7 февраля, 2018 19:00
Ауызша әдістер.
“ Ауызша баяндау. Жалпы техникалық және арнайы пөндерді 0қу материалын ауызша баяндау өңгімелеу-түсіндіру әдісін ісомплексті түрде қолдану арқылы жүзеге асырылады. Ерекше атап өтетін бір жайт, мүндай кезде оқу материалын баяндау нақты түсіндірмелер, салыстырулар, негіздемелер, заңдылық- тарды қорытындылау, есептерді шешу жөне т.б. арқылы өзара үндестік тауып отырады.
Ауызша баяндауға қатысты жалпы талаптардың ішіндегі ең бастыларын атап өтелік:
- оқу мазмүнының ғылыми-техникалық дәлелдігі;
- оның логикалық үйлесімділігі мен жүйелілігі;
- оқушыларға өрі үғымды, әрі қызықты болуы;
- дөлелді және көңілге қонымды болуы;
- әрбір кезеңдегі басты ойлардың айқындығы мен нақты- лығы;
- түрі жағынан да, мазмүны жағынан да эмоционалды болуы; бейнелі сипатқа ие болуы;
- оқушылардың белсенділігі мен ықыластылығын арттыру.
Жалпы техникалық жөне арнайы пөндердің материалын
ауызша баяндаудың әдістемелік тәсілдері кез келген ауызша баяндауға төн жалпы дидактикалық тәсілдермен қатар осы пәндерге ғана тән болып келетін өзіндік тәсілдерді де қамтиды. Олардың ең бастыларын атап өтелік:
- Дедуктивтік жөне индуктивтік тәсілдердің өзара үйлесімділік табуын былайша сипаттауға болады. Біріншіден, техникалық пөндердің материалдары көп жағдайларда нормативтік сипатта болады; екіншіден, оларға көп варианттылық та төн болып келеді (мысалы, технологиялық процестер барысында, монтаж- дық схемаларды жасағанда және т.б.)
- Оқушылардың сабақ оқу түрлерінің сан алуандығы (схе- маларды, графикаларды, кестелерді салу; оқулықтардағы ил- люстрацияларды (суреттерді) зерттеп білу жөне т.б.); ауызша баяндауды көрнекі қүралдарды көрсетумен өзара үйлестіру (қүрал- >кабдықтар, бөлшектер, үлгілер, эталондар жөне т.б); оқушы- дармен қысқаша өңгімелер жүргізу, кино-видеофильмдер көрсету лсөне т.б.
~ Табиғи проблемалылығымен сипатталатын материалдарды пРоблемалық түрғыдан түсіндіру (технологиялық процестерді қүру, өҢдеу тәсілдерін таңдау, экономикалық түрғыдан негіздеу, бүзы- лған тетіктерді анықтау, қүрал-жабдықтарды жөндеу және т.б);
~ Оқу процесінің жалпы принциптерінен ауытқымау үшін п^ане пөнді оқытуда тек қана жергілікті материалдар мен мы- Салдармен шектеліп қалмау үшін техникалық дөлелдерді, қоры- тьіндыларды, түрлі салыстыруларды барынша келтіріп отыру;
- Оқушылардың басқа пөндерді оқу барысында алғаң білімдерін жан-жақты қолдану арқылы өндірістік оқу жөңе басқа да пәндермен тығыз пөнаралық байланыстарды орнату; ұғымдарды түсіндірудің бірлігі, қүбылыстар мен процестердің мән-мағынасы; бірдей терминдерді, өлшем бірліктерін, ой түжьі- рымдарын кеңінен қолдану; жаратылыстану заңдары мен тео- риялары негізінде техникалық-технологиялық қүбылыстарды түсіндіру; түрлі пөндерде оқытылатын үқсас материалдарды тиімді түрде таңдай білу жөне оның тереңдігіне мөн беру.
Өңгіме дегеніміз — оқушы қызметінің танымдық оқуына жасалатын басшылық пен оны сүрақ-жауап әдісі бойынша үйым- дастыру. Мүндай әңгімені эвристикалық өңгіме деп атайды. Бүл — оқушылар қызметінің танымдық сипаты бойынша айқ- ындалатын оқу өдістері жүйесіндегі жартылай ізденіс өдісінің бір түрі болып саналады.
Мүндай өңгіменің дидактикалық мәні мынада: оқытушы оқушыларға түрлі сүрақтар берумен қатар олармен пікір тала- стыру арқылы жаңа оқу материалының негізін қүрайтын қоры- тындылар жасау мүмкіндігіне ие болады. Мүндай кездерде оқушылар бүрыннан алған білімдерін ортаға сала алады, оқытушы болса олардың өздерінің түйгендерімен, өмірлік жөне өндірістік төжірибелерімен бөлісулеріне жағдай туғызады жөне оларды салыстыра отырып, белгілі бір түжырымдар жасауына көмектесіп отырады. Мүндай үжымдық өңгімелер барысында оқушылар- дың білімге деген ынтызарлығы артады, жүмысқа деген белсенділігі күшейеді, сабақта алған білімдерін ойдағыдай иге- ру қамтамасыз етіледі және үй тапсырмаларын дүрыс орындап шығуларына қолайлы жағдайлар туады.
Алайда оқу өдісі ретіндегі өңгіме өзінің орындалуы жағы- нан ауызша баяндауға қарағанда өлдеқайда күрделі болып келеді. Ол міндетті түрде оқытушының ерекше дайындығын қажет етеді. Атап айтқанда: оқылатын материалды логикалық жағы- нан үйлесімді бөліктерге бөлу, ең маңызды деген сүрақтарды ойластыру, оларды оқу материалының логикасына байланысты орналастыру, оқушылардың берер жауаптарын жөне сабақ ба- рысында жасалатын басты қорытындыларды ойластыру.
Осы орайда жалпы техникалық жөне арнайы пөндерді оку кезінде қолданылатын эвристикалық өңгіменің кейбір шартта- рын бөліп алып қарастырып көрелік:
- оқу материалының мазмүны логикалық жағынан алғанда өрі нақты, әрі үтымды болуы керек;
- оқу материалын оқыған кезде басты назар техникалыК және технологиялық қүжаттарға аударылу қажет;
- өңгіме білім берудің түрлері мен басқа да толып жатқая әдістерімен өзара тьпыз байланыста жүргізілуі керек: түсіндірУ> кітаппен жүмыс істеу, оқушылардың өзіндік бақылаулары жөне т.б-
Эвристикалық өңгіме кезінде берілетін сүрақтар өзінің маз- мүндылығы жағынан жан-жақты болып келеді. Біздің ойымыз- 0аі сүрақтардың төмендегі топтарын бөліп алып қарастыруға болады:
® — заттарды жөне олардың бейнелерін, қүбылыстарды, иродестерді, фактілерді және т.б. өзара салыстыруға бағыттал- ған топтың сұрақтары;
- зерттелетін фактілердің, қүбылыстардың, процестердің жөне үғымдар атауларының мөнді белгілерін бөліп алып қарастыру мен қорытындылауға бағытталған топтың сүрақтары;
- туындаған түрлі жағдайларға байланысты оқушының ал- ған білімін қолдана білу қабілетін айқындауға бағытталған топтың сүрақтары;
- себептерді түсіндіруге бағытталған диагностикалық сүрақтар;
- іс-әрекеттердің, процестердің, төсілдердің жөне т.б. сал- дарларын түсіндіруге бағытталған диагностикалық сүрақтар;
- “қолдаймын” және “қарсымыңды” айтып қана қоймай, оларды дөлелдеуге бағытталған сүрақтар;
- тығыз пөнаралық байланыстарды орнатуға бағытталған сұрақтар.
Өңгімені өткізген кездерде оның логикалық түрғыдан түжы- рымдалған жоспарына үнемі сүйеніп отырған абзал. Өйткені оқушылар берілетін сүрақтар мен жауаптардың орны ауысқан күннің өзінде де тақырыптың даму ретін сезініп отырулары қажет.
Өңгімені сол тақырыпқа байланысты қорытындылармен аяқтау керек, яғни оқытушы өңгіме барысында туындаған сүрақтарға нақты жауаптар береді.
Оқушылардың кітаппен жүмыс істеуі. Педагогика ғылымы- ның көп жылдық төжірибесінде оқушылардың кітаппен жүмыс істеуіне арналған толып жатқан өдістемелік төсілдер бар. Атап айтқанда: кітаптың мазмүнын шолып өту, конспектілеу, ең басты мөселелерді бөліп алып қарастыру және оқыған материал бойынша жоспар қүру, берілген есептерді шешу, бақылау сүрақ- тарына жауап дайындау жөне т.б. Алайда бүл төсілдер кітаппен жүмыс істеген кездерде толық қолданыс таба бермейді. Көп жағдайларда мүндай кітаптар материалдардың ең басты ойлар- Ды бөліп алып қарастыруға жөне оқылған материалдар бойын- ша нақты жоспар қүруға мүмкіндік беретін логикалық қүры- лымы бола бермейді.
Оқушылардың техникалық пөндер бойынша жазылған оқулық- тар мен оқу қүралдарымен жүмыс істеулерінің басты төсілдері техникалық жөне технологиялық материалды оқу жөніндегі тапсырмаларды орындау болып табылады. Мүндай тапсырма- ЛаР арнайы кестелерді толтыру арқылы орындалады. Олар, бір Жағьінан, тапсырмалар берудің белгілі бір түрі болып табыла- тьін болса, екінші жағынан кітап материалын оқып-білудің алгоритмі ретінде танылады. Мысалы, техника жайындағы ^этериалды қарастырған кезде кестеде мынандай графалар болу КеРек: машина механизмінің, оның аспаптарының қызметі;
машинаның бөліктері; бөлшектердің қызметі. Ал жүмыстың, әрекеттің, процестің жөне т.б. орындалу технологиясы жайың. дағы тапсырма-кестеде төмендегідей графалар қамтылу керек: процесті орындау түрлері мен тәсілдері; процестің орындалу реті; нормативтік мәліметтер.
Көрнекілік эдістер. Адамның қоршаған ортаны қабылдау процесінде ерекше белсенділік танытатын сезім мүшелерінің бірі — көру болып саналады. Ғалымдардың пайымдауынніа, бізді қоршаған ортадан келіп түсетін хабарлардың 80-90 пайы- зы миға осы көру мүшелері арқылы келіп түседі екен. Өз кезегінде жүмыс операцияларының 80 пайызы көзбен бақылау арқылы жүзеге асырылады.
Олай болса көру мүшелерімен, ең бірінші кезекте көрнекі қүралдармен байланысты оқу қүралдарын оқу процесіне кеңінен енгізу қажеттігі туындайды.
Жалпы техникалық және арнайы пәндерді оқыту барысын- да қолданылатын барлық көрнекі қүралдарды шартты түрде екіге бөлуге болады: натуралдық (қүрал-жабдықтар, бөлшек- тер, материал, бүйым үлгілері және т.б) және көркемдік (пла- каттар, үлгілер, макеттер, схемалар, кино-бейнефильмдер, слай- дтар, кодопроекциялар, компьютер дисплейіндегі бейнелер муль- тимедиа және т.б).
Көрнекі оқу қүралдарының атқаратын қызметі сан-салалы болып келеді. Мысалы, оқытушының сабақ түсіндірген кездерінде олар иллюстрация рөлін атқарса, ал кей жағдайларда оқушы- лардың бүрыннан таныс емес қүбылыстар немесе оқиғалар, заттар жайында жаңа мөліметтер алуына мүмкіндік береді. Сонымен қатар көрнекі қүралдар мүлде жаңа хабарлардың өзіндік көзіне де айнала алады. Көрнекі қүралдардың дөл осы атап өтілген қызметінің өрісі неғүрлым кең болған сайын, оқушылардың көрнекі қүралдармен жүмыс істеу белсенділігі де одан әрі артып отырады.
Көрнекі қүралдарды оқу процесі кезінде қолданған кезде “көрнекі қүралдарды қолдану мақсат емес, мақсатқа жету қүра- лы” деген дидактикалық қағиданы естен шығармаған жөн. Сондықтан да оқушыларды бақылаған заттарын ой елегінен өткізіп, жан-жақты талдай білумен қатар олардан өздеріне қажетті хабарларды ала білуге де үйретіп отыру керек.
Көрнекі қүралдарды қолданудың сапасын арттырудың ен тиімді әдістемелік тәсілдерінің бірі — бақылау жасау болып саналады. Осы мақсатқа байланысты көрнекі қүралдармен жүмыс істеудің, тәжірибелер жасаудың, кино-видеофильмдер немесе оқу телефильмдерін көрсетудің алдында оқушыларға өзіндік жүмысты қорытындылауға байланысты сүрақтар тізімі хабар- ланып, танып-білуге, анықтай білуге, салыстыруға, негіздеуге арналған арнайы тапсырмалар беріледі. Өз кезегінде бүл тап- сырмаларды оқушылар алған білімдеріне, жинақтаған төжірибелеріне сүйене отырып орындап шығулары керек.
Практикалық (төжірибелік) өдістер. Ең негізгі практика- дЫК өдістердің бірі — жаттығулар болып есептелінеді. Жалпы техникалық жөне арнайы пөндерді оқу барысында қолданыла- тьін жаттығулардың басты мақсаты — оқушылардың алған білімдерін төжірибе жүзінде қолдана білуге үйрету болып табы- лады. Жаттығулар сонымен қатар оқушылардың білімі мен ціеберліктерін одан өрі жетілдіре түсудің ең тиімді әдістерінің қатарына жатады.
Жаттыгулардың дидактикалық проблемаларын қарасты- рудағы ең маңызды мөселе: бір жағынан, оқушылардың таным- дық қызметі сипатының қарым-қатынастары болатын болса, екінші жағынан — олардың дербестігінің дөрежесі болып сана- лады.
Жаттығуларды басты-басты үш типке бөлуге болады: репродуктивтік, шығармашылық, ізденістік. Жаттығулардың аталған түрлерін (типтерін) бөліп алып қарастыру, белгілі бір жағдайларға байланысты шартты түрде десе де болады, өйткені кез келген жаттығуда репродуктивтің де, өнімділіктің де компоненттері болады.
Репродуктивтік жаттыгулар. Аталмыш жаттығулардың ең басты белгісі — оның берілген мазмүнының қолданыс табуының шектеулі сипатта болуы болып табылады. Бүл жаттығулар негізінен берілген объектіден түсінгенінің мазмүнын айқын- дауға, түсіндіруге жөне т.б. байланысты беріледі.
Қүрал-жабдықтардың, материалдардың, саймандардың, қосым- ша пайдаланылатын заттардың жөне т.б. құрылысын зерттеу — дөл осындай типтегі жаттығуларға төн болып келеді. Мүндай жаттығулар негізінен жазбаша тапсырмалар ретінде орындала- ды, яғни оқушы белгілі бір заттың (схемасы) суреті (мысалы, станоктың жалпы түрі, механизмі, бөлшек қүралдары, аппара- ты) бойынша станоктың қайда қолданылатындығын, оның қалай аталатындығын, бөлшектерінің орналасу ретін және т.б көрсете отырып айтып беруі керек. Репродуктивтік жаттығулардың ең көп талаған түрі — схемаларды, чертеждарды, графикаларды, диаграммаларды жөне т.б. талдау мен жасау. Мүндай сөттерде оқушылардың танымдық қызметін дүрыс үйымдастыра білудің маңызы өте зор болып келеді. Өйткені, біріншіден, форманың оқылатын заттың мәнділігін төмендетуіне жол бермеуін қадаға- лау керек болса, екіншіден, әрбір жаттығудың оқушылардың ой-өрісінің одан кеңейе түсуіне жол ашып беруіне тырысу Қажет.
Арнайы пөндерге станоктардың паспорты, өндеудің, жөндеудің технологиялық карталары сияқты техникалық қүжаттарды зер- ттеп-білуге арналған жаттығулар тән болып келеді.
Техникалық жаттытулар. Оқушы жаттығулардың дөл осы тҮрін орындаған кезде өзінің алған білімі мен жинақтаған тәжірибесін қолданады, алға қойған мақсатын ойдағыдай Шещудің, өзіндік іс-өрекеттерінің тиімді жолдарын қарастыра-
ды, танымдық және тәжірибелік сипаттағы мүлде жаңа пробле- маларды шеше білуге үйренеді.
Мүндай қабілет, негізінен жүйелендіруге байланысты берілетің жаттығулар барысында қалыптасады. Мүндай кезде оқушылар оқытатын заттарды, қүбылыстарды, қасиеттерді, төсілдерді жөне т.б. ойша топтарға, шағын топтарға жатқызады, оларды жікке бөледі, олардың шығу белгілеріне байланысты өзара — продуктивтік (тиімді) есептерді шешу: қалауы бойынша (қүрал- дарды, өңдеу тәсілдерін, тетіктерді жөне т.б.); салыстыру мен бағалауга арналган (жүмыстарды орындау төсілдері, қүрал-жаб- дықтарды, тетіктерді, процестерді қолдану тиімділігі); өзара байланысты, төуелділікті анықтауға (өзіндік қасиеттер, техни- калық талаптар, қүбылыстардың өзара байланыстары жөне т.б.); сонымен қатар түрлі техникалық қүбылыстар мен процестерді түсіндіру.
Арнайы пәндерді оқыған кездерде өңдеу, дайындау, жөндеу, қүру, реттеу сияқты болып жатқан технологиялық процестерді жоспарлау (жобалау) жаттығулары кеңінен колданылады. Мүндай жаттығулардың басты дидактикалық мақсаты — оқушыларды технологиялық жоспарлау ісіне үйрету (әдістер, басты прин- циптер, өрекеттердің типтік алгоритмдері, өзін-өзі бақылаудың төсілдері) болып табылады. Біздің ойымызша, осы атап өтілгендерді дүрыс қолдана білгенде ғана нақты технологиялық процестерді жасауға қол жеткізуге болады.
Жаттығуларды дөл осындай түрлеріне тән нәрсе — оқыла- тын машинаның, түрлі тетіктердің, механизмдердің жөне т.б. принципті кестесін жасап шығару. Оқушылар мүндай уақытта басқа ештеңеге алаңдамай, басты назарларын негізгі мөселелер- ге аудара білулері керек, яғни олардың өзара байланыстарын сезініп қана қоймай, олардың нақты түрпатын жасай алатын- дай дөрежеге жетулері қажет.
Ізденіс жаттығулары. Бүлар да оқушылардың алған білімдері мен шеберліктерін шығармашылық түрғыдан қолдануға бағыт- талған жаттығулардың қатарына жатады. Алайда бүл жаттығу- лар оқушылардың өте жоғары дөрежедегі ойлау белсенділігін қажет етеді. Бүгінгі таңда жалпы техникалық жөне арнайы пөндерге тән ізденіс жаттығуларының төмендегі түрлері қалып- тасқан.
Диагностикалық жаттығулар. Бүл жаттығулардың басты дидактикалық мөн-мағынасы — оқушылардың техникалық ой- лау қабілеттерінің “диагностикалық компоненттерін” дамыту болып табылады. Олар бірнеше кезеңдер арқылы жүзеге асы- рылады. Оның бірінші кезеңінде оқушылар ақаулардың кол- лекциясын, сынған тетіктердің типтік кестелерін (таблицала- рын), тапсырма-карточкаларды және т.б. қолдана отырып, орын алған ақаулардың, бүзылған, бүлінген нөрселердің түрлерін анықтайды. Екінші кезеңде “бүлай істесем не болады?”, “бы- лай істесем қандай нөтиже берер екен?” деген сияқты жиі кездесетін жағдайлардан оқушылардың өз беттерімен шығу талпыныстары қалыптастырылса, ал диагностикалық жаттығу- лардың үшінші кезеңінде оқушылар ақауларды таба білуге, яҒни диагностикалық міндеттерді шешуге талпыныстар жасай- дЫ- Бүл жаттығуларды тренажерлер мен ақауларды іздестіру злгоритмімімен қоса қолданган кезде тиімді болатын көрінеді.
Ізденіс жаттығуларына конструкторлық жаттыгуларды да жатқызуға болады. Олар өдетте оқушылардың техникалық ой- өрісі мен өз күшіне сенушілігін біртіндеп арттыру мақсатын көздейтін белгілі бір жүйе бойынша жүргізіледі:
- Қолдагы бар конструкцияга өзгерістер енгізуге байланыс- ты туындаган міндеттерді шешу;
- конструкцияның жетпей жатқан жақтарын толықтыруға байланысты туындаған міндеттерді шешу;
- конструкцияны өзінің схемасы бойынша жобалау;
- объектіні оның жалпы идеясы бойынша және берілген техникалық талаптар бойынша дербес жасау.
Зертханалық, (лабороториялық)-тэжірибелік жцмыстар — оқу эдісі ретінде. Кәсіптік білім беруде зертханалық-төжірибелік жұмыстар теориялық және өндірістік оқудың арасында аралық жағдайда болады жөне теория мен тәжірибені жүзеге асырудың құралдарының бірі ретінде қызмет етеді. Мүндай кезде, бір жағынан, оқушылар өз білімдерін жетілдіре түсуге қол жеткізсе, екінші жағынан олардың бойында белгілі бір кәсіптік қабілеттер де қалыптаса бастайды. Ал олар өз кезегінде өндірістік оқу барысында кеңінен қолданыс тауып отырады.
Зертханалық-тәжірибелік жүмыстарды негізге ала отырып, олардың төмендегі түрлерін атап өтуге болады:
- түрлі техникалық қүбылыстарды, процестерді, еңбек зат- тарын (материалдардың қасиеттері, шикізаттар, өндіріс өнімдері) бақылау және талдау (сипаттау);
- еңбек қүралдарының жұмысы мен қүрылысын бақылау жөне талдау (сипаттау);
- технологиялық қүбылыстар, өлшемдер, параметрлер, си- паттамалар арасындағы сандық және сапалық төуелділіктерді зерттеу;
- өлшеу мен бақылау қүралдарының қүрылысы мен оларды пайдалануды үйрену;
~ түрлі техникалық объектілердегі істен шыққан нөрселерді Дөл таба білу, оларды реттеу, жөндеу;
~ оларға қызмет көрсету тәсілдерінен хабардар болу.
Сонымен қатар жалпы білім беру жөне көсіптік дайындықты өзара тыгыз байланыстыру мақсатында пөнаралық сипаттағы 3еРтханалық-тәжірибелік жүмыстар үдайы жүргізіліп отырады.
Дидактикалық мақсаттар бойынша зертханалық-төжірибелік ^пүмыстар зерттеушілік және иллюстрациялық болып, ал үйым- Дпстыру тәсілдері бойынша фронталдық (қарсы алдындағы) жөне ЧФоңталдық емес болып бөлінеді.
Зертханалық-төжірибелік жүмысқа басшылықты оқытущЬі нүсқаулар беру түрінде (бастапқы және күнделікті) жүзеге асьі- рып отырады. Ондағы басты мақсат: оқушылардың берілген тапсырмаларды әрі тиімді, өрі уақытында орындауларын қам- тамасыз ету.
Фронталдық емес жұмыстармен бірге өзінің мазмүны мен мақсаттары жағынан күрделі болып келетін фронталдық жүмы- стар кезінде тапсырма-нүсқау түрінде жазбаша нүсқаулар да беріліп отырады. Мүндай жазбаша нүсқауларда атқарылатын жүмыстың тақырыбы мен мақсаты белгіленеді: жүмыспен бай- ланысты теориялық қысқаша мөліметтер беріледі; жүмысты атқаруда қолданылатын қүралдардың тізімі беріледі: бүкіл жүмыстың барысына сипаттама жасалады және техникалық сақтану шаралары атап көрсетіледі; жұмыстың нөтижелерін талдау және дайындап жинақтау жөнінде кеңестер айтылады.
Оқудың “белсенді” өдістері. Соңғы жылдары педагогика ғылымы өзінің мазмүндылығы мен тәсілдері жағынан оқушы- лардың сан-салалы белсенділігін арттыруға ерекше ықпалын тигізетін оқу өдістеріне ерекше назар аударуда. Оларды, өдетте, “оқудың белсенді өдістері” деп атайды.
Осы өдістердің ішіндегі ең көп таралғаны — дидактикалық ойындар. Түрлі ойындар мен білім берудің толып жатқан “белсе- ндік өдістерін оқу процесіне енгізу, ең бірінші кезекте, өлеуметтік қарым-қатынастардың түбегейлі өзгерістерге үшырауына тығыз байланысты болып келеді. Адам мен қоғамның мемлекеттің ықпалындағы объектілерден қоғамдық өмірдің сан-салаларының субъектілеріне айналу процесі мектептердегі, кәсіптік білім беретін оқу орындарындағы жөне басқа да педагогикалық жүйелердегі түбегейлі өзгерістерге тығыз байланысты болып келеді. Мүндай жағдайларда педагогикалық ғылым мен тәжірибеде жүзеге асы- рылып жатқан танымдық жөне педагогикалық қызметтің тың жолдарын іздестіру — оқушыларды да, үстаздарды да педагоги- калық процестің субъектілеріне айналуын қамтамасыз ететін, нақтырақ айтқанда адам өмірінің барлық сатыларына тән қызметтің ерекше түрі ойындарға педагогика ғылымының ерек- ше назар аударуына өкеліп соғып отыр. Біздің пайымдауымыз- ша, жақсы ойластырылған ойын әдістері, сөзсіз, педагогикалык процесті одан өрі нөрлендіре түседі.
Өте күшті дәлелдеушілік ықпалға ие болып келетін ойын- дардың оқу процесін жандандыру қүралы ретіндегі мүмкіндіктері де өте көп болып келеді. Ойындардың атқаратын қызметінін мөн-мағынасы мен мотивін оның өз бойынан іздестіру керек болар. Сондықтан да болар, олар басқа да мотивтердің қалып- тасуына себепкер болып отырады.
Педагогикалық тәжірибеде ойындардың тағы бір ерекше қасиеті кеңінен қолданыс табуда. Ол — ойындардың оқушылар- дың бойында олардың болашақ практикалық қызметі мен оқуына қажетті өмірлік төжірибені қалыптастыруға дәнекер бола ала- тындай қабілеті болып табылады. Дөл осындай қасиеттің арқа- сында ойындардың оқу процесіндегі рөлі одан әрі арта түседі дсәне оқудың басқа да әдістерімен қарым-қатынастары белгілі бір түрақты жүйеге келеді.
Көсіптік білім беруге төн дидактикалық ойындардың кең таралған түрлері мыналар: техникалық “диктанттар”, “кім ясылдам”, “кім алда”, “техникалық үрыстар” атты мини-кон- курстар; оқушылардың өзара сүрақ-жауаптарын бағалау; тех- никалық лото; техникалық домино және т.б.
Білікті жүмысшылар мен мамандар дайындау жағдайында көсіптік педагогика саласында соңғы кездерде іскерлік ойын- дар кеңінен қолданыла бастады. Олардың басты мақсаты — жүмысшылар мен мамандардың бойында белгілі бір жағдай- ларда нақты өрекеттер жасай білу қабілетін қалыптастыру бо- лып табылады. Арнайы ойластырылған ерекше жағдайлардағы іскерлік ойындарды өткізу барысында оқушылар туындаған өндірістік жағдайларды (тіпті апаттарға дейін) тез арада анық- тай білуге үйренумен қатар орын алған жағдайға байланысты жедел түрде шешім қабылдауға дағдыланады және тиімді тех- нологиялық процесті таңдай білудің, экономикалық проблема- ларды тез арада шешудің жолдарын қарастырады. Іскерлік ойындардың қатарына теориялық оқу саласында да, өндірістік оқу саласында да кеңінен қолданылып жүрген оқушылардың тренажерлердегі жасайтын жаттығуларын жатқызуға болады.
Рөлдік және басқару ойындары да іскерлік ойындардың ерекше түріне жатады. Мүндай кезде оқушылар өз жолдаста- рымен қарым-қатынастар кезінде туындаған ерекше жағдай- ларда қандай шешімдер қабылдау керектігіне үйренеді. Мүндай ойындардың басты ерекшелігі — оның ойынға қатысушыларға тигізетін сезімдік әсерлерінің күшті болуы. Сонымен қатар олар оқушылардың бойында қарым-қатынас жасай білу, дүрыс мінез-қүлық, қажет болған кездерде көмек көрсете білу сияқты толып жатқан адамгершілік қасиеттерді қалыптастыруға дәне- кер болады. Олай болса, дөл осындай жағдайларда ойындар адамгершілікке төрбиелеу мектебінің рөлін де атқара алады.
Ойындарды жүргізу барысындағы оқытушының қызметі сан алуан болып келеді: ойын басталғанға дейін ол ойынның маз- мүнын, өткізілу тәртібін және ойынның ережелерін түсіндіріп беретін инструктор; ойын барысында консультант (ақылшы); ал ойын аяқталғаннан кейін басты қазылардың бірі жөне пікірталастарын үйымдастырушы.
Оқу процесінің “белсенді” өдістеріне семинар сабақтарын да жатқызуға болады. Оны өткізу үш кезеңге бөлінеді: семинар- Дың тақырыбы бойынша оқытушының дөрісі, оқушылардың семинарға дайындалу барысындағы өзіндік үй жүмыстары және с°л семинардың өткізілуі. Семинар кезінде оқушылар дайында- ған тақырыптары бойынша баяндамалар жасалады және ар- йайы дайындалған көрнекі қүралдар, арнайы құрал-жабдық- ТаР, тетіктер көрсетіледі. Ең соңында семинардың тақырыбына байланысты тиісті қорытындылар жасалынады.
Қүрал-жабдықтардың қүрылысы мен олардың жүмысының принципі, оны жөндеу, жүмысқа дайындау сияқты шараларды тәжірибелік түрғыдан білу үшін практикумдар өткізіледі. Олар зертханалық-төжірибелік жүмыстардың қолданбалы түрі больщ саналады. Дөл осындай практикумдардың нөтижелері бойынша эвристикалық қорытынды өңгімелер жүргізіледі.
Оқытудың “белсенді” әдістерінің қатарына проблемалық оқытуды емін-еркін жатқыза беруге болады. Оның мән-мағына- сы — оқушылардың туындаған өмірлік жөне өндірістік жағдай- лар барысында өздерін “зерттеушілер”, “жаңалық ашушылар” ретінде сезінулеріне қолайлы жағдайлар жасау болып табыла- ды. Проблемалық оқытудың теориясы мен төжірибесінің өзекті мөселелері педагогикалық әдебиетте жан-жақты ашып көрсетілген. Сондықтан да біз арнайы және жалпы техникалық пөндерді оқыту кезеңдеріндегі проблемалық жағдайларды тугыза білудің ең басты жолдарына ғана тоқталамыз. Мүндай проблемалық жағдайлар, өдетте, бүл пәндер мен өндірістік оқудың нақты матариалдары негізінде ғана туындайды:
- оқушыларды мүлде жаңа, бүрыннан болмаған жағдайлар барысында өздерінің білімдері мен жинақтаған тәжірибелерін қолдана білуге үйрету;
- берілген есептерді дүрыс шеше білудегі теориялық немесе мүмкін болатын принципиальды жолдың арасындағы жөне бүл тәсілдің тәжірибе жүзінде жүзеге аспаушылығы немесе мақса- тқа сай келмеушілігі арасындағы қарама-қайшылықтарды ашып көрсету;
- оқушылардың бүрыннан белгілі болған шешімдердің ішіндегі ең дүрыс шешімді өздері таңдай білетіндей дөрежеге жетуі;
- оқушылардың алға қойган мақсатты өз беттерімен шешу- ге әлі де болса білімдері де, өмірлік төжірибелері де жетпейтіндігін ұғынатындай жағдайлар туғызу.
Оқушылардың танымдық-оқу қызметінің жандануына бүгінгі таңда көсіптік мектептер мен техникалық лицейлерде кеңінен қолданылып жүрген техникалық шығармашылықты дамытуға бағытталған сыныптан тыс жүмыстарды тиімді үйымдастыру шараларының қосқан үлесі өте зор болып келеді. Сыныптан тыс жүмыстардың кейбір түрлерін атап айтсақ: көсіптік шеберліктің конкурстары (жарыстары), рационализаторлар мен өнер тапқыштар жөне ғылым мен техниканың көрнекті өкілдерімен кездесулер үйымдастыру, қоғамдық-конструктор- лық бюролардың жүмыстары, оқушылардың рационализатор- лық өнер тапқыштық қоғамдары, пөндік жөне техникалык үйірмелердің жүмыстары және т.б.
Автор публикации
