6 февраля, 2018 18:06
Оқу құралдары — адамның табиғи түрғыдан ойлап тауып, білім берудің алға қойылған мақсаттарына жету үшін және оқушыларды оқытып-тәрбиелеуді жүзеге асыру үшін мүғалім мен оқушылардың қызмет қүралы мен оқу информациясы ретінде оқу-төрбие процесінде қолданылатын материалдық объектілері мен табиғаттың табиғи заттары.
Оқу қүралдары мазмүндылық, әдістер, ұйымдық формалар сияқты оқу жүйесі (жобадағы үлгі) мен оқу-төрбие процесінің, сонымен бірге кез келген оқу орнының материалдық-оқу база- сының басты базасының да компоненті болып есептелінеді.
Педагогикалық ғылым мен тәжірибедегі сан-салалы жүйелік қүрылымдардың компоненті болып саналатын білім берудің материалдық қүралдары барлық басқа компоненттерге де ерек- ше ықпал етеді.
Мысалы, жаңа информациялық технология қүралдарының кеңінен қолданылуы — дәстүрлі сабақтың аясында түрып қал- май, оқушылардың өзіндік қызметінің түрлі формаларын (жеке, топтық) жан-жақты қарастыратын зерттеу, жобалау жөне про- блемалық әдістерді тәжірибе жүзінде кеңінен қолдануға міндетті түрде алып келеді.
Сонымен қатар білім берудің мақсаты да, оның мазмүны да белгілі бір өзгерістерге үшырайды. Дәлірек айтсақ, жаңа қүралдар мен техникалық жаңалықтардың туындауына байланысты ғана оқу бағдарламаларына оқушылардың бүрынғы кездерде таны- сып-білуге мүмкіндік ала алмаған ғылым салаларының матери- алдары батыл түрде енгізілуде. Ал бүгінгі таңда оқушылар жаңа техниканың арқасында білім алудың жаңа әдістері мен технологиясын меңгере отырып, өздерінің шығармашылық по- тенциалының көзін ашуға, табиғи қасиеттері мен қабілеттерін одан өрі дамытуға толық мүмкіндік алып отыр.
Сонымен, дидактиканың категориялық аппаратында мате- риалдық қүралдар (еңбек қүралдары) білім берудің мақсаты- мен, өдістерімен, үйымдық формаларымен қоса өзіндік стату- сқа ие болды.
Ь. Сонымен қатар оқу-төрбие қызметінің қүралы ретіндегі оқу құралдарының рөлі қоғамдық өмірдің барлық салаларының техникаландырылуына байланысты одан әрі арта түсуде.
і’ Оқу қүралдарын жасау мен қолдану мәселесін көтерген ғьілыми-зерттеу жүмыстарында оны жіктеудің (классификаци- ялаудың) екі әдісі қамтылған: педагогикалық жөне инженерлік әдістер. Педагогикалық өдіс оқу процесінде түрлі дидактика- ЛЫҚ өдістерді жүзеге асыруға негізделген. Осы орайда, ең бірінші кезекте оқушылардың білім алу мен танымдық қызметінің сан алуан түрлерін үйымдастыруға, оқытушының оқу-төрбие, моти- визациялық жөне бақылаушылық және т.б. қызметтерін жүзе- ге асыруына ерекше мән беріліп отырады. Ал инженерлік өдіс болса оқу қүралдарының конструкторлық-технологиялық өзгерістерін, өндіріс төсіліне байланысты оларды топқа бөлуді, оқушылардың білім алуына жағымды өсер ету жолдарын, эрго- номикалық мінездемелерді жөне т.б. үнемі ескеріп отырады. Дидактикалық түрғыдан алып қарастырғанда, біздің ойымыз- ша, оқу қүралдарын жіктеудің С.Г.Шаповаленко үсынған жо- басы көңілге қонымды сияқты.
- Табиғи объектілер нақты зерттеп-білу мақсатында объективтік шындықтың заттарын қамтиды. Олар: түрлі мате- риалдардың, шикізаттардың, қүралдардың, бөлшектердің, өсімдік- тердің, гербарийлердің, жануарлардың, түлыптардың (чучело), микропрепараттардың, реактивтердің және т.б. үлгілері мен коллекциялары. Оқу қүралдарының бүл тобына табиғи көрнекі қүралдар, өндірістік-оқу, демонстрациялық зертханалық қүрал- дармен қоса оқушылардың көсіби тәжірибелері мен шеберліктері шыңдалатын өндірістік-оқу қүрал-жабдықтарын да жатқызуға болады.
- Материалдық объектілерді суреттеу мен бейнелеу тобына жататындар: үлгілер, муляждар (бедерлер), макеттер (үлгілер), кестелер, иллюстрациялық материалдар (фотосуреттер, сурет- тер, портреттер), экрандық-дыбыс қүралдары (диафильмдер, диапозитивтер (слайдтар) сериялары, кинофильмдер, транспа- ранттар, дыбыс және видео жазбалары, күй табақтары, радио және теледидар хабарлары).
Осы атап өтілген топтарды өзіндік белгілеріне байланысты одан әрі де жіктеуге болады.
Мысалы, үлгілер: 1) түпнүсқаны ауыстыру тәсілі бойынша — материалдық және идеалдық (саналық, белгілік жөне рөміздік);
- объектінің ішкі қүрылымы бойынша (қүрылымдық, функци- оналдық және аралас); 3) функционалдық қызметі бойынша (демонстрациялық, таратушылық); 4) затты бейнелеу төсілі бой- Ынша (динамикалық, көлемдік, аралас, статикалық, жазықтық).
- Заттарды және объективтік шындықтың күбылыстарын ніартты қүралдармен (сөз, белгі, графика) көрсететін оқу қүрал- Дары тестік кестелерді, схемаларды, графикаларды, диаграмма- ларды, жоспарларды, карталарды, оқу кітаптарын: оқулықтар мен оқу қүралдарын, есептер жинақтарын, өзіндік жүмысқа арналған нүсқауларды, дидактикалық материалдарды жөне т.б. қамтиды.
Өз кезегінде білім берудің техникалық қүралдары ерекще топты қүрайды. Бүл оқу қүралдары оқу процесі барысындағы хабарларды тарату қүралы болып табылады жөне ол үшін ар. найы техникалық жабдықтар қажет болады. Оларға жататьщ. дар: транспаранттар, диафильмдер жөне кинофильмдер, видео- фильмдер, дыбыстық таспа жазбалары, компьютерлік бағдарла- малар және т.б.
Техникалық қүралдар тобына сонымен қатар түрлі проек- циялық және дыбыстық аппаратуралар (кинопроекторлар, ди- апроекторлар, фафапроекторлар, магнитофондар, бейнемагнито- фондар); тренажерлар, өмбебап техникалық қүралдар, линга- фондық қүралдар, электрондық-есептеу техникасы жатады.
Біздің ойымызша, сан алуан информациялық ортаны да жеке алып қарастыру керек сияқты. Мысалға, шын мөнісінде оқу қүралдарының санатына қосылмаса да, өзіндік ортаға төн жағдайды туындата алуға қабілетті жөне белгілі бір педагоги- калық технологияны қолданған кездерде таным процесі, оқушы- лардың интеллектуалдық дамуы жүзеге асырылатын телеком- муникацияны (электрондық почта, электрондық конференция- лар, информациялық ресурстар, интернет, жүйенің мультиме- диасы) болады.
Бүл классификация (жіктеу) — факторларды жіктеу теория- сындағы “даму факторы” сияқты ең маңызды факторды ескере отырып жасалған. Сондықтан да ол оқу қүралдарының мүлде жаңа түрлерінің пайда болуына байланысты туындайтын клас- сификациялық белгілерді бөліп алып қарастыруға мүмкіндік бере алады. Осы жіктеу жайындағы ғылыми түжырымдар жа- рияланғаннан кейін біраз уақыт өткізіп пайда болса да бейне жазбалары, электрондық есептеу техникасы, тренажерлар си- яқты неше түрлі оқу қүралдары білім беру жүйесінде өзіне лайықты орнын таба білді.
Оқу қүралдары жүйесінің қалыптасуы — білім беру қүрал- дарының түріне өзіндік белгілері бойынша классификациялык тұрғыдан жатқызуды ғана емес, сонымен қатар олардың дидак- тикалық қасиеттерімен қызметтерін білуді де қажет етеді.
Дидактикалық қасиеттер дегеніміз — оқу қүралдарынын басқалардан айырмашылықтарын көрсететін белгілері мен ди- дактикалық функцияларында (қызметінде) көрініс табатын өзіндік ерекшеліктері. Дидактикалық қасиеттер тек қана оқу қүралда- рына төн болып келетін мүмкіншіліктерді ғана қамтиды. Оқу- төрбие жүмысында түрлі әдістерді қолданудың объективтік тен- денциялары (бағыттары) ретінде қарастырылатын дидактика- лық мүмкіндіктер дидактикалық функциялар мен дидактика- лық қасиеттердің өзара байланыстарына дөнекер болып отыра- ды. “Дидактикалық қасиет” пен “дидактикалық мүмкіндік” үрьімдарынын; өзара жақындығынан да болар, педагогикалың здебиетте оларды бірге қарастыру дөстүрге айналған.
в Оқу күралдарының дидактикалық қызметтерінің әр-түрлі болып келетіндігіне қарамастан, олар ортақ қызметтер атқара- дьі. Атап айтқанда:
|і — оқушылар қабылдаган хабарларды үгынып түсінуді, түсініктер мен үғымдарды қалыптастыруды қамтамасыз ете алатын көрнекілік қызмет;
В’ — хабарлау қызметі, өйткені оқу қүралдары білімнің нақты көздерінің бірі болып саналады, яғни белгілі бір хабарларды ясеткізушінің рөлін де атқара береді;
1; — орнын толтырушылық қызмет оқу процесін жеңілдетеді, көздеген мақсатқа көп күш, денсаулық, уақыт жүмсамай жету- ге бағытталған;
- бейімделушілік қызмет оқу процесіндегі қолайлы жағдай- лар туғызуға, демонстрацияларды, өзіндік жүмыстарды үйым- дастыруға, оқушылардың жас ерекшеліктеріне байланысты үғым- дар мазмүнының бірдей болуына, білімнің бір қалыпты сабақ- тастығына бағдар алған;
- интегративтік қызмет белгілі бір объектіні немесе қүбы- лысты түтастай да жөне оның бір бөлшегі ретінде қарастыруға мүмкіндік береді. Бүл қызмет (функция) оқу қүралдарын ком- плексті түрде қолдану мен жаңа информациялық технология- ның қүралдарын қолдану арқылы жүзеге асырылады.
Жалпы қызметке (функцияға) оқушылардың іс-өрекеттерінің, қызметінің, операциялардың белгілі бір түрлерін жүзеге асыру мен алға қойған мақсатқа жетуді қамтамасыз етуге бағыттал- ган инструментальдық функция мен оқу процесінің сыртқы түрақты мотивизациясын қалыптастыру мақсатын көздейтін мотивизациялық қызметті жатқызуға болады.
Оқу қүралдарының барлық функциялары бір-бірлерімен ты- гыз байланысты болып келеді жөне оқу-төрбие процесіне комплексті түрде әсер ете отырып, оның үйымдастырылуының дүрыс жолға қойылуы мен басқарылуын үнемі қамтамасыз етіп отырады.
Автор публикации
