10 мая, 2018 11:19
Тыныс белгілерін дұрыс коя білу — сауаттылыкты арттырады әрі синтаксисті жете меңгеруге көмектеседі. Қазак тілі пунктуациясы — қазақ тыныс белгілері жоніндегі ережелердің жиынтығы. Ол — тыныс белгілерінің түрлерін жэне олардың әркайсысының кызметін қарастырады.
Қазак тілі пунктуациясы да орыс халқының пунктуациясы сиякты грамматикага, мағынаға және интонацияға негізделеді, екінші сөзбен айтқанда, сөйлемнің грамматикалық ісұрылысына, мағынасына, интонациясына қарагі койылады. Сондыктан да С.Жиенбаев: «Тыныс белгілері — синтаксистік категория. Сөйлем мүшелерінің өзара байланысу кағидаларын білмей тұрып, ол байланысты тыныс белгісі арқылы белгілеуге де болады»,- деп (30,3) дұрыс айтады.
Тыныс белгісін коюда басшылыкқа алынатын ппинциптео:
- Грамматикалык принцип. Грамматикалык принцип дегеніміз тыныс белгілерін грамматикалык ережелер негізінде кою.
- Мағыналык принцип. Мағыналық принцип дегеніміз сөйлемнің тыныс белгісін синтаксистік категориялар мен синтаксистік тұлғалардың мағынасына негіздей кою.
- Интонациялык принцип. Интонациялық принцип дегеніміз
сөйлемнің тыныс белгісін синтаксистік категориялармен синтаксистік тұлғалардың сазына, накышына келтіріп айтылуына жэне естілуіне карай кою.
Қазак тілінің пунктуациясы кенжелеп туып, кеш дамыды. Қазан революциясына дейін белгілі бір жүйеге келтірілген, көпшілікке танылған пунктуациялык заң-ережелер болған жок. Ол уакыт үшін пунктуациялык ережелердің болмауының өзі де табиги нәрсе еді. Өйткені тыныс белгісі баспасөз үшін керек. Республикамызда баспасөздің дамуы, оның бүкіл халык игілігіне айналып, окушылар санының артуы, жазу мәдениетінің, сауаттылыктың шешуші бір саласы болып табылатын пунктуация мәселесін гылыми негізде калыптастырып реттеу міндетін қойды. Тіліміздін пунктуациялык белгілерін калыптастырып, олардың мағыналары мен функцияларын айкындауда орыс тілі графикасының табыстары басшылыкка алынды.
Ф.Мұсабекова да өз енбегінде казак пунктуациясының қалыптасып, дамуы туралы айта келіп: «Қазак тілі пунктуациясьш калыптастырып, бір ізге түсіру жэне оның ережелерін саралап, жақсарту мәселесінде мектеп окушыларына арналып жазылған қазак тілі грамматикаларының да маңызы зор болды»(48,16). Кезінде бұл мэселеге М.Балакаев, Ш.Сарыбаев, Х.Басымов, Ә.Хасенов, А.Нұгымановтар өз үлестерін косты.
Тыныс белгілерінін түрлері мен қызметтері
Тіліміздегі тыныс белгілері сан жағынан онша көп болмағандарымен (он
-Әттеген-ай, көре алмай калдым-ау /С.М./. Бір қарыздан кұтылғанына “уһ” дегендей боп, Күңкені ертіп Байқошқарға қайтты /М.Ә./. Бір қора қойды жалғыз койшы “айт” десе, жусататын болған. Бертін келе, ел түйе сияқты болды. Алдына тас лақтырып, “шөк” десең, аңырап барып қана, бұрылады /М.Ә./.
-Айт, айт, Шөжіке Уа, төресін өзің айт /М.Ә./.
Автор публикации
