарды білдіріп қандай, қайсысы деген сұрауларға жауап беретін атрибутивтік сөздер. Дегенімен сілтеу есімдіктерінің барлығының мағыналары бірдей бір дәрежеде же бола бермейді.

Сілтеу есімдіктерінің мағыналарының екі тұрғыдан қараған жөн.

Біріншіден, сілтеу есімдіктерінің мағыналарын кеңістік аралықты я топографиялық кеңістікті білдіру тұрғысынан қарау, екіншіден, олардың мағыналарын уақыт аралығын я хронологиялық мерзімді білдіру тұрғысынан қарау қажет.

 

Сұрау есімдіктері

Сұрау есімдіктері мыналар: кім? не? неше? қай? қандай? қанша? қалай?  қашан?

Бұлардан басқа да бірнеше сұрау есімдіктері бар, бірақ олар – белгілі жолдармен жоғарыда көрсетілген негізгі сұрау есімдіктерінен жасалған есімдіктер. Мысалы: нешеу? нешінші? деген сұрау есімдіктері сан есімдердіғ морфологиялық (тұлғалық) формаларына сәйкестеніп  демек, сан есімнің қосымшалары арқылы неше? деген негізгі  сұрау есімдігінің жасалған. нешеу? деген негізгі сұрау есімдігінен жасалған (нешеу) – төртеу: нешінші, төртінші морфологиялық жағынан сұрау есімдігінің ішінен кім? не? қайсы? нешеу? сияқтылар септеліп те, тәуелденіп те, көптеліп те, жіктеліпте қолданыла береді.

Мысалы: үлгі үшін кейбір есімдіктердің септеп, тәуелдеп, көптеп, жіктеп, өгертіп қараған жөн.

Сұрау есімдіктерінің септелу ерекшелігі.

Атау Ілік Барыс Табыс Жатыс Шығыс Көмектес

кім кімнің кімге кімді кімде кімнен кіммен

не ненің неге нені неде неден немен

қашан   қашанғы   қашанда қашаннан

қалай

қай       қайда қайдан

 

Сұрау есімдіктерінің тәуелдену үлгісі

 

І жақ ІІ жақ ІІІ жақ

кімім кімнің кімізін кімі

нем нең неңіз несі

қайсым қайсың қайсыңыз қайсысы

нешеуім нешеуін нешеуіңіз нешеуі

 

 

Басқа сұрау есімдіктері тәуелденбейді. Сұрау есімдіктерінің бәрі көпше түрде өзгермейді, тек кім? не? неше? дегендер ғана көптеледі. Мысалы: кім – кімдер,  не- нелер, неше – нешелер.

 

Өздік есімдіктер

Қазақ тілінде өздік есімдікке жалғыз ғана өз сөзі жатады.

Бұл есімдік көбінесе өзім, өзің, өзіңіз, өзі, өзіміз, өздеріңіз деген сияқты оңаша және ортақ тәуелдеулі түрде қолданылады. Мысалы: жас екенін рас,  бірақ алғашқы кезде өзім көмектесіп, қамқорың боламын ғой.

Өзің жүрген жақтан өзің тауып келген жол бар ма?

 

Белгісіздік есімдіктер

Белгісіздік есімдіктердің жасалуына бір, әр, әлде, деген үш сөз ұйықты болып қызмет атқарады белгісіздік есімдіктер осы сөздердің кейбір басқа есімдіктермен бірігуі арқылы жасалады.

• Мысалы: Біреу, кейбіреу, кейбір, қайсібір, әрбір, бірнеше, бірдеме (бернеше)
• Әркім, әрне, әрқайсы, әрқалай.
• Әлдекім, әлдене, әлдеқайдан, әлденеме, әлдеқалай, әлдеқашан.

Белгісіздік есімдіктер деп мағыналары жағынан заттар мен құбылыстарды нақтылы түрде білдірмей, белгісіз мәнде  айтылатын сөздерді айтамыз.

Мысалы: Қыр жолаушысы сияқты біреу кіріп келді.

 

Болымсыздық етістіктері.

Белгісіздік есімдіктері жасалуына бір, әр, әлде, деген үш сөз.

Болымсыздық есімдіктер негізінде еш деген сөзбен кейбір есімдіктердің бірігуі арқылы жасалады.

Мысалы: еш, ешкім, ешбір, ештеме, дәнеңе, ешқашан, ашқандай,  ешқайсы.

Болымсыздық сөйлемде болымсыздық мағына етістіктің болымсыз түрімен байланысты пайдаланылады (ешкім айтқан емес) ешкім айтқан емес) ешкім айтқан жоқ, ешкім айтпады т.т.

Бұлардың ішінен заттың (с убстанциялық) ұғым білдіретіндері – ешкім, ештеме, ештеңе ешқайсы дегендер.

Ешбір ешқайда дегендер – атрибутивтік ұғымдағы  сөздер.болымсыз есімдіктер жіктік жалғауын қабылдамайды, көптік жалғауы тәуелдік жалғауларымен қоса – қабат, ештемелерін дәнекелері деген сияқты түрде ғана жалғанады.

Сол сияқты болмысздық, есімдіктерінің тәуелденуі мен септелуі жүйелері де тіркелкі болып келмейді.

 

Жалпылау есімдіктері

Жалпылау есімеріне бәрі, барлық, барша, бар, (бар адам) күллі,  бүкіл, түгел деген сөздер жатады.

Жалпылау есімдіктері деп мағына жағынан кем дегенде екі я онан көп заттармен құбылыстарды жинақтау атау үшін қолданылады сөздерді айтамыз.

Мысалы, Ат шабыс көкпар, серке, тарту теңге алу балуан – күрестіру – баршасыда осы күні болып жатыр. Жалпылеу есімдіктерінің ішінен бәрі деген атау формада субстанциялық (заттық) ұғымды білдіреді де, басқалары атау формада атрибуттық  (анықтау ұғымдарды білдіреді).

Бірақ атрибуттық ұғым білдіретін басқа жалпылау есімдіктері тәуелденсе субстантивтеніп заттың ұғымды да білдіре береді.

жалпылау есімдіктері, негізінен алғанда сөйлемде анықтауыш болып қызметін атқарады. Бірақ оның өзі де жалпылау есімдіктерінің бәріне бірдей қызмет емес. Өйткені олар ретіне қарай толықтауыш мүше болыпта қызмет атқарады.

Мысалы: Барлық көш иесіз тұл кетіп бара жатқан анау қаралы ким, тұл атбаршасы осы – барлық қауымның қайғысын Абайға өзгеше терең түсіндірді.

 

Есімдікті тіркестер.

Есімдіктердің ішінде қабыса байланысқан есімді сөз тіркесінің бағыныңқы сыңары болып жиі кездесетіндері – сілтеу, сұрау, және жинақтау есімдіктері. олар зат есімдермен тіркесіп анықтауыштың қатынаста жұмсалады. мысалы: мына кітап, ана тау, осы қала, қай аудан, қандай мәселе?

Есімдіктердің сөз тіркесінің құрамындағы анықтауыштың мағыналары бірдей емес. Сілтеу есімдіктері заттың айтушыға алыс – жақындық бағдарын нұсқап көрсетіп анықтайды.

Ол осы өзенді жағалап Кремль жақтағы сонау көөк мүйіске қарай  серуендемекші еді -ау?

Сұрау есімдіктері ол құрамда заттың сұраулық – сапа қатынасын білдіреді.

Мысалы: қай, қалай? нешінші мектеп? қандай адам? қанша саулық?

Жинақтау есімдіктері есімді сөз тіркесінің бағыныңқы сыңары қызметінде заттың жинақталған мөлшерлік сапасын білдіреді.

Мысалы: барлық жұрт, күллі ел, бүкіл дүние.