Майлықожа Сұлтанқожаұлы

1 марта, 2018 18:31

Майлықожа Сұлтанқожаұлы (1835 — 1898) шыгармарының
көркемдігі мен білімділігі,

Майлықожа 1835 жылы Сырдария өзенінің бойында казіргі Шымкент облысы Қызылкүм ауданында карасты, Қожатоғай каракөл кой совхозында ^тУған. Майлықожа 14 жаска толганда әке- шешесі бірге дүниеден шыгып, жеті жасар Есехан деген інісі екеуі жетім калады. Жүмысынан Майлы жетімсіздікке бой алдырмай, баска түскен ауыршылыктарға карсы түрып, ^кҮнкөріс камын жасайды, бірак камкор казактағы жетімдердін аянышты

 

тагдыры оган да ортак болды. Сондыктан болса көрген акын өзінін жеті- жолын еске алганда былай дейді.

Әкеден жастай калған жетім едім Көп көріп таршылыкта жетіп едім.

Жетім боп, он төртімде калганымда,

Амалым жок кылатын, өкінемін.

Есехан мен әркімге кызмет етіп,

Боп кетті ау пара кұлдай кескіндерім.

Кешіре көр ер заманның ауыр азабын болашак акын өз басыэд кешкен, оган карсы алыса арпалыса өскені акикат жай әкең ер жете кел елде танылы, жаттап өлен айтып, өнер жолына белін белген байлау аркь| дегеніне жетерді. Акынның өз сөздеріне карағанда, ол жиырма жамасында сөзге араласып, өлең өнеріне беріле бастаған.

Ел акындарынан етене араласып шеберлігін калыптастыра беру, әкеде калган жалгыз мұра- шешендік сөздерді көңілге токып өсу оны акындыгын өнерге барар жолга бастанасы еді. Майлы жеке творчестог шын бет бұ.рганда өзімдік өрнегін тапты. Медреселерге мектебі бар Бұхм Самаркант, Ташкент сиякты калаларды аралап классик акындардыі шыгармаларымен танысуы акындык өрісін кеңейте түседі. Ол от басынд; отырып калмай, іздену, үйрену жолына шығады. Көршілес өзбек, кыргы; тайпаларымен де коян колтык араласты, кыргыз ақындарымен айтысады Әлеуметтік теңсіздікті көріп өскен акын озбыр таптык акындарсыздығіі зорлык зомбылыгын, әділетсіздігін силауға, максатына келгенде тайсауман тура айтты.

Акынның әкесі Сұптанкожа Атакожа баласы орта шаруалы, ұрі мінезді тура сөзді кісі болыпты. Оның окыр пысыктарын көрсететін ауі әнгімелері ел ішінде осы күнге дейін сакталып калган. Соның бі лепсалы, былай айтылады: сөске түс кезінде шагын караша үй алдынаі өтіп бара жаткан Сұлтанкожа элгі үйдің табалдырығынан асып, сырті® шыгып жаткан біреудің аягын көреді. Жабанда аяктан алып тыска шыгып шыгарса салакпандай жігіт. Апалактап калган жігіттен жасын сұррв жиырма бестемін деп жауап беріпті. Сонда                    ол                  кісі соған кор болға#

кайдан жиырма бес деп калыпты батырлата жөнеліпті. Қызметіне кырсыЗ, жалқау жан өз жазасын осылай тартыпты. Осындай окигалар салдарынав болса керек, ел — жұрт Сұтанкожаның атында өзгертіп алыпты.                                  I

Ана тілінде архаизімген айналып бара жаткан теңтек — шатак дегеи магнада колданылатын шата деген сөз бар, міне, осыдан шығарып халың Сұтанкожаны әуелі шотаң кейін келе шотаң атагын жіберген казак ССР гылым академиясы кітапханасының катынас корындағы Майлықожа материалынын бәріне ерлік акын әкенің атын шота деген көрсетілік жүргенінің негізгі               себебі осы. Бұган еш бір                                           інек                                                                         келтірмейтін тагы бір

дәйікті деген бар. Ол казак эдебиеті                                үлгінің       ұкыпты жинағы Әбубәкір

Диваевка тиісті. Москва каласында тұрған этнографическое оброзавание аіты журналының 1907 жылғы үшінші саметінде өлең кырғызддын махаббат жыры                                             деген такырыпка                                койылыпты,                       Майлыкожаның өлеңі

 

атылган орыс тіліне аударып басылган казакша нұскасы күні бүгінге к. _калытуға түспей жүрген ол өлеңін аяғында Әбубәкір Диваев жазган |^И‘^Нкент әуезі. Арысболысының кырылуы М. Сүлтанкожа жазып берген ,л жазбадан аударылады деген ескерткіш келтірілген.

Акын әкеден ерте айрылады. Сүйінер сенері калмаган ана он жасар [айлыкожасымен оданда жиі келеді. Көп үзамай оның өзі де дүние ілады Нағашы жұртына келіннен келінге түрмыс төкіснің кандай болганы ^ьіннын алгашкы өлеңдерінің бірінен алынған үзінділерден аныкталады. Әуелінде ата кетті,

Онан кейін бота кетті.

Барша істер катта кетті,

Бір алла тағдыр өзіңнен Екіншіде ана кетті.

Бүдан баскан шана кетті,

Тусиырым жана кетті Бір алла тағдыр өзіңнен Кұрылуы ма, сорым, кұлыктының.

Көп тартылым зарып жылкының Екеуін саған бермеспін Бүл бай тауып бір күлын.

Кедеишіліктен кейде болмаған Майлыкожа ағайын мүрагат кәрдемінен Абдрахман деген кісінің кызы Еркеайға үйленді. Сөйтіп өзінің •уган жері Сырдария өзенінін бойынна тайпа көшіп барады. Мүнда келген ;ол үмытшылык тебінен бірге нағашы жүртына жүргендігі өлен жыр ійтатын әдетін тастамайды. Ауылдагы кыз жігіттерге махаббат өлендері иен сәлем хаттар кызығы ұшырып калган тарлы үйлерге жазыстарын шыгарып бірге жүреді.

Күнкөріс камының бүл тәсілін кейін төсекке акын ретінде биік беделге не болган кезде де талай жерде үлан ғайыр жиын тойларда акын алдынан шығып, неге көлденең деп отырады. Әзік айтыс үстінде шебер шешендігі алгыр акындығы арыс үлкен Абырай атаң алған нағашысы Мәделі Қожа сөз бәсекелесіне түскенде жиені Майлықожа өмірінің осы жагын карай айтып барып жеңіске жетіп жүрген. Мүны осындай өлеңмен таныстыру кезінде Мэдикожа айткан мына сөзге акын тарапынан жауап кайтпай калғанына дәлелдей түссе керек.

Акын Майлы, сен неғып бойлап жүрсін,

Қолга алып домбыраңды алып журсін?

Байы өлген катынмен жоктау жоктап,

Сен-дағы өз пайданды ойлап жүрсің Атыңды камшылайсын желсе Екен деп дүниені шакырасың келсе екен деп Мысыктай акын Майлы тілеуім бар- Жірейсің малды адалды өлсе екен деп.

Жоқтайсын неге жоктау басың анау Көре алмас жорғалана аты шобан

 

Жокгауды мен сен кұрлы білмес педің,

Нәпсіміз сенен гөрі болса жаман.

Жокшылыктан көрген жэбір жанасын акынның өзі де үнемі айтыг заланып отырады. Мүндай өмір бакыт жай күйлері көрсетуге арналғаг кейін есеиген күйінде де салт атты, сабау кашкыны калпынан кұтыл — алмаганын, аузымен күс тістеген акындыгы аркылы каншама ма. тапканымен сормандайлыктан арыла алмаганын баяндайтын Майлыкож ¹ шыгармаларында бірталай. Қанша тарбандағанымен кедейлік контасыі ¹ сыпырып кете алмағанын акын деген болыстың бәйбішесіне арнагаі — кыска өленінде ашып айтады. Сол пай кісі еді деген өлеңін туу тариль • былай снкым санланган болыстың үйіне кона жатты. Майлыкожа үш күі өлең айтыпты, мініп келген атының күбыршак өрі шокып токымы ба[ екен аттанар кезінде Қасынбектің бәйбітегі акынның тартпасы меь жендігін тыгып тастапты. Үй ішінің әр жерін бір түрткілеп соларды іздег жүрсе, бәйбіте түрып:

«Жігің кесіпір кожа, үндемей іздей бергенше бір демен жоғалса алсайшы депті. «Бір тартпамен жеңіп бар секілді еді. Сол табылмай түр” депті акын Сонда бәйбіте: «Жогалсын, кожа, жогалсын. Сені күтеміз деп 3 күннен бері шашымыз сыпыргы, колымыз көсеу болды. Бізді де бір ауыз өленге коспадың. ЬІлғи Қасынбектің алдында каксадың да отырдың”, — деп өкпе айтыпты.

Қазакты озган бүл жүрттың Майлысы едің Бір өлеңін болмаса кай кісі деген?

Бес-алты ауыз өлегщі айтып беріп Көнілін кан кылайын бэйбітенің Жогалмаса күрысын тартпа жеңдік Бүрын кай бір ер токымын сай кісі едің? дейтін өз өмірінің ащы өмірін шындығы ашкан өлеңінде. /Накыл 1, 1972.

118 бет/. Міне, осылай шыгарған екен.

Акын өмірін баяндағанда «Сорымен пйтыскаиы” деген өлеңіне токтамай кету де жөнсіз. Өйткені, аталған шығарма Майлыкожа тұрмысының бар кыры мен сырын сыншыл кезінде шыккан шыншыл тілмен пайымдайды. Жасынан кетпей, бакытын атпай койған сорына түре тиіскен акын өз өмірінің болымсыз жай күйін уытты ызамен баяндап береді.

Апырай, сорын, шының ба-ай,

Шыншыл айтшы сырыңды-ай Кетегемнен тарткылап,

Кедей ғып кактың шырмады-ай

-деп сөздің басын бір кайырып алады да акын, сордың ертелі-кеш камалып, жыртык үйден шыкпайтынын, соның көңілін аулаймын деп жүріп өзінің бар мал-мүлкінен, киім-кешектен тоналып калғанын, сөйтіп элді- аукатты, бай-мансаптарға әбден күлкі-мазак болғанынашына алға тартады. Сорын:

Қалкиып үйден шыкпайсың,

 

Баласындай түлкінің Баска үйге бас сұқпайсың Белгісі бардай сыртының _іеп кінэлайды. /Накыл 1, 126 бет/

Бір кызыгы акын өзінің сорын сол кездегі күш-күдірет иегері деп інылган, елдің еңсесін көтертпей езіп- жаншып жаткам шынжыр балаң іүбар төстерге теңеп көрсетеді. Оган осылардан баскага тен түсер күш униеде бар деп білемін, «Үлкендігі сорының Аскар менен Қанайдан” егендігін о баста Қокан ханының бекмырзаларына, кала берді. Орыс лыктарына әбден арка сүйеп алып, калған казакка теңдік беруден кеткен ала жебірлері еді. Қайда барса да кыр соңында калмайтын, екі туып бір алган еншілесіндей такымдап коймайтын сорының баска берік орнаган дәулет” екеніне көзі жеткен ол бір мезгіл:

«Алга ісім баспайды Кері кетіп кейіндеп,

Менің сорым таң асып Қүніне түрады терін жеп”, деп шарасыздык білдірсе, бір орайда:

«Жолдас болып жатканда Бір пэле болды басыма Ак үйге сокпай келесің,

Сені күдай алсын да”,

-деп кейістік көрсетеді. Сондай-ак сорына «Жүрер жол, барар жерің бүл емес, дүниеде ішсе-тамағына, кисе-киіміне жетпейтін жарлы-жакыбайды жагалаганды кой, ак үйлер мен актылы койлардың нелерін торуылда” деп кеңсе береді. Қолындағы мал дегендегі малғыз тойына тимеуін өтінеді. Бірак жагдай акын айтқандай болып шыкпайды. Қалың сор-кас кедейлердің гана үлесі екенікөрінеді. Өлең корытындысында, Майлыкожа мүны сорының атынан былайша баяндайды./Бүл да соңда 3; 128 бет/

Атынтайдай мырза едің,

Шыгайбайдай қатайдың,

Қарамаган бетіне,

Әлі де болса бір тайдың.

Жамырлыкпен беріп ең Жаппагың маган жаландап,

Сезіміңде коймаспын,

Итіңнен баска караңды”.

Кедейліктің кейістігі жанын жегідей жеген акын көптеген киыншылыктардан кейін барып шаруа күйін бір кос жәнге салып алгандай болады. Сөйтіп жүргенде оның өміріндегіелеулі окиғалардың бірі кез келеді. Сол кезеңде кара аспан маңын жайлаған ел ішінде Сүлтан дейтін төренің атакка шыккан Ханапа дейтін кызына кездеседі. Ойынтай, Алка кожан жиындарга калмай катысып, көптен көрісіп, іштей үжсып жүрген бұлар қараңғы түндердің бірінде кол ұстасып, косылуга серттеседі.

 

Содан сыр бойында орталарында отырған аз ауыл кожа мен то_: түкымынын камысын жырткан калың конырат арасы түлап түтты. Әсірес і нагашы агалар Әздерхан , Әзілхан үлкендер калың мал даулап, нү| көрсетпей койғандарымен тынбай акынның жеке басына кауіп төнді|’ бастайды. Акыры тынышталар түрі көрінбеген соң сурып бере коя акшасы, алдына салып айдата салар малы жок ғашык кол үстаткан күі өзбек жеріне, Нүрата, Шыгак жагына өтіп кетеді. Бүлар онда екі жылда, болады. Сөйтіп ел тынышталган соң ғана туған жерге кайтып оралгаі Майлыкожаның үлкен балалары Жолбарыс, Қабылан, Інан, Әлімхандар бәйбішесі Еркеайыннан да, бертінірек келіп, 1935 жылы өлген кенж баласы Исабек-осы Жанападан.

Өзбек елінен туған жеріне кайтып келгеннен кейін Майлыкож бірыңғай акындыкка бет алып, ел аралап жыр жырлайды, көптеге акындармен айтыска түседі. Онымен айтысып сөз сынаскан акындаі арасынан нагашыга Мэдемкожа Жүсіпкожаүлын, белгілі Қүлыншш Кемекүлын, кыргыз еліндегі Жаныс акынды, Айман мен Гүлімханьп есімді кыргыздарды, баска да талай талант иелерін кездестіреміз.

Майлықожа шыгармашылары өзіне жүрт назарын ерте- ак аударған Акын еңбектері тіпті Ұлы Октябрь казак халкына дос ниеттігі оры; зиялыларының камкорлыгы аркасында баспа бетін көргені соңгы кезд. мәлім бодып отыр. Майлыкожа жырларының бірталай адам өмірініі табиғат аясындағы күйлерін көрсетуге күрылғанын аңғарамыз. Табиғаттын акын калдырган кестелі суреттерінің ең биігі-Жылдың төрт мезгілі — Бү: өлеңнен халык үгымындагы жыл мезгілдеріне тэн негізгі белгілер малынан табылады. Ол бүлардың бәрі адамның күнделікті тіршілігімен берік бірлікте алынады.

Көп ретте Майлыкожа өз басы мен тіршілік түрмысының жеке бір мысалын өте кыска өлеңге айналдырып, оган әуллеттік астар беріп отырады. Бұларында адамдар арасындагы саяси теңсіздік те, заттык теңсіздік те көрініс табады.

Акынның эулетгік бетін шынайы көрсететін шығармашылардың бір карасы-елдің шынжыр балак, шүбар төстерін сынап мінеуге арналғандары. Мүндайда акын нар кескен ак алмастай киналмай киын түседі. Ештен өтіп. сүйекке жететін ащы мыскыл — сыкағы тиген жерін күйдіреді. Жалшы казак арасында, әсіресе үлы жүз аймағында, эдетке айналған мына бір салт акынның сын — сыкакшылдык кабілетін каймактай жүмсауына мол мүмкіндік бергендей. Бүл салтка сэйкес-ішкені алдында, ішпнгені артында болып дәулетіне ассыккан ел жаксылары атакты акындарга өздерін — өздері жамандатуды әдетке айналдырған гой.

Майлыкожа 1860 жылдары Сырдан Әулиетатаға келіп Сыпатай батыр дегеннін асында Сүйінбаймен кездесіп, онымен тіл козгаскан ( Майлыкожа мен Сүйіпбайдын айтысы ). Бүл айтысы бірінші рет 1929 жылы Жаңа әдебиет журналында басылды. Екінші рет Сүйінбай өлендерінің жинағында 1935 жылы басылды. Ақын Сыпатай асынын бастаушысы боп жүрген Есім деген байдың кұрметіне риза болмай, оны

 

-ьінайды- өлеңнің жалпы көлемі 68 жол. Онда баска рудан келген конактардыи елеусіз, кұрметтен тыс калганы сөз болады.

Әликөм эссалау ма, Есім ага!

Ас бердің Сауын антып, несіне ага?

Астыма киіз салып, тамак бермей,

Бар ма еді ала алмаган өшің, ага Ат жабу түнде болды төсегіміз,

Көзге айткан сырттан айтпай өсегіміз.

Жиынга біз келгелі он күн болды,

Он табақ ботка болды есебіміз,-

дей келіп, акын Сыпатай еліне дейінгі жол бойы көрген сыймарын осы ас иелерінің сыйына карама- карсы кояды. Олардың өздерінде, көліктерін де жаксы күткенін, ал Сыпатай елі ондай сый көрсете алмай жатканын айтып мінейді.

Сырдан өттік бастан деп,

Хан Сыпатай аскан деп,

Сырдан аргы үш болып,

Қасымбек, Иса, Тастанбек.

Онан шыгып біз келдік,

Қүлан жылан тауына,

Түйелі болысы аулына,

Алпыс атка жем берді,

Алпыс сайыс тең берді,

Алпыс адам кайган-ды,

Қант, науат, шайына!

Майлы шыгыс әдебиетімен танысып кана коймай, оны казак тіліне аудару әрекетін де істеген. Діни хиссалар сюжетіне дастан жазуымен айналыскан. Зархұм үлгісінде Абдолла бала жырын шыгарган.

Майкожаның кейбір толгау.кты баспа бетін ерте көрген. 1883 жылы Ташкент каласында басылган Қырғыз хрестоматиясы атты жинакта Майлыкожаның бірнеше ұзак толғаулары басылады. Олар — Рахымкұлга, Қогай мырзаға, Үш жігіт, деп аталады. Акынның бұл өлеңдерінің жалпы мазмұны діни ұгым аралас ғибрат сөздер.

Майлыкожаның осы жинактагы кейбір өлеңдерінде бай — болыстарды әжуэ ету, мыскылдау мотиві де бар. Мыктылардың елді зырлатып, сүлікше салып, түлкіше алдап, зұлымдык істеп жүргені әрекеттеледі.

Майлының Рахымкұлға деп аталатын жетпіс екі жолдан тұратын толгауында ( «Рахымқул» толгауы ) Рахымкұл деген біреудін ұнамсыз кылыгы жырланады. Акын оның дүние куып, сол дүние үшін өз агаиыны Ақмолланы өлтірмек болғандыгын айыптайды.

Майкожаның, әсіресе, «Ногиіі мытчга » деген ұзак толгауының мазмұны көңіл аударлык. Акын оны адал азамат болуга, адамгершілікке ^шакырады.

Майкожа            елдің ауыр тұрмысын, халыктың басына түскен

Киыншылыктарга, жұп болган ауыр жылдар касіретіне істеген өлеңдер

 

арнаган. әсіресе, коян жылгы аштык пен киыншылык, шаруалар күйзегі] акынды мыктап толғантады.

Қоян жылы жаумады көктен жаңбыр,

Қабагы шаруалардың болды салбыр,

Қысты күні болганда кар тынбады,

Айуанга өлім жетті аштан эрбір…

Қысы жүт, жазы кымбат арты болды,

Сұрағаны азыктың наркы болды,

“Қайгың- кара тамагың” деген макал,

Ашаршылык алаштың дерті болды.

Міне, осындай киын — кыстау кезеңде халык камын ойлау эрбірі азаматының міндеті болса, бай мырза атанып жүргендер бұл міндет аткара алмай, керісінше, енді жұтпен бірге косылып талап, шаруань титығына жегіп жатканын көрсетеді.

Бай, мырзалар жегізді мерекесін,

Жаксы ауылга токтамай көре өтесің.

Үйбасына үлесіп жеген пара,

Қыскартты қыдырлының берекесін.

Акынның кейбір толғауларында дінді уағыздау сиякты теріс пікірле де ұмырайды. Бұл, сөз жок, акын өмір сүрген дэуір сырыны, оның | бойындагы діни тәрбиенің салдары.

Өлсңдсрі.

Майлы өлеңдерінің біразы казактың би, болыстарын сынауг. арналады. Мысалы, ол өзінің “Ескі мырча, мшшшініп, бей, салы” атты бін өленінде үстем тап өкілдерін өлтіре сынайды. Олардың ұрылар жұмсап] арам жеп, халыкты аяусыз тонап жатканын әшкерелейді.

Ұрыларга билер тұр “бере көр” деп,

Тез мал тауып даладан келе көр деп.

Бие сойып аузымды майга толтыр,

Мал иесін біздерге коя бер деп.

Болмағанға болыстың поштасы жүр,

Шаршатпакка жол- жолда тоспасы тұр,

Ұшык кылған жігіттер-тау түлкісі,

Болыспенен мал беріп достасып жүр…

Болыс, билердің өз кұлкындарынан баска ойы болмай, халыктй аяусыз канап, ел іреңін алып жатканын, кара істі-ақ, ақ істі — кара етіп. парага батып жүргендерін батыл сынайды.

Бейбактардың басына бак кылып жүр,

Арам жеңіп, адалды жок кылып жүр,

Акша беріп, билерді антка салсаң,

Мөрін басып, кара істі-ак кылып жүр.

Ел билерінің осындай жұғымсыз кылыктарын, пасыктығын шындыК тұргыдан таныта келіп, акын адамгершілікке, эділеттілікке үндейді. Адамға ең кажет нәрсе еңбек етіп, адал өмір сүру деп ұккан акын:

Парасатты ер жігіт,

 

І

Жаксыдан ғибрат алады.

Ерінбей бейнет еткеннің,

Енбегі дейді жанады.

Ол адам тағдырын сөз етіп, тіршілік камын ойлауды ұсынады. Дүнме, леттін өзгермелілігін тұспалдайды:

Мезгілді күн өткен соң,

Таулар да тұрмас кұламай.

Азгындаса арыктап,

Аргымак калар жүре алмай.

Көленкелі бұлттай,

Көшпелі болған дүниенің.

Өмір кызыгын тірлікте көру керектігін айтып, фани дүниеге сенбестік іілдіреді-

Дүниеден өткен соң,

Екі жак өмір келмегі,-дейді.

Бірак дүниеге кызығып, арга тиер іс кылып, адамдыкты жоюга золмайтынын да ескертеді. Әсіресе, кулык — сұмдык, өтірік — өсек, ұрлык ;иякты жұғымсыз істерден сактандырады.

Адал жүріп анык бас,

Біреудің алма инесін.

Қызыктырган түлкідей,

Дүние өтер бір күні…

Есерліктің белгісі —

Өтірік — өсек аяңды,

Іркілместен соғады.

Майлыкожаның эдебиет тарихынан орын аларлык, заманның көрнекті акыны екенін тану киын емес.