23 января, 2018 17:26
Бұл өдістің негізгі мақсаты — оқушылар санасында еңбек қызметінің нақты және айқын бейнесін жасау болып табыла- ды. Сонда ғана оқушылар жұмыс төсілдеріне сай келетін жат- тығуларды жасау барысында өздерінің өрекеттерін салыстыра білу қабілетіне ие болады.
Алайда еңбек қызметінің нақты толық бейнесі оқушылар санасында бірден пайда бола қоймайды. Алғашқы кезде ол жалпы түрде көрініс табады да, ал одан кейін біртіндеп белгілі бір бөлшектер арқылы айқындала бастайды. Оқушылар көрсетілген нөрсені өз санасында толық қабылдап, оны жетік білетіндей дәрежеге жетуі үшін, олар белгілі бір уақыт ішінде оның өрбір бөлшегін жеке-жеке қабылдай отырып, ой елегінен өткізулері қажет. Міне, сондықтан да өндірістік оқу шебері өз қызметінің барысында көрсетілетін еңбек әрекеттеріне барын- ша сүйеніп отырады. Бүл процесті былайша сипаттауға болар: шебер ең алдымен еңбек қызметінің жекелеген қозғалыстарын баяу қарқында көрсетеді, содан кейін барып қана оның жеке- леген бөлімдерінің арасында үзіліс жасап, оқушылардың наза- рын нақты мақсатқа ғана емес, сонымен қатар еңбек өрекеттерінін аралық сөттеріне де аударуға тырысады.
Өз кезегінде оқушылар еңбек төсілдерін қабылдай отырып. шебердің көрсеткендерінің бөрін де жадында сақтап қалулары керек болады. Сондықтан да оқушылардың естерінде жақсы қалу үшін еңбек төсілдері мен өдістерін көрсетуді бір емес бірнеше рет қайталаған дүрыс.
Төсілдерді көрсете отырып, бүл көрсетулердің өдістемелік тәсілдерінің қаншалықты үлкен рөл атқаратындығын аңғаруға болады. Ең соңында оқушы түтас еңбек өрекеттерін нақты кабылдай алатындай жағдайға жетуі керек. Осы себептен де еңбек төсілдерін оқушыларға көрсетудің басталуы да, аяқталуы да қалыпты жүмыс қарқынында жүзеге асуы тиіс.
- Жаттығулар
Дағдылар мен іскерлік (шеберлік) олардың компоненттері сияқты өндірістік оқудың ең басты өдістерінің бірінен санала- тын жаттығулардың арқасында қалыптасады. Жаттығулар дегеніміз — саналы түрде жетілдіру мақсатында жекелеген өрекеттерді сан рет қайталау болып табылады.
Жаттығулар жүйесі. Жаттығулар өндірістік оқу барысында белгілі бір жүйе бойынша жасалуы керек. Жаттығулар жүйесі олардың білім беру мақсаттары иерархиясының өзара байланы- старының қалыптасуын қажет етеді. Оларды атап айтсақ: бас- ты назардағы еңбек қимылдарының дүрыс орындалуын, олар- дың дөлдігін (қозғалыстардың өзара үйлесімділігін, оқушылар- дың ептілігін, сапа мен қүрылымға қойылатын талаптардың қатаң сақталуын жөне т.б) қадағалау; көсіптік дербестік қасиетті дамыту және ең соңында еңбекке шығармашылық қатынасты қалыптастыру. Аталып өткен бүл келелі мақсаттар өздерінің алатын орны мен күрделілігіне байланысты біртіндеп және өр уақыт жетілдіріліп отырады жөне өзара байланыстылық пен сабақтастық рухын өрдайым сақтап отырады. Алға қойылған өрбір мақсат өзіне дейінгі жинақталған төжірибені игеріп қана қоймай, заман талабына сай түбегейлі өзгерістерге де үшырап отырады; осы қағиданың негізінде әрбір орындалатын жаттығу келесі жаттығудың ойдағыдай орындалуына жол салып беріп отырады. Дөл осындай жағдайдың қалыптасуы оқушылардың көсіптік шеберліктің негізін игерулеріне айтарлықтай септігін тигізеді.
Жаттығуларды жіктеу (классификациялау). Жаттығулардың өр түрін айқындап берудің олардың мазмүны мен өткізу өдістерінің ерекшеліктерін қарастырудағы маңызы өте зор бо- лып келеді. Жаттығуларды жіктеуге байланысты қолданыс табатын екі төсілді атап өтуге болады. Біріншісі — дидактика- лық мақсат бойынша: дағдыларды қалыптастыру мақсатында орындалатын жаттығулар; бастапқы шеберлік қасиеттерді қалып- тастыру мақсатында орындалатын жаттығулар; күрделі шеберлік Қасиеттерді қалыптастыру мақсатында орындалатын жаттығу- лар. Екіншісі — мазмүны бойынша: еңбек төсілдерін орындау- Дағы жаттығулар; еңбек операцияларын орындаудағы жаттығу- ЛаР; еңбек процестерін орындаудағы жаттығулар; технология- лық процесті басқару кезінде орындалатын жаттығулар. Прак- тикалық қолданыс түрғысынан қарастырғанда дидактикалық Мақсат бойынша орындалатын жаттығуларды бөліп алып қара- стыру соншалықты қолдауға ие бола бермейді, өйткені уақыт- пен байланысты болып келетін бұл жаттығулар өндірістік оқудьің уақытпен өлшенетін кезеңдерімен өзара сәйкес келе қоймайды. Оның басты себебі — оқушылардың өндірістік дағдылары мең олардың автоматтандырылған компоненттерінің қалыптасу процесінің қатарынан жөне үздіксіз өтуінде. Жаттығуларды олардың өздерінің мазмұны бойынша жіктеу көп жағдайларда өндірістік оқу кезеңдеріне сәйкес келетіндіктен, оларды бөліц алуға, тіпті белгілі уақытпен шектеуге де болады.
Жаттығулардың дөл осы сарындағы сипаттамаларына сүйе- не отырып, бүкіл өндірістік процесті оқушылардың бойында кәсіптік шеберлікті қалыптастыру мақсатына бағытталған жат- тығулардың біртіндеп күрделілене беретін үнемі даму үстіндегі процесі ретінде қарастыруға болады және солай болуы да керек деп ойлаймыз. Олай болатын болса “жаттығулар өндірістік оқудың басты әдісі болып табылады” деген түжырымдамаға қалайша қосылмасқа. Жаттығулардың әдісін дөл осы түрғыдан қабылдау оларды “жекеше сипаттағы дағдыларды қалыптасты- рға дөнекер болатын қызметтің белгілі бір компонентін баста- пқы кезде өңдеудің төсілі деп” қана қарастыратын көзқарас- тардың өрісін бірнеше есе кеңейтері сөзсіз.
Шындығында да, көсіптік шеберлікті игере білу — өндірістік білім беруге байланысты туындаған жаңа міндеттерді ойдағы- дай шеше отырып, жаңа мақсаттарға жету жолындағы маңыз- ды қадам, маңызды кезең болып табылады. Ал қалыптасқан мүндай жағдайды жаттығулардың ең басты белгісі ретінде қабыл- дауға болатын да болар деп ойлаймыз.
Еңбек барысында қолданыс табатын тәсілдер мен операция- ларды зерттеудің бастапқы кезінде еңбек қимылдарының дүрыс бүрыстығы тексеріледі, одан кейін оқушылардың дөлдікке, жылдамдыққа, ептілікке жетуге машықталуы басты назарда болады. Олай болса, кешендік сипаттағы жүмыстарды (еңбек процестерін орындау кезіндегі жаттыгулар; технологиялық процесс кезіндегі жаттығулар) орындау кезіндегі өндірістік оқудың жаңа мақсаттары — (яғни, жаңа жаттығулары) белгіленген жылдам- дық пен жүмыстың қарқынына жетумен қатар нақты техноло- гиялық процесс барысындағы технологиялық операцияларды өзара үйлестірудің түрлі варианттарын игере білу, қүрал-жаб- дықтардың, тетіктердің жөне т.б. қолдана білудің өзіндік түрлі төсілдерін дүрыс қолдана білу жөне т.б. болып табылады. Со- нымен қатар кәсіптік дербестікті, еңбек ету мөдениетін, сан алуан өзіндік көріністері мен дөрежесі бар еңбек процесіне экономикалық талдау жасай білу қабілетін қалыптастыру да осы жаңа мақсаттардың заңды жалғасы іспеттес, өйткені олар да замана ағымында орын алған түбегейлі өзгерістермен тығыз байланысты болып келеді.
Сонымен өндірістік оқу процесін жаттығулардың дәйекті тізбегі ретінде қабылдау — жай ғана логикалық түжырым емес, ол — нақты дидактикалық қүбылыстың дәл өзі болып табылады.
ЗКаттығулар мен өзіндік жүмыстар. Жаттығулардың өдістерін ^арастыра отырып, “жаттығулар” мен “өзіндік жүмыстар” үғым- дарьіның өзара қатынастары жайында толық түсінігіміз болуы кажет сияқты. Бүл арада бұл терминдердің көп жағдайларда катар қолданылатындығын да, ал кей кездерде белгілі бір ясумысты өндірістік оқудың өзіндік өдісіне жатқыза беретіндігін ескере білгеніміз де дұрыс болар. Бүрыннан қалыптасқан қағида- дарға сүйенсек, өндірістік оқу, ол — жаттығулардың дәйекті тізбегі болып табылады да, ал “өзіндік жұмыс” термині өндірістік оКУ тұрғысынан алып қарастырғанда нақты мөнділікке ие бола алмағанға ұқсайды. Біздің ойымызша, өзіндік жүмысты оқушы- лар өндірістік оқудың өзіне ғана тән кезеңдеріне төн жаттығу- лар ретінде қарастырған дүрыс болады, өйткені бүл кездегі оқушылардың қызметі дербестік сипат алады (яғни олар дөл осы уақытта шебердің көмегінсіз-ақ өз беттерімен жүмыс атқ- ара алады). Мүндай жағдайдағы ең басты дидактикалық мақ- сат — оқушылардың кәсіптік дербестігінің қандай да болмасын көріністерін қолдай отырып, олардың өзіндік жүмыс істеу қабілеттерін қалыптатыру болып табылады.
Автор публикации
