7 февраля, 2019 19:21
Жантану пәні
Психология- психикалық қубылыстардын пайда болу, даму және қалыптасу зандылықтарын зерттейтін гылым.
Психикалық қубылыстар бізді қоршап турган сыртқы дуние заттары мен қубылыстарынын мидагы әр турлі бейнелері болып табылады. Олар копшілігімізге оз тәжірибемізден жақсы мәлім, тілімізде жиі кездесетін угымдар. Психология ерте ззаманнан келе жатқан білім салаларынын бірі. Онын дуниеге тунгыш келген жері ежелгі Греция. “Психология” термині гректін екі созінен турады, “псюхе”— жан, “логос”— соз, ілім. Сойтіп, бул соз “ жан туралы ілім” деген магынаны білдіреді.
Ерте замандарда пайда болып, гасырлар бойы соқыр сенім нанымдар мен кейбір зиялылардын козқарастарында насихатталып келген тусініктер бойынша, адамда тәннен тәуелсіз “жан” болады, мәнгі бақи жасайтын жан адамнын барлық психикалық тіршілігінін иесі де, себепшісі де. Жан туралы осындай жалган тусініктін пайда болуына алгашқы адамдардын табигат сырларын дурыс тусіне алмауы себеп болды.
Олар дуниеде табигатқа багынбайтын, одан оқшау туратын ерекше бір сиқырлы куш бар, ал жан болатын болса, сонын бір корінісі, уйқы кезінде ол денеден уақытша шыгып кетеді де, адам оянган кезде қайтып келеді, егер келмей қалса, адам оледі деп тужырымдады. Жан туралы осындай анимистік пікірлер кейбір тайпалардын арасында куні бугінге дейін кездеседі.
Жан туралы гылыми тусінік ежелгі гректердін әмбебап галымы Аристотель есімімен байланысты. Екі жарым мын жылга созылган осы кезенде психология басқа гылымдармен арралас, астарласа дамып келген. 19-гасырдын екінші жартысынан бері галымдар жан қубылыстарын эксперимент жузінде әр турлі қурал-жабдық аспаптардын комегімен зерттей бастады. Осы кезден бастап психология оз алдына дербес отау тігіп, тәжірибелік гылым ретінде дами бастады. Гылымнын осы саласына Экспериментті тунгыш енгізген неміс гуламасы В.Вундт болды.
Психологиялық гылыми білімдердін тарихы екі кезенге болінеді. Онын біріншісі- шамамен 2500 жылга созылган, кош басы Аристотельден басталатын жан дуниесі жайлы турлі ой пікірлердін ілкі тарихы. Осы кезен ішінде психология басқа гылымдармен, әсіресе, философияменқоса дамып келді. Онын екінші тарихы 1879 жылдан басталады. Осы жылы неміс галымы В.Вундт Лейбцигте тунгыш лаборатория уйымдастырып, мунын дербес эксперименттік гылым болуына себепкер болды.
Психологиянын даму тарихы жогарыда аталган гуламалармен қатар Герофил, Эразестат,Гиппократ, Гален,Әбуәли Ибн Сина, Декарт; Спиноза, Локк, Галлер т.б оқымыстылардын есімімен тыгыз байланысты.
Жан дуниесінін сыры жайлы пікірлерді қазақ ойшылдары да айтқан. Тіпті мундай ой-пікірлер фольклорда, мақал-мәтелдерде коптеп кездеседі. Мәселен, “Тән ауырса, жан ауырады”, “Тәні саудын жаны сау”, “Жан- кеудеге қонақ” т.б осындай мақалдарда жан мен тәннін ара қатынасы шындыққа сәйкес дурыс пайымдалганын байқау қиын емес. Жан қазақ угымында жан-жануарга, адамга тіршілік, куш-куат беретін рух. Ал Асанқайгы, Шалкиіз, Буқар, Махамбет т.б қазақ ақын-жыраулары мен ойшылдарынын толгауларында да кошпенді ата-бабаларымыздын жан- дуниесінін сырлары әр қырынан соз болып осылар жайлы сындарлы пікірлер айтылган. Оресі биік Материалистік психологиялық ой-пікірлерді Шоқан, Ыбырай, Абай, Султанмахмут шыгармаларынан да коптеп кездестіруге болады.
Жан қубылыстарын гылыми тургыдан тусіну
Психикалық әрекетті галымдар бейнелеу теорисы негізінде тусіндіреді.
Осы қисыннын іргетасы әл-Фараби енбектерінде алгаш соз болган. Бул теория бойынша сыртқы дуние біздін сезімде мида туйсік, қабылдау, елестеу, ой- сезім турінде бейнеленеді. Булардын бәрін кейде адамнын санасы немесе психикасы деп те атайды. Біздін миымыз сыртқы әсерлердін бәрін қабылдауга қабілетті. Мидагы бейне, образ сол бейнеленген зат пен қубылысқа дәл келеді.
Неорганикалық материянын озінде де турлі нәрселер сәулеленеді. мысалы, заттын айнадагы сәулесінен біз онын суретін кореміз. Ал егер затты алып кетсе онын суретінін де айна бетінен жогалып кеткендігін кореміз. Психикалық бейне осы іспеттес, ягни сыртқы орта әсер етпейінше, мида ешқандай психикалық қубылыс пайда болмайды. Айна бетіндегі сәуле “жансыз” сәуле болып табылады. Ал адам миында болатын бейнелеу процесінін айна бетіндегі сәуледен бір ерекшелігі-сонгы бейне оте курделі, ол жуйке процесінін жумысынан туады. Мидагы бейненін екінші бір ерекшелігі- создін жәрдемімен бейнеленуі. Бейнелеудін осы турі узақ уақыттық тарихи дамудын нәтижесінде адамдардын енбек ету қызметінін негізінде пайда болган.
Бейнелеу теориясынын мәнін басқаша тусінетіндер де кездеседі. Неміс галымы Г.Гельмгольц “ Мидагы бейнелердін сыртқы дуние заттарымен ешқандай уқсастыгы жоқ, булар-заттын бейнесі емес, онын символы”,-дейді. Бул теория біздін сезім мушелеріміздін корсеткеніне сенбеушілік тугызады, обьективтік дуниені жоққа шыгарады. Заттын бейнесі бір басқа да, шартты танба-символ бір басқа.
Адам санасынын табигатын осылайша тусінетіндерді гылымда турпайы материалистер дейді. Мәселен, 19- гасырда омір сурген немістін кейбір оқымыстылары “бауыр отті озінен қалай боліп шыгарса, ми да ойды солай боліп шыгарады” деп адамнын сана-сезіміні ой процесін ми шыгаратын заттын ерекше бір турі деп тусіндіреді.
Жан қуаттарынын топтастырылуы
Жан қуаттарынын курделі агымын ангару ушін алдымен оларды белгілі топтарга жіктеуіміз керек. Муны жан қуаттарынын топтастырылуы деп атайды. Бул топтастыру бойынша, психика бір-бірімен тыгыз тыгыз байланысты уш топқа болінеді. Олардын бірі психикалық прцестер,екіншілері психикалық қалып, ушіншілері психикалық қасиеттер деп аталады.
Психикалық кейіп адамнын турлі коніл-куйінін турақты компоненттері. Жан қуаттарынын осы екінші тобы гылымда әлі толық зерттелінбеген.
Психикалық қасиеттер – бір адамды екінші бір адамнан ажыратуга негіз болатын ен манызды, ен турлаулы ерекшеліктер. Буган әрбір адамнын мінезі мен темпераменті, қабілеті мен дуние танымы, сенімі мен талгамы жатады.
Психикалық процестер— Сыртқы дуние заттары мен қубылыстарынын мидагы турлі бейнелері. Булардын турлері коп.
Жанды зерттеу әдістері
Адамнын психологиялық ерекшеліктерін білу ушін осы гылымнын зерттеу әдістерімен танысуымыз керек. Әр гылымнын озіндік ерекшелігіне қарай дербес зерттеу әдісі болады, осы әдістер арқылы сол гылымнын сан алуан зандылықтарын зерттеуге мумкіндік туады. Басқа да гылымдар сияқты психология гылымынын да озіне тән әдістері бар. Жантануда адамнын психикалық ерекшеліктерін зерттейтін бірнеше әдістер бар. Олардын бір тобы негізгі әдіс, екінші тобы қосалқы әдіс деп аталады. Осындай негізгі әдістердін біріне байқау әдісі (А) жатады.
А.Байқау әдісі
Белгілі жоспар бойынша жуйелі турде біраз уақыт бойына зерттелуші адамнын психикалық ерекшеліктерін қадагалауды байқау әдісі деп атайды. Байқау әдетте табиги жагдайда, зерттелінуші адамнын әрекетіне әдейі араласпайақ жургізіледі. Осы әдіс арқылы зерттелінушінін мимикасын, соз реакцияларын, турлі қозгалыстарын, мінез-қулқын, жалпы әрекетін байқауга болады.
Б. Тәжірибе (эксперимент)
Тәжірибе жасауда зерттеуші озіне қажетті жан қуаттарынын колдененнен кез болуын кутіп турмай, сол процестін тууына озі жагдай жасайды. Психологияда тәжірибе лабораториялық және табиги болып екіге болінеді. Енді буларга жеке-жеке тоқталып отейік.
Лабораториялық тәжірибе
19-гасырдын ортасынан бастап, жеке психикалық процестерді зерттеу ушін тәжірибе кен турде қолданыла бастады. Неміс галымы В.Вундт психологияны тәжірибелік жолмен зерттеудін негізін салды, тунгыш рет лаборатория ашты. Психологтар алгаш рет кору, есту иіс туйсіктерін зерттеу ушін тәжірибені пайдаланды. 80-жылдары ес қубылыстарын зерттеу лабораторияда тунгыш жургізіле бастады. арнаулы әдістер қолдану арқылы жаттап алудын тездігі мен дәлдігі, умытудын жылдамдыгы т.б олшенді.
Табиги эксперимент
Тәжірибенін екінші бір турі- табиги эксперимент деп аталады. Табиги экспериментті психологияга тунгыш енгізген және оны озінін зерттеулерінде коп пайдаланган корнекті орыс психологы А.Ф.Лазурский болды. Бул әдістін байқау әдісінен айырмашылыгы, мунда тәжірибе жургізуші озіне керек қубылысты табиги жагдайда тудырып отырады.
В. Қосалқы әдістер
Психологияда бул айтылгандардан басқа да әдістер бар. Оларды қосалқы әдістер деп атайды. Мысалы, әнгімелесу әдісі арқылы психолог белгілі жоспар бойынша зерттелінуші адамнын жас және дара ерекшелігіне, білім колеміне қарай куні бурын әзірленген сурақтарды қояды.
Зерттелінушінін берген жауабы жазылып алынып, кейіннен муқият талданады да, осыган орай тиісті қорытындылар жасалынады.
Осындай қосалқы әдістердін қатарына адамнын іс- әрекетінін нәтижесін талдау, омірбаян, анкета әдістері жатады.
Автор публикации
