17 февраля, 2018 18:21
Біз қабылдауды зерттеудің екі негізгі бағытын бөліп алдық: когнитивті (ақпараттық-процессуалды) және экологиялық. Бүл аталган тәсілдер қабылдау психологиясының дамуындағы негізгі үрдістерді білдіреді. Олардың өрқайсысын қысқаша сипаттайық. Қабылдауға ынталы ақпаратты, сүрыптауды (селекцияны), контекстке енгізу мен білдіруді тіркеудің процестерінің жиын- тығын жатқызамыз. Қабылдау екі негізгі кезеңнен түрады. Біріншісінде — сезім органдарына әсер ететін физикалық нақтылықтың “сенсорлық жабысқағы” пайда болады. Сыртқы өлемді репрезентациялаудың бүл формасы иконикалық (көру үшін) жөне эхоикалық (есту үшін) бейнелер (образдар) деген атауларга ие болған. Бейнені тану, немесе оны белгілі бір категорияға жатқызу екінші кезеңде жүзеге асады. Ол ынтаны (стимулды) ертеректе алынған жөне кодталған (қүпияланған) күйінде үзақ уақытқа жадыда сақталынатын ақпаратпен салы- стыруды білдіреді. Осылайша, сезімдік қабылдау ынтаның сезім органдарына әсер етуінен бастап жөне оның қысқа мерзімде жадыда дербес қызмет етуімен аяқталатын ақпаратты өзгертудің екіқабатты процесін білдіреді.
Экологиялық төсілде кабылдау процесінің қалай аяқталаты- ны, оның қүралдары мен механизмдерінің қандай екендігі ба- сты нәрсе емес, ықпалды ынта ретінде ненің көрінетіні, бүл процесте ненің бейнеленетіні маңызды. Бүл көзқарас бойынша, табиғаттағы барлық процестер өуел бастан түтас, сондықтан қабылдау процесі “жекелеген элементарлық сезімталдықтар мен олардың қосындылары арқылы емес, ағзаға әсер ететін қозды- рғыштардың бүкіл “өрісі”, бүтіндей қабылданатын ахуалдың қүрылымымен анықталады” /3, 36/.
Қабылдаудың когнитивті жөне экологиялық төсілдері бірі- біріне қайшы келетіндіктеріне қарамастан, қазіргі уақытта бүл екі бағыттың синтезделу үрдісі аңғарылады. Сондықтан нақты өлемнің түтастай динамикалық (қозғалмалы) көріністері барған сайын қабылдаудың объектіне жиі айналуы кездейсоқ қүбылыс емес. Зерттеулердің акценті ақпаратты алу процестерін зерттеуден оны үйымдастыру мен пайдалану процестеріне алмаса бастады.
Когнитивтік өрекеттегі қабылдау концепциясын іске асыру үшін схемалар теориясы алға тартылады. Таным схемалары- ның формалары өр түрлі болуы мүмкін (сценарий, жоспар, когнитивті карта). Қабылдаудың қазіргі теорияларында схема “уақыттың әр түрлі сәттерінде алынатын ақпаратты интеграци- ялайтын (жинақтайтын) және бақылаушыға ортаның кеңістіктік- уақыттық қатынасын репрезентациялайтын ерекше когнитивті түзілімдер ретінде түсіндіріледі” /21,150 б./. Схема ретінде оқу материалы мен танушы қүрылымның арасындағы делдал қызметін атқаратын алдынала үйымдастырушы (асіуапсе ог^апігег) үсы- нылады /30/. Асіуапсе ог^апігег-ді тіреу пункті ретінде қолда- на отырып, оқушылар сәйкес схеманы қалыптастырады. Бүл мөндік оқыту деп аталады. Мүндай өдіс барысында схема қүру- дың екі жолы болады, дәлірек айтқанда:
— үйренілетін оқу ақпаратының негізгі элементтерін “жи- нақтаудың” арқасында жаңа схеманы қүру;
Автор публикации
