5 мая, 2018 16:38
Мақсаты: сөздердің өолданылу өрісі туралы түсінігін цалыптастырып, оның цүрамын
меңгерту.
I Жалпылама лексика.
- Диалектілік лексика.
- Арнаулы лексика.
Қазак тіліндегі сөздер таралу шенбері, колданылу орісіне карай эр түрлі болады. Сондыктан сөздер колданылу өрісіне карай екі топка бөлінеді: жалпылама лексика жэне колданылу өрісі тар лексика.
Жалпылама лексика күнделікті адамзат тіршілігіне кажетті заттар мен кұбылыстардың атауын білдіретін, жалпыга танымал сөздерді камтиды. Мысалы, күн, жер, бала, анадамак, ауа т.б. Мүндай сөздер адамдардын элеуметтік жағдайы, білімі мен жас ерекшелігіне карамай жалпыга түсінікті, ортактыгымен ерекшеленеді. Жалпылама лексиканың күрамындагы сөздер өзінің тура магынасында колданылады. Бұл сөздер казак тілінің сөздік күрамынын басым бөлігін камтиды да әдеби тіл сөздігінің негізгі коры ретінде танылады. Тілдесім кезінде жалпылама лексика ауыспалы магынада да колданыла береді. Мысалы, Койлектің кірі жуса кетеді, көңілдің кірі айтса кетеді. Макалдагы «кір» сезі алғашкы сыңарда тура магынасында айтылса, соңгысында ауыспалы мағынада, метафоралык колданыста «окпе, репіш» деген магынада жүмсалган.
Қолданылу орісі тар лексиканы өз ішінен екі топка беліп карастырамыз: диалекгілік лексика жэне арнаулы лексика.
Диалектілік (гр. Оіаіекіоь-сөйлеу ерекшелігі) лексикаға белгілі бір аймактагы жергілікті түргындардың сойлеу тілінде колдаиылатын сөздер жатады. Мүндай сөздер үлттык лексиканын кұрамына енгенмен, жалпыхалыктык лексиканың кұрамына енбейді. Далектілік лексика өз ішінен үшке болінеді. Олар пагыз лекснкалык, лекснка-семантикалык, этнографиялык диалектілер.
Нагыз лексикалык диалектизмдер дегеніміз-магынасы жагынан эдеби сөздермен сэйкес кслетін, бірак тұлгасы баска сөздер. Бұл сөздер әдеби сөздермен синоним болады да эдеби тілдін күрамына енбейді. Мысалы, сірінке-сеоенке. шыппы, оттык, кеуірт, шакпак,
спсшке.
Лсксмка-ссмантикалык диалектизмдер-дыоысіалуы әдеби создермен бірдей, бірак магынасында ерекшеліктер бар сөздер. Олар эдсби тілдегі өзімен түлгалас сөздерімсн омонимдес болады.Мысалы, тіртіп-Оралда нүекау, долы-іиымкентте бүршак аралас носер жауын т.б. Лексика-семантикалык диалектизмдер де эдеби тілдің кұрамына енбейді.
Этнографиялык диалектизмдер-белгілі бір жсрге тэн заттар мен күбылі.істардың атауы. Мүндай сөздердің баламалары эдсби тілде болмагандыктан магыиасы создіктерде түсіндіріліп беріледі. Мысалы, жозы-аласа дөңгелек үстел (Алматы обл.). Казак тілі лексикалык диалектілерінің молдыгымен ерекшеленеді.
Арнаулы лексика дегеніміз-кога.мдағы өзара ыңгайлас эртүрлі элсумсітік іонтардың мамандыгына, қызметіне, шүгылданатын кэсібіне байланысты калынтаскан создер
Арнаулы лексика элеуметтік сипаты жагынан шектеулігімен ерекшелінеді Бүл сөздер оз ішінен екі үлкен топка болінеді: кэсіби терминология жэне кэсіби создер
Кэсіби терминология дегеніміз-гылым, техника, өндіріс т.б. саласындагы үп.імдар мен іат атауларын дэл білдіру үшін жасалган сөздер мен сөз тіркестерінің жпынтыгы. Герминдердін пайда болуы гылым мен техниканын дамуымен тыгыз байланысты болады. Тенрминдер бір үгымды накты білдіргендіктен бір магыналы болады. Ғылымнын бір саласына меншікті болып түракталады. Қазак тілінің терминологиясының калыптасуында екі түрлі принцип бар.
Біріншісі-терминологияны калыптастыруда казак тілінің мүмкіндігін пайдалану. Ә Болганбаев пен Қ.Қалиев термпнжасамдагы казак тіліиің мүмкіндігін пайдаланудың 10 жолын көрсетеді.
Екіншісі-терминдерге казак тілінде балама болмаган жагдайда оларды орыс тілінен алып колдану. Мүндай терминдер көптеген тілдерге ортактыгымен ерекшеленіп, интернационалдык терминдер деп аталып жүр. Олардың шыгу арналары кобінесе грек, латын тілдері. Мысалы. рекорд, жаргон, катер т.б.
Кэсіби сөздерге белгілі бір аймак (облыс ауда бүршан) көлеміндегі кәсіпке катысты, иегізінен, сол жердің түргындары гана колданатын сөздер жатады. Мұндай кэсібн создер белгілі бір жерде гана айтылып, таралу аймагы шектеулі болгандыктан, диалектілік (говорлык) сөздерге үксайды. Әдетте ондай сөздердін таралу шегі белгілі бір диалект я говор көлемінен денгейлес келіп отырады. Диалектілік кэсіби сөздердің біркатарын эдеби тілде жалпыхалыктык баламалары бар: аскелді- әдеби аскабак; бэдірең- эд. княр; көмбеконак. борми/порми-эд. жүгері т.б. Мысалы, балык шаруашылыгына байланысты кабадап ау (талдан иіп жасалган аудың бір түрі), аканшы (кызыл балык аулаушы адам), инелік (ау токитын ағаш ине), азына (адам отыру үшін кайыкка салынған көлденен тактай) т.б. сөздер осы кэсіппен айналыспаган баска жердің адамдарына түсініксіз. Бүл жагынан кэеіби сөздер терминдерге жакын. Кэсіби сөздерді белгілі бір територияны мекендеуші түргындар колданса, терминдердің колданылуда ондай территориялык шек болмады. Термин создері эдеби тіл лексиканын кұрамына кіреді, ал кэсіби сөздердін бэрі бірдей оган кіре бермейді Қазак тілінде кәсіби сөз мол кездеседі. Оларды кэсіби ондірістік мэніие карай, екі үлкен салага бөлуге болады. Бір саласы эр түрлі шагын кэсігіке (балташылык, ұсталык, өрімшілік, токымашылык, зергелік, ою- орнек т.б.) байланысты сөздер. Мысалы, темір ұстасынын күрал атаулары: тарак балта (жүзі кедір- бүдыр балта), керме ара (жүзінің ортасында тірегіші бар ара).
Қэсіби сөздер таралу сипаты жагынан да біркелкі емес. Осыган орай кэсіби создер екі топқа бөлінеді: жалпыхалыктык кэсіби сөздер, диалектілік (говорлық) кэсіби сөздер.
Жалпыхалықтык кэсіби сөздерге бүкіл халык тілінде колданылып, эдеби тіл лексикасына сніп кеткен сөздер жатады. Бүларга ертеден белгілі жүгері, карбыз, арпа, билай, сүлы, макта, шортан, табан, жайын т.б. сөздерді былай койганда. негүрлым кейін тараган дакыл, беде, көшет, атыз, көмей. ^ияр т.б. сөздерді жагкызуга болады.
Автор публикации
