30 января, 2018 18:47
Өткен параграфтарда білім берудің өрбір саласының мазмү- нының қүрылымы жайында бүгінгі таңда қалыптасқан концеп- Цияларды (қағидаларды) жан-жақты сипаттап өттік. Оларды салыстырмалы түрғыдан талдау дидактиканың дамуы үшін өте қажетті төмендегі жағдайды атап өтуге мүмкіндік береді: қара- стырылған білім беру мазмұнының тура жолдары қүрылымы- аьіҢ өрқайсысының өзіндік инварианттық бөлшегі (көсіптік оілім беруді қоса есептегенде) болады. Осы айтылған қорытынжының маңыздылығы мынада: атап өтілген инварианттық өлшектерді қоса есептей отырып, түтастай алғанда білім берудің аРлық сатыларында қолданыс таба алатындай оқу мазмүны- Ньің инварианттық қүрылымын жасауға қол жеткізіледі (бүл ааРаграфта ғылыми білім беру мазмүнының қүрылымы (аспи- ^Втура мен докторантура) қарастырылмайды. Алайда, бүл қоры- — ДЫ — В.С.Леднев атап өткендей /13/ — ғылыми білім берудің мазмүнының қүрылымына да төн болып келеді). Инварианттық қүрылым идеясын В.С.Леднев алғаш рет 1988 жылы жарияла- ған болатын. Оның ғылыми жүмысының өзегі болған бүл идея көсіптік-педагогикалық білім беру мазмүнының қүрылымың ғылыми түрғыдан одан әрі зерттеуде негіз ретінде алыныц отырды. Бастауыш, орта жөне жоғары көсіптік білім беру маз- мүнының инварианттық қүрылымы 14-кестеде көрсетілгең. Сонымен қатар бүгінгі таңдағы көсіптік білім берудің төжірибесінде қамтылған оқу пөндерін топтастырудың басқа да негіздері ескеріліп отырған. Барлық мемлекеттік білім беру стандарттарында (МБС) алынатын мамандықтарға карамастан алғашқы үш циклдің атауы бірдей болып келеді;
- жалпы гуманитарлық жөне өлеуметтік-экономикалық пөндер (ГСЭ);
- жалпы математикалық жөне ғьшыми-жаратьшыстану пөндері (ЕН);
- жалпы көсіптік пөндер (ОПД).
Пөндік қүрылымның соңғы (төртінші) циклінің атауы ма- мандықтың түрлеріне байланысты әр түрлі болып келеді. Мы- салы, агроинженерлік білім беру жағдайында — арнайы пөндер (АП), көсіптік-педагогикада-салалық пөндер (СП), педагогика- лық жоғары оқу орындарында — мамандыққа дайындау пәндері (МДП) деп аталады. Әрине, көсіптік білім беру мазмүнын қүры- лымдық жағынан негіздеудің өзіндік артықшылықтары да жоқ емес, өйткені мүндай жағдайда дайындықтың басым жағын стандарттау мен унификациялау мүмкіндігі одан сайын жеңілдей түседі. Нөтижесінде көсіптік білім беру жүйесін үйымдастыру мен басқаруға тікелей байланысты көптеген мөселелердің дүрыс шешілуіне қолайлы жағдайлар туындап отырады. Алайда ди- дактикалық түрғыдан алып қарастырғанда кәсіптік педагогика- ның негіздерін менсінбеушілік пиғылдың орын алуының салда- рынан мамандарды дайындау кезінде атқарылар жүмыстардын мазмүнының синхронизациясы мен оны дамытудың объективтік заңдылықтарын бүрмалаушылық белең алады жөне мүндай келеңсіз жағдайлардың орын алуына байланысты терминологи- ялық қателіктерге жол беріліп, көп сөздердің мөн-мағынасы да бүзылады. Мысалы, МБС-на (мемлекеттік білім беру стандар- тына) сөйкес қарастыратын болсақ, агроинженерия бойынша кәсіптік білім беруде ауыл шаруашылық экономикасы пөні ЖКП (жалпы көсіптік пөндер) циклінің қүрамында болып шығады да, ал инженерлік графика, материалтану (материало- ведение), теориялық жөне қолданбалы механика, электроника және т.б пөндер тракторлар мен автомобильдер, ауыл шаруа- шылық машиналары, машиналарды жөндеу, машина-трактор парктерін пайдалану сияқты басқа да толып жатқан арнайЫ оқытылатын пәндермен қоса салалық пөндер (СП) цикліній қүрамына кіріп кетеді. Дөл осындай жағдайдың орын алуьь сөзсіз, осы пөндерді беретін мүғалімдер үшін қолайсыздық ту*
| Кәсілтік білім беру мазмүнының тура бағыт- | БПБ | ОПБ | ЖПБ |
| хары мен оның кұрылымдық компоненттері | П | П | |
| «У^Теориялық оқыту | * | * | * |
| 1 1. Жалпы білім беретін пөндер | * | * | * |
| философия | * | * | * |
| Этика | |||
| Крғамтану | |||
| Өнер, эстетика ( ( ( | |||
| Ана тілі мен өдебиеті ( ( У | ♦ | * | У |
| Шет тілі (( | * | * | * |
| Математика | У | ||
| физика мен астрономия | У | ||
| Химия ( ( У | * | * | У |
| География ( ( У | * | * | У |
| Кибернетика, информатика ( ( | * | * | * |
| Биология ( ( У | * | * | У |
| Антропология ( ( У | ♦ | * | У |
| Дене тәрбиесі | |||
| Дайындык профиндегі пәндер | — | ||
| 1.2.Политехникалық пәндер | * | * | * |
| Энергетика негіздері | * | Р | р |
| Автоматика мен ВТ негіздері Техникалық графика | П | п | * |
| Материалтану мен конструкциялық материалдардың технологиясы | ♦ | * | * |
| Салалық жалпы техникалық пөндер | * | * | * |
| 1.3. Арнайы пәндер | * | * | * |
| Саланың жаллы технологиясы | * | * | * |
| Арнайы технология | * | * | * |
| Технологиялык техника | * | * | * |
| Салалары экономикасы | У | У | * |
| Ұйымдастыру мен баскару У У ( | У | У | * |
| Адам — өндіріс ортасы | * | ||
| Еңбекті қорғау жөне ТБ/ | * | * | * |
| Арнайы экология У У ( | У | У | * |
| Көсіптік күкьіқ | У | У | * |
| Психологиялық-педагогикалык дайындык 2. Практикалык (тәжірибелік) білім беру | — | п | р |
| 2.1. Оку практикасы | |||
| 2.2. Өндірістік практика: технологиялык бітіру алдындағы практика | |||
| 3- Шығармашьшык сабақгар | |||
| Үйрену мақсатындағы жобалау: кУРстық жобалау жұмыстары | |||
| Дипломдық жобалау жұмыстары •2. Ғылыми-зерттеу жұмыстары •2 Ғылыми-зертгеу жұмыстары — П Р • “з таңцауындағы сабакгар Щдетті сабақгар (арнайы пәндер) Дку.дьтативтік сабақгар тедегі шартгы белгілердің мағынасы: | — | ||
| п | р | ||
| кажетгі, “У” — ірілендіру, 1—С- Кңейту |
дырып қана қоймай, үздіксіз білім беру иделогиясының өзіне де айтарлықтай нұқсан келтіреді.
Білім беру мазмұнының қүрылымының жалпы теориясына сәйкес теориялық оқуда оқу пәндерінің үш циклін (жалпы білім беру, политехникалық, арнайы) бөліп алып қарастыруға болатын болса, ал тәжірибелік оқуда — үйрену жөне өндірістік практикаларға баса назар аударылады. Өз кезегінде шығарма- шылық сабақтар студенттердің курс және диплом жүмыстарын жазу мен ғылыми-зерттеу жұмыстарымен айналысу кездерінде өз мөнділігін үдайы арттырып отырады.
Жалпы білім беру циклінің пәндері. Кәсіптік білім беретін оқу орындарындағы БПБ-дан (бастауыш педагогикалық білім беру) бастап ЖПБ-ға (жоғары педагогикалық білім беру) дейінгі жалпы білім беру дайындығының сипаты замана талаптарына сай өзгерістерге үшырап отырады. Кәсіптік дайындықты толық емес орта білім беру (9-сыныпты бітіргендер) негізінде жүзеге асыратын орта кәсіптік училищелер мен техникумдарда жалпы білім беретін пәндердіқ көлемі орта мектептердің жоғары сы- ныптарындағыдай болып сақталып қалады. Ал жоғары оқу орындарында олардың көлемі үлғаяды және философиялық білім беруге ерекше көңіл бөлінеді. Әдетте, жалпы білім беру дайын- дығының цикліне төмендегі пәндер кіреді: философия, шет тілдері, дене шыныңтыру, информатика, математика, физика, химия, қоғамтану (отандық тарих, экономика, күқықтану жөне т.б.). Ал кәсіптік дайындықтың бағдарына сай келетін пәндер тереңдетіліп оқылады.
Политехникалық циклдің пәндері. Пөндік қүрылымды маз- мүндық жағынан толықтыру тұрғысынан алып қарастырғанда жалпы білім беруге қарағанда бүл циклдің консервативтік си- паты оншама жоғары болмайды. Олай дейтініміз, бүл цикл мамандық дайындаудьщ түрлеріне (гуманитарлық, техникалық) немесе өндірістік сан-алуан салаларына (мысалы, радиоэлект- рондық өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы жөне т.б.) байланысты түбегейлі өзгерістерге үшырап отырады. 15-кестеде техникалық жоғары оқу орындарына арналған политехникалық пөндердін жиынтығы атап көрсетілген. Сонымен қатар мамандарды дай- ындаудың түрлері мен толып жатқан басқа да факторлардың орын алғандығына ңарамастан гуманитарлықпен қоса, кез кел- ген мамандық иелеріне қажетті политехникалық дайындықтың басқа да варианттарының болатындығын ескерте кеткен жөн. Осы айтылған пікірлерді ескере отырып, политехникалық білім берудің пәндік қүрылымын жалпы технологиялық пәндердің, техникалық графиканың, материал танудың жөне салалық по- литехникалық пәндердің жиынтығы ретінде барынша кеңейтілген вариантта қарастыруға болады (15-кесте).
Арнайы пөндер. Жоғарыда атап көрсеткеніміздей, арнайы оқу пөндерінің жиынтығы белгілі бір мағынада жан-жақты (универсал) болып келеді, өйткені көсіптік білім беру мазмүны- ньін, пәндік құрылымына байланысты болып келетін объективтік ңсөне қызмет үстіндегі детерминанттар инварианттықтың жоға- рьі сатысы дөрежесінде болады. Белгілі бір мамандық иесін дайындау мазмұнының өзіндік ерекшелігі оқу пәндерінің мазм- ұндылығымен айқындалады.
Одан өрі 14-кестесінен оқу мерзімі бойынша бөлінген (15- кесте) жоғары көсіптік білім берудің инварианттық бөлігін бөліп алып қарастырып көру керек. Оқу пөндерімен қатар ясобалауға үйрету және өткізілетін практикалық сабақтар семе- стрлер мен оқу мерзімдері бойынша шартты түрде ғана бөлінген, өйткені олардың барлығы да мамандықтың ерекшелігіне, пөна- ралық және пәннің өз ішіндегі қалыптасқан байланыстарға, көсіптік дайындықтың салалық дәстүрлеріне байланысты бо- лып келеді.
Осы орайда білім беру мазмүнының теориясы саласындағы мамандар мен жоғары оқу орындарының оқу жоспарларын қүрастырушыларға жақсы таныс бағыттарды ерекше атап өткен жөн болар:
а) жалпы білім беретін пөндер оқудың алғашқы кезеңіне ығыстырылған (негізінен 1 және 2 курстар);
б) шамамен бір жылдан кейін оқу процесіне политехника- лық пәндер енгізіледі. Мысалы, “Негізгі техникалық пәндер” пөні, негізінен 2-3 курстарда оқытылады;
в) кәсіптік дайындық негізінен 3-5 курстарда толық жүзеге асырылады. Мүндай кезде көсіптік дайындықтың кейбір элементтерінің оқу жылының басында да оқытылатын кездері болады. Оның айқын мысалы: “Мамандыққа кіріспе” курсы- ның бірінші семестрде оқытылуы болса, ал технологиялық тех- никаны оқыту үшінші семестрде-ақ басталып кетеді (конструк- тивтік сипаттама бөлігі).
г) тәжірибелік білім беру жүйесі жүмысшының көсіптік- мамандық деңгейінен бастап білікті мамандыққа ие болған кезеңге дейін қамтиды: таныстыру практикасы (1-курс), бүкіл оқу мерзіміндегі теориялық пөндердегі лабораториялық прак- тикалық сабақтар, студенттерді үйрету (1,2,3 курстар), техно- логиялық (3,4 курстар), диплом алдындағы практика (5-курс);
д) 2.5 параграфында көрсетілген қүрылымдық компоненттерді, студенттердің ғылыми жүмысқа қабілеттерін дамыту жолдарын былайша көрсетуге болады:
— проблемалық оқытудың барлық компоненттерімен қатар есептік-графикалық жүмыстар, өдебиеттермен жүмыс істей білу жөне т.б. (2.5.-ТІ қараңыз) оқудың барлық түрлерінде жөне бірінші курстан бастап бесінші курсқа дейінгі уақыт аралығын- Да жүзеге асырылады.
~ курстық жобалау жүмыстары 2 және 5 курстарда міндетті тҮРДе орындалып отырады;
~ үшінші курстан кешіктірмей СОҒЗ жөне СҒЗЖ түрінде көсіптік мамандандыруды (кафедралар бойынша) жөне маман-
| Жоғары білім беру мазмүнының тура бағыггары және олардың қүрылымдық компоненттері | Оку жылдары бойынша өрбіту | ||||
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | |
| 1. Теориялық білім беру | |||||
| 1.1. Жалпы білім беру пәндері | |||||
| Философия | * | ||||
| Математика | * | * | |||
| Қоғамдық ғылымдар | |||||
| Шет тілдері | * | * | |||
| Кибгрнетика мен информатика | * | ||||
| Дене тербиесі | * | * | * | ||
| Көсіптік дайындық пөндері | * | * | * | ||
| 1.2. Политехникалық пәндер | * | * | |||
| Жалпытехникалық | * | * | * | ||
| Жалпытехнолоғиялык | * | ♦ | * | ||
| Техникалык графика | * | * | * | ||
| Салалық политехникалык пөндер | * | * | |||
| 1.3. Арнаулы пөндер | * | * | |||
| Саланың күрылымы мен | |||||
| қьізметінің жалпы мәселелері | * | * | |||
| Еңбек өнімдері | * | * | |||
| Материалтану | ♦ | ||||
| Нақгы технология | * | * | |||
| Саланың | * | ||||
| Өндірісті үйымдастыру мен баскзру | * | * | |||
| Салалық информатика | * | ♦ | * | ||
| Технологиялык техника | * | ||||
| Еңбекті қорғау | * | ||||
| Технологиялық | * | ||||
| Еңбек үжымының педагогикасы | * | ||||
| 2. практикалык (төжірибелік) білім беру | |||||
| 2.1. Үйрену практикасы | * | ||||
| Өндірістік практика: | |||||
| технологиялық | * | ||||
| диплом алдындағы | * | ||||
| 3. Шығармашылык кабілеттерді артгыру | |||||
| 3.1. Оқу мақсатындағы жобалау: | * | ||||
| курстық жұмыстар | * | * | * | ||
| дипломдық жұмыстар | * | * | |||
| 3.2. УИРС, НИРС | * | * | |||
| 4. Өз тандауындағы сабақгар | |||||
| Мамандыкгың міндетті пәндері | |||||
| Факультативтік | |||||
тікелей қатысты пөндерді (арнайы курстар) тереңдетіп ■^^туды бастау керек. Сөйтіп, мамандық алуға бағытталған бұл °уқымды жүмыстар диплом жүмысын қорғаумен аяқталады. аУ Қарастырылып өткен қүрылымдық компоненттердің өрістеу варианты жалпы білім беретін мектептердің базасының негізінде оКУ мерзімі бес жылдық жоғары оқу орындарының шеңберінде ясалпы білім беретін, политехникалық және арнайы пөндерді (2.2-ні қараңыз) оқудың классикалық синхронды жүйесін зерт- теуге бағытталған.
Білім беруді қүрылымдық жағынан толықтырудың басқа да ясолдары бар. Мүндай жағдайда оқушылар мамандық бойынша берілген жұмыстарды орындай отырып, көсіптік білім берудің үш сатысының барлығынан да біртіндеп өтуге тиіс болады. Оларды атап айтқанда:
- жүмысшы мамандығын игеру (толық жалпы білім алып шығумен катар);
- қысқартылған вариант бойынша орта кәсіптік білім алып шығу (жүмысшы мамандығының негізінде);
- орта көсіптік білім берудің негізінде қысқартылған оқу бағдарламасы бойынша жоғары білім алып шығу.
Мүндай кезде барлық үш циклдің (жалпы білім беру, поли- техникалық, арнайы) оқу пөндері жүйелі үш модульге бөлінеді. Бірінші модуль КБОО-ның оқу орынына сөйкес келеді, екіншісі — АКОО-да қысқартылған вариант бойынша оқуға арналған, ал үшіншісі — орта кәсіптік білім беру базасының негізінде жоға- ры оқу орындарында қысқартылған бағдарлама бойынша дип- лом алатын мамандарды дайындау кезінде оқытылады. Мыса- лы, тракторлар мен автомобильдер курсы (“Ауыл шаруашылы- ғын механизациялау” мамандығы бойынша көсіптік білім берудің циклі) мүндай жағдайда бірден үш модульдің барлығына ие бола алады, сөйтіп олардың өрқайсысы өздерінің алатын ма- мандығы мен игерген білім дөрежелеріне бағдар жасау мүмкіншілігіне ие бола алады.
Аталған үш модульдің әрқайсысы үшін оқу материалдарын таңдаудың ерекшеліктері төмендегідей болып келеді:
- жүмысшы мамандығына бағытталған бірінші модуль кон- струкциялық-суреттеме сипатында болады;
~ бірінші модульді қайталамаса да, оның жалғасы ретінде көрініс табатын екінші модуль орта буын мамандарын дайын- Дауға байланысты қойылатын кәсіптік-біліктілік талаптарына сөйкес оқу пәндерін тереңдете оқуға бағытталған;
өз кезегінде үшінші модуль де алдыңғыларды қайтала- май, бағдарламаға енгізілген пөндерді оқудың теориялық-мето- Дологиялық (өдістемелік) жағын күшейтуге баса назар аудара- ДЫ- Сөйтіп теорияны тереңдетіп оқып білумен қатар есеп пен к°нструкторлық-жобалау өдістерін енгізудің арқасында үшінші модудь 0қу процесінде өзінің ықпалын одан әрі күшейте түседі.
Бүгінгі таңда осы атап өтілген үш модулдің ішінде үзаққа с°зьілған уақыт сынынан ойдағыдай өтіп, кеңінен қолданыста >кҮргені тек қана бірінші модуль ғана болады.
Автор публикации
