12 января, 2018 18:10
Көсіптік педагогиканың толыққанды ғылым ретіндегі стату- сын анықтау үшін оны пөн ретінде айқындап қана қоймай, оның басты объектілерін де нақты көрсете білуіміз қажет.
Ғылым объектісі — кең мағынасындағы өмірдің өзі, ол на- қты қүбылыстар мен үрдістердің жиынтығы болып табылады, ендеше ғылыми білімдердің дәл осы саласының басты назары да осы қүбылыстар мен үрдістерді жан-жақты зерттеп, ғылыми түрғыдан негіздеуге аударылады. Кез келген ғылым объектісінің ауқымы өте кең болғандықтан, дөлірек айтқанда олардың қай- қайсысы болса да өздерінің күрделілігімен жөне жан-жақтылы- ғымен ерекшеленетіндіктен, өзекті ғылыми қағидаларды негіздеу барысында басқа да ғылым салаларының араласуын, сөзсіз, қажетсініп отырады. Бүдан туындайтын ой: белгілі бір күрделі объектінің дамуын жан-жақты зерттеп, ғылыми түрғыдан негіздеуде, одан қалды оған қатысты болжамдар айтуда бір ғана ғылымның саласы дөрменсіздік танытады. Осы жағдайға байла- нысты қазіргі философия мен ғылымдар өдістемесі мен ғылыми зерттеулердің алдында түрған ең басты мәселе, ол — өлеуметтік, қоғамдық жөне т.б. ғылымдардың қай саласының болсын таби- ғаттың кез келген күрделі, өрі жан-жақты объектілерін зертте- уде пөнаралық, интегративтік, жүйелі түрде зерттеу проблема- сына ден қоюын ойдағыдай жүзеге асыру болып табылады.
Алайда ғылым салаларының интегративтік қарым-қатынас- тарының қажеттілігі ғылымның өрбір саласының болашағы мен оның жеке статусына қауіп төндіруді білдірмесе керек. Керісінше, дөл осындай өзара тығыз ғылыми бағыттағы қарым- қатынастар өрісінің кеңеюі арқасында ғана ғылымның қай саласы болса да өзіндік сипатқа ие бола алады жөне оның пөнаралық ғылыми ізденістердегі орны мен рөлі одан сайын айқындала түседі. Осы айтылған қағидаға сүйенетін болсақ, әрбір ғылым саласының кез келген күрделі объектіні зерттеп- білуде өзіне ғана тән зерттеу тақырыбы, белгілі бір ғылыми бағыт-бағдары, өзіндік жолы болуы қажет. Басқаша айтқанда ғылымның тақырыбы, ол ғылыми білімдердің дөл осы саласын зерттеуге бағытталған жөне оған сай келетін нақты ғылыми зерттеулер объектісінің бір немесе бірнеше жақтарын көрсетеді.
Бүгінгі таңдағы ғылым салаларының басты назарындағы бүл жалпылама философиялық-өдіснамалық қағидалардың бар- лық ғылымдарға, оның ішінде кәсіптік педагогикаға да тікелей қатысы бар екендігіне шек келтіруге болмайды.
Ал енді бүл мәселелерді толығырақ қарастырып көрелік.
Біздің ойымызша, көсіптік педагогика пөнаралық ғылыми білімдердің жүйесі ретінде кең көлемде қарастырылуы керек, өйткені бүл арада белгілі бір мамандық немесе көсіп бойынша жүмысшылар мен мамандарды дайындау ісінің тар шеңберде қалып қалмауы басты назарда болуы қажет сияқты. Көсіптік педагогика саласында зерттелген идеялар мен өдістер, шын мөнісінде, біртүтас білім беру жүйесінің барлық салаларында, немесе бүгінгі таңда көп айтылып жүрген біртүтас үздіксіз білім беру жүйесінде кеңінен қолданыс табуы керек.
Көсіптік педагогиканың бүл ерекшелігі өрбір адамның өз басының жеке түлға ретінде қалыптасып-даму “сатысымен” тығыз байланысты болып келеді. Дөл осындай “сатыны” адамның өз алдына қойған асқаралы мақсатын орындау жолында өзінің білім дәрежесін біртіндеп арттырудағы төмендегі сатылар (бас- палдақтар) арқылы бейнелеуге болады:
Элементарлық және функционалдық сауаттылыққа жету сатысы. Мұндай жағдайда өр адамның жан-жақты терең білім алуына себепкер бола алатын ең алғашқы білім нышандары, дағдылар мен қабілеттер, дүниетанымдық жөне үлгілік қасиет- тер нақты жөне аз да болса қажетті дөрежеде қалыптаса бас- тайды.
Жалпы білімділікке жету сатысы. Бүл сатыда өрбір жеке түлға өзін қоршаған орта жайынан толық хабардар бола ала- тындай білімділік дөрежесіне жетеді жөне тылсым дүние шын- дықтарының белгілі бір объектілерін танып-білумен қатар оны өзгерістерге де үшырата алатындай адамзат қызметінің (дағды- ларының, қабілеттерінің) жалпы өдістерін игере бастайды.
Көсіптік компетенттілік сатысы. Дамудың аталмыш саты- сында адам еңбектің түрлі салаларында өзінің бойындағы бар қабілетін ойдағыдай жүзеге асыруға мүмкіндік беретін және жеке басына төн кәсіптік қасиеттері жалпы білім беру негізінде қалыптастырылады. Өз кезегінде мүндай сапалық қасиеттер белгілі бір саланың бөсекеге түсе алатындай жөне мамандық- тың пайдалылығын арттыра алатындай дөрежедегі нарықтық механизмге сай болуы қажет.
Көпшілік көңілінен шыққан мөдениеттілікті игеру сатысы. Мүндай даму сатысындағы өрбір адам ата-бабалардан мирас болып қалған материалдық жөне рухани қүндылықтарды игеріп қана қоймай, қоғамның дамуына өзінің қосқан үлесін бағалай алатындай дәрежеге жетеді жөне үздіксіз жүріп отыратын мө- дени үрдістерге, одан қалды өркениеттілікке де өзіндік үлесін қоса алатындай жағдайга жетеді.
Жеке адамның өзіндік ділінің (менталитетінің) қалыптасу сатысы. Дәл осы сатыда адамның дүниетанымының, көзқарас- тары мен іс-өрекетінің түрақты негіздері тамырын тереңге жа- яды. Сөйтіп, бүл сапалық белгілер өзіндік ділдік қүндылық- тарды одан өрі байыта түсуі мен адамзаттың ділдік рухани кеңістігінде жан-жақты жетіле түсуінің арқасында өрбір адам- ның бойында қайталанбас адамгершілік қасиеттерді түрақтан- дыруға себепкер болады.
Сонымен, адамның ең жоғары жеке, өзіндік мөдени білім- ділікке үмтылысының кестесін (схемасын) былайша сипаттауға болады: сауаттылық (жалпы жөне функционалдық) — білімділік — көсіби компетенттілік — мөдениет — діл.
Бүл сатылардың және жеке адамның қалыптасуының белгілерін бөлудің шарттылық сипатына қарамастан бүл көрсетілген кесте жеке адамның даму үрдісін гана емес, соны- мен қатар дәл осындай дамуды білімділік түрғысынан қорғау ҮРДІсін де өрі жүйелі, өрі біртүтас етіп көрсетуге мүмкіндік тугызады. Бүл ойымызды одан әрі толықтыратын болсақ, бүл кесте білім саласының жеке адамды қалыптастыру үрдісіндегі рөлі мен алатын орнын жалпылама философиялық түрғыдан көрсете отырып, білімнің өрбір сатысының өзіндік қызметінің білім беретін құндылықтарын, оның басымдықтары мен мақса- тын бөліп қарастыруға мүмкіндік туғызып қана қоймай, бұл мақсаттардың өзара сабақтастығын қамтамасыз етуге жөне ола- рға жетудің жолдарын өрбір сатыға сай келетін білім берудің (оқу-тәрбие) мөнді мазмұндылығын, олардың тиімді өдістері мен үйымдастырушылық түрлерін іздестіруге қолайлы жағдай- лар туғызады.
Демек, жоғарыда атап көрсетілген сатылар мен олардың бас- палдақтарының өзара сабақтастығының арқасында білім беру са- ласының ең басты параметрлері мен сипаттамаларын айқындауға мүмкіндік туып қана қоймай, ең бастысы — кәсіптік педагогика- ның ғылым ретіндегі статусын анықтауға жол ашылады.
Ең бірінші кезекте білім беру жүйесінің түтастығы мен бірлігіне назар аударып көрелік. Бүл параметрлердің дөрежесі мен бағы- тына қарамастан білім беру жүйесінде жекелеген компоненттердің қызметінде ақаулықтардың бар екендігі байқала бастаса-ақ бол- ғаны бүл жағдай тез арада бүкіл жүйенің қызметінің тиімділігіне де, оның нөтижелеріне де өз әсерін тигізері хақ. Мысалы, сауат- тылықтағы орын алған кемшіліктер, сөзсіз, жалпы білім беруді ойдағыдай жүзеге асыру мен дағдылар мен қабілеттілікті қалып- тастыру барысында бірден байқалады. Өз кезегінде жалпы білім беру базасының нашар күйде болуы да көсіптік білім берудің кез келген сатысының қызметіне кері әсерін тигізіп отырады. Олай болса, белгілі бір мамандықты немесе көсіпті ойдағыдай игере алмаған адамды нағыз мөдениетті адамның қатарына жа- тқыза алар ма екенбіз? Ең соңында айтарымыз, білім берудің бүған дейінгі қалыптасқан барлық сатылары тиімді қызмет жасамайынша жеке адамның ділдік (ментальдық) қасиеттерін жан-жақты қалыптастыра да алмаймыз, өйткені адамның дүни- етанымы мен дүниеге көзқарастарының қалыптасуында, оның өзіндік іс-өрекеттерінің өмірге көрініс табуында көсіби білімге тікелей қатысы бар екендігі даусыз.
Бір ескерте кететін жағдай: білім берудің барлық сатылары мен бөлімдері бір-бірімен тығыз байланыста болады. Сондық- тан да болар білім беру саласы өзіндік бір жүйені қүрайды жөне оны жай ғана кішігірім жүйе деп қабылдауға болмайды, өйткені ол білім берудің сан алуан көсіптік-дәрежелік белгі- лерін өз бойына жинақтаған қарқынды даму үстіндегі “ең үлкен” (кибернетика тілімен айтқанда) жүйе болып саналады.
Осы айтылған қағидаға байланысты былай деп түжырымдауға болатын болар: бір жағынан, көсіптік білім беру жүйесі жалпы білім берудің автономиялық, дербес саласын қүрайды, ал екінші жағынан кәсіптік білім берудің идеялары мен әдістері білім берудің басқа салаларынан дербес өмір сүре алмайды, өйткені олардың әрқайсысында, дөлірек айтқанда, жанүялық жөне мек- тепке дейінгі білім беруден бастап үлкендерге білім беруде де көсіптік білім берудің нышандары бар. Дөл осындай компоненттер өңгіме баланың ең алғашқы еңбектену дағдылары, оқушылар-
дың көсіптік бағыт-бағдары, өр адамның өз мамандығының субъектісіне айналуына қажетті мазмұнды қызметі жеке адам- ның мөдениеті мен ділі арқылы танылатын арнайы (көсіптік) компоненттерді қалыптастыру жайы сөз болғанда білім берудің барлық сатыларында дерлік кеңінен көрініс табатындығын аңғаруға болады.
Бүдан шығатын қорытынды: көсіптік педагогиканың ғылым ретіндегі статусын айқындауда кем дегенде екі басты филосо- фиялық-теориялық қағиданың қажеттілігінің айқындалып қала- тындығы.
Біріншіден, көсіптік педагогиканың объектісіне тек қана адамды еңбекке баулудың тар өрісті арнайы (көсіптік) саласы ғана емес, түтастай білім жүйесінің өзі де айнала алады.
Екіншіден, бүл сала бізге белгілі болған себептерге байланысты тек қана көсіптік педагогиканың объектісі болумен шектеліп қалмайды. Шын мәнісінде, білім саласы қай уақытта болса да көптеген қоғамдық, жаратылыстану, тіпті техникалық гылым- дардың да басты объектісіне айналып отырады. Олай дейтініміз, білім жүйесінің түтастық жағдайда дамуын нақты ғылыми дө- лелдемелер арқылы негіздеуде жекелеген ғылыми ықпалдың пөнаралық байланыстармен қатар экономика, өлеуметтану, та- рих, философия, ғылымтану, табиғат, техника жөне технология, одан қалды адам жөне жеке адамның қалыптасуы жайындағы педагогика, физиология, психология, медицина сияқты ғылым салаларының ғылыми жетістіктерін барынша пайдаланбайынша ойдағыдай жүзеге аса алмайтындығы айдан анық.
Дөл осындай интегративтік өзара тығыз байланыстар жағ- дайында кәсіптік педагогика өзіне жүктелген міндеттерін абы- роймен атқару үшін ғылым ретінде өзінің бет-бейнесін таныта да жөне өзіне лайықты орынға ие де болуы керек. Ендеше, көсіптік педагогика ой елегінен өткізіліп, түтастық сипат алган ғылыми зерттеулерінің объектісін дөл бағдарлап үғынумен қатар пөн ретіндегі өзіндік ерекшелігін де, түрлі ғылымдар саласын- да алатын орнын да жете айқындай білуі кажет.
Дөл осы арада “Көсіптік педагогика пөні нақты ғылыми түргыдан алғанда нені білдіреді”? жөне “Ғылыми зерттеулер- мен, төжірибемен айналысушы үстаздардың, өдіскерлердің күш- жігері қандай келелі міндеттерді жүзеге асыруға жүмылдыры- лу керек”? деген сияқты орынды сүрақтар туындайды. Бүл сүрақтарға берілетін жауаптарды негіздеу үшін педагогикалық қызметтің, негізінен, екі аспектісі болатындығына баса назар аударуымыз қажет.
Бір жағынан, аталмыш бүл қызмет төжірибемен айналысу- шы үстаздың күнделікті оқу-төрбие жүмыстарымен тығыз бай- ланысты болғандықтан шын мәнісінде төжірибелік сипатта бо- лады. Педагогикалық қызметтің дөл осындай түрін “процесс” Деген сөз дөл айқындайтын болар. Шындығында үстаздар мен °Қушылардың өзара бірлескен қызмет процесі барысында ғана
*
білім берудің ең негізгі мақсаттары: оқушыларға білім беру, оларды тәрбиелеу мен қабілеттерін дамыту ойдагыдай жүзеге асырылады. Сонда ғана олардың әрқайсысы өзіне қажетті білімді игеріп қана қоймай, кәсіптік дағдылар мен шеберлікпен, дүние- танымдық және мінез-қүлықтық қасиеттермен қаруланады. Бүл арадағы үстаздың ең басты мақсаты — бүл процестің тиімділігін барынша арттыру мен білім сапасын жоғары деңгейге жеткізе білу болып табылады. Демек, педагогиканың жеке пән ретіндегі басты пәні (предметі), бағыт-бағдары: білім беру процесі, оның “технологиялық негіздері”, яғни білім берудің оң нәтижелеріне жетуге мүмкіндік беретін оқушыларды оқыту мен төрбиелеудің нақты әдістері, қүралдары және үйымдастырушылық формала- ры болып табылады.
Осы айтылған қағидаларға байланысты мынандай орынды қорытынды жасауға болатын сияқты: кәсіптік педагогиканың пөні — кәсіптік білім берудің қай сатысында болсын, оның бағыт-бағдарының өз басына ғана төн ерекшеліктерін ескере отырып үйымдастырылатын кәсіптік сипаттағы мәнді қасиеттерді қал ыптастыру.
Алайда “дәл осындай кәсіптік педагогиканы жалпылама ал- ғанда, ал педагогика пөнін жеке алып қарастырған кезде процес- суалдық көрініс пен айқындаушылыққа ерекше көңіл бөлу жеткілікті бола қояр ма екен?” деген орынды сүрақ туындайды.
Біздің ойымызша, жеткіліксіз сияқты, өйткені дөл осы жерде педагогикалық қызметтің процессуалдық жанрынан да маңыз- ды жанрдың болатындығын естен шығаруға болмайды.
Сөзіміз дәлелді болу үшін практик-үстаз бен орындаушы- музыканттың шығармашылық қызметтерін өзара салыстырып көрелікші. Ол жағдайда да, бүл жағдайда да адамның жеке басының қасиеттері, оның шығармашылық шеберлігінің одан әрі шыңдалуы мен оның өзінің алдына қойған шығармашылық мақсаттарын нақты шеше білуінің маңызы өте зор болып келеді. Тіпті асқан дарынды және кәсіби деңгейі өте жоғары орында- ушы, мейлі ол музыкант, мейлі мүғалім болсын олардың әрқ- айсысына да төжірибелік қызметтің партитурасының өте қажет болатындығын қалайша жоққа шығарамыз? Мысалы, музыкан- тқа (оның шығармашылық қызметінің маңыздылығына қара- мастан) басқа бір музыкант-композитордың жанрлық түрғыдан алдын ала дайындаған музыкалық шығармасының партитурасы қажет болады. Өз кезегінде педагогтік тәжірибесі шыңдалған педагог-практиктің өзіне де алдын ала дайындалып, өдістемелік (методикалык) материалдарға негізделген және онда сабақ берудің белгілі бір дөрежедегі мақсаты, мазмүны, қолданылатын әдістері мен үйымдастырушылық формалары жан-жақты көрсетілген оқу бағдарламасы ауадай қажет.
Басқаша айтқанда, білім беру процесінің ойдағыдай жүргізілуіне (мақсаттан нәтижеге жету барысындағы шешуші кезең ретінде) алдағы білім беру қызметі жүйесін теориялық жөне өдістемелік тұрғыдан мұқият дайындау орасан зор септігін тигізеді. Демек, білім беру жүйесінің сөтті үйымдастырылуы- ның маңызы өте зор болып келеді, өйткені онда практик- ұстаздың болашақ қызметінің “партитурасының” барлық компоненттері, атап айтқанда: білім жүйесіне сай келетін білім беру стандарттары (үлгілері), оқушыларды оқыту мен төрбиелеудегі басты мақсат, оның мазмүны, өдістері, қолданылатын басты қүралдары мен үйымдастырушылық түрлері және т.б. өзара тығыз байланыста кеңінен көрініс табуы қажет болады.
Өрине, мүндай жүйе бүлжымайтын “қатаң” болмауы керек. Сондықтан да болар, ол ең бірінші кезекте болашақ педагоги- калық процеске бағыт-бағдар сілтеп, білім берудің басты мақ- саттарына жетудің тиімді жолдары мен “технологиясын” айқ- ындап беруді мүрат етеді Мүндай жағдайда тәжірибелі жөне өзінің шығармашылық деңгейін үнемі арттырып отыратын прак- тик-үстазга өзінің педагогикалық шеберлігін одан әрі шыңдау мен осы салада жинақтаган педагогикалық тәжірибесін іс жүзіне асыра білу үшін барынша еркіндік берілу қажеттігі туындай- ды. Ең бастысы, ол осы саладағы қызметінде өзіндік соны жолды таңдауға толық қүқыгы да бар және алдындагы ізгілікті мақсатының орындалу жолдарын өз бетінше қарастыруға да мүдделі болып шыгады. Бірақта, принциптік түрғыдан алғанда педагогикалық жүйе асыра сілтеушіліктерді көтермейді. Ол қалай болганда да туындаған мүмкіндіктерді толық ескере білуі қажет. Нақтырақ айтқанда педагогикалық төжірибесіне, да- рындылығына, жеке басының қасиеттеріне және т.б. қарамас- тан педагогикалық жүмыспен айналысушы барлық үстаздар- дың мүмкіншіліктеріне толық сай келуі керек. Бүлай болма- ганда музыка саласында орын алғандай, белгілі бір партитура жүйесінде элементарлық бассыздық пен нәтижесі аз анархия- лық сарындагы “какофоникалық”, магынасыз былыққан шы- гармашылыққа жол беру қаупінен арыла алмаймыз.
Сонымен педагогика ғылымы саласында тәжірибелік педа- гогикалық қызмет жанрымен қатар педагогикалық жүйелерді жобалайтын, ең бірінші кезекте білім берудің мақсаты мен мазмүнын негіздейтін көп жанрлық (гылыми-зерттеу, әдістемелік) үрдістің өмір сүретіндігін ескерте кеткен жөн болар. Олар өз кезегінде білім беру қызметінің әдістерін, мақсаттарын жөне мазмүнын негіздеудегі басты алгышарттар болып саналады.
Осы айтылган қағидаларға байланысты көсіптік педагогика пөні екі жақты сипатқа ие болады. Олар: жеке адамның кәсіптік қабілеттерін қалыптастырудың педагогикалық процесі және дәл осындай қалыптасуға дүрыс бағыт беретін мақсаттық, мазмүн- Дық жөне өзіндік процессуалдық (технологиялық) компонент- теР болып табылады.
Осы орайда педагогикалық процесс пен педагогикалық жүиенің өрқашанда бір-бірімен тығыз байланыста болатынды- ҒЬІН тағы да атап өтуіміз керек. Осы себептен де болар зерттеуші үстаздар мен өдіскерлер оқушылар контингентінің өзіндік ерек- шеліктерін ескере отырып, нақты процестегі бүл жүйенің өзіне ғана төн белгілерінсіз, одан қалды белгілі бір типтегі оқу орын- дарының материалдық-оқу, өндірістік базаларының жөне өндірістік білім беру шеберлерінің нақты жағдайын ескермей түрып, көсіптік білім берудің өрі тиімді, өрі өміршең жүйесін жасап, орнықтыра алмаған да болар еді. Дөл осы сияқты педагогикалық процесс те тиімді әдістермен ғана ойдағыдай жүзеге асырылатын білім берудің нақты берілген бағыт-бағдары мен мазмүндылығы айқындалған кезде ғана басты мақсатқа сай болуымен қатар басқаруға да жеңіл болып келеді.
Жоғарыда қарастырылған көсіптік педагогиканың пөні мен оның объектісін сипаттауға байланысты теориялық қағидалар- дың маңыздылығы тек қана ғылыми-педагогикалық білімнің өзіндік ерекшелігі бар дөл осы саласының статусын анықтауда ғана қолданыс табады деп түжырымдай салуға тағы да болмай- ды. Өйткені, олардың барлығы да адамның көсіптік түрғыдан қалыптасуының тек өзіне ғана төн, қолданбалы сипаттағы мақ- саттарын шешуде қажет болатын әдістерді ой елегінен өткізіп, бір жүйеге келтіруге қолайлы жағдайлар туғызып отырады. Білім беру салаларының барлық бөлімдеріне, өсіресе кез келген саты мен сала бойынша оқушыларға көсіптік білім беру жүйесіне тән басты проблемалардың бірі көп жағдайларда көсіптік педа- гогиканың болжамдық қызметін жүзеге асырумен, кәсіптік білім берудің педагогикалық жүйесінің өзара байланыстағы барлық компоненттерін болжамдық негіздеумен және ең бірінші кезекте жүмысшылар мен мамандарға көсіптік білім берудің мақсаты мен мазмүнын пөнаралық түрғыдан зерттеумен, болжаумен бай- ланысты болып келеді.
Уақыт шеңберіндегі жалпы білім берудің іргелі жөне түрақ- ты мақсат мазмүнымен салыстырғанда көсіптік білім берудің дәл осындай компоненттері жүмысшы мамандардың еңбек ету сипаты мен мазмүнының толассыз өзгерістерге үшырауына, ғылы- ми-техникалық прогрестің қарқынының үдей түсуіне, адам еңбегінің үдайы даму үстіндегі техникалық жөне өндірістік- техникалық параметрлерінің қарқынды өзгерістерге үшырауына байланысты көсіптік білім беру жүйесінің аталмыш компоненттері өзінің динамикалылығымен, қозғалмалылығымен ерекшеленеді. Міне, сондықтан да көсіптік білім берудің мақсат-мазмүнын айқындауға байланысты көрініс табатын болжамдық төсілдің мүмкіндіктері мен болжамдық функцияларын талдау — көсіптік педагогиканың тиімділігін арттыру мақсатындағы философия- лық-өдіснамалық ізденістердің қатарынан орын алады.
Автор публикации
