28 апреля, 2018 16:30
Мақсаты: сөз магынасының тіл оіпімінде қарастырылуы.лексикалық магына турлерініц топтастырылуы, сөз магынасының түрлерін меңгерту.
I Соз, ұгым жэне мағына.
- Сөз магынасының зерттелуі.
- Соз магынасының түрлсрі.
Создін пегізгі кызметі атау, ягни зат, кұбылыс, әрекетті, олардың белгілерін атап білдіру. Заттың, кұбылыстың негізгі жалпы белгілері ұғым ретінде адам санасында калыітгасады да тек сөз аркылы сыртка шыга алады. Ұгым тілдегі сөздердің негізінде туады. Сол себепті сөз ұгымның материалдык көрсеткіші, шындык өмірдегі көрінісі болып
табылады.
Ұгым бар жерде магына бар. Сөз мағынасы ұгымның мазмұнын білдіреді.
Сез магыиасы лексикалык жэне грамматикалык магына болып бөлінеді.
Сөздің лексикалык мағынасы дегеніміз зат, кұбылыс, әрекет жайында бір тілде сөйлейтін кауым таныган, жалпыга түсінікті эр сөздің меншікті мағынасы.
Сөздің грамматикалык магынасы дегеніміз грамматикалык амал-тэсілдер аркылы туатын. сөздін бірыңгай топтары мен сөз тұлгаларына, синтаксистік кұрылымдарга тэн, жинакталган дерексіз магына.
Тіл білімінде сөздің лексикалык магынасы эр түрлі багытта топтастырылып келеді. Өткен гасырдың 50 жылдары сөз магынасын семантнкалык тұргыдан топтастыру орын алды. Сездерді мэдени, шаруашылык, тұрмыстык, туыстык атаулар, адамга байланысты сөздер, т.б. деп семантикалык топтастыру — беретін ұгымы бірыңгай сөздердің магыналык типтерін
аныктауга пегізделді.
Қазак тіл білімінде сөз магыналарын топгастырудың академик В.В.Виноградов ұсынган тура жэне номинативті магына, фразеологиялык байлаулы магына, синтаксистік шартты магына деген классификациясын кеңіиен пайдаланылып келеді. Мэселен, І.Кеңесбаев псп Г.Ғ.Мұсабаев В.В.Виноградовтың топтастыруын басшылыкка ала отырып, соз магыналарын:
- создің негізгі магынасы;
- сөздің тұракты магынасы;
- сөздің пакты (конкретті) магынасы;
- сөздің контекстік магынасы жэне көп магыналылыгы;
- сөздің абстракті магынасы;
- сөздің тура магыиасы;
- сөздің ауыс магынасы;
- сөздің грамматикалык жэне лекснкалык магынасы деи боледі
Профессорлар Г.Калиев псіі О.Ьолганбаев соі .члгынасын сөздсрдіц шыидык омірдегі заттар мсн кұбылыстарды білдіруіне, тарихи иайда болуына, озара тіркесімділігінс. стилнстикалык кызметтеріне карай топтастырын, казак сөздерініц лексикалык магыналарын:
- сөздің негізгі атауыш (номинатив) немесе тура магынасы;
- создің ауыс магынасы;
- сөздің накгы жэне дерексіз магыналары;
- создің түпкі жэие туынды магынасы;
- сөздің еркін жэне байлаулы магынасы;
- сөздің бейтарап жэне терминдік (кэсіби) магыналары;
- сөздің бейнелі жэне поэтикалык магыналары деп жіктейді
ГІрофессор Б.Сагындыкұлы сөз мағынасын сөздің жеке тұргандагы жэнс тілдік ортадагы білдіретін магынасына карай сөздің сөздік магынасы жэне сөздің тілдік магынасы деп екіге бөліп карастырады.
Профсссор М.Оразов лексикалык магынаның денотаттык, сигнификаттык, эмоцнялык жэне кұрылымдык магыналарын корсетіп. кұрылымдык магынаның өзі парадигмалык жэие сннтагмалык магына тұ’рлеріне бөлінетінін көрсетеді.
Сөз мағынасы — дамып, жетіліп отыратын тілдік кұбылыс.
Создің акикат болмыспен, ондагы заттармен, кұбылыстармен байланысын жатагын магынасын тіл білімінде денотаттык магына дейді. Денотаттык магына — айналадагы заттың, кұбылыстың адамның сезім мүшелеріне эсер етуіне негізделетін, көрнекті накты ойлауга катысты кабылдаудан туындайтын ұгым негізінде калыптаскан акпкаг дүниенің обьектниті бейпесі.
Денотат дегеніміз — белгілі бір сөзді айтканда, ойымызга оралатын зат кұбылыс немесе оның ерекше белгілері. Денотат көбінесе сөздің тура (атауыштык) магынасында сакталады. Мысалы, Ауылдың жаны терең сай, тасыган өзен гүрілдеп (Абай) сөздердің бэрінің лексикалык магына кұрамында денотаттык магына бөлшегі бар.
Сөздің атауыштык негізгі магынасынан баска бір затка, кұбылыска атау болып ауыскан туынды магынаны сөздің ауыс магынасы деп атайды. Мысалы, «көз» деген сөздің адам мен жан-жануарлардың дене мүшесінін бірін білдіретін магынасы тұракты, негізгі, бастагікы, тура, денотаттык, еркін магына. Ал «күннің көзі, бұлактың көзі, көз жауын алады» дегендердегі «көз» сөзінің білдіретін магыналары бастапкы тура магына негізінде өрбіген ауыспалы мағыналары. Сөздің затты, кұбылысты дәлме-дэл, анык, айкын, даралап көрсетіп атайтын магынасын накты магына, ал типтес заттарды, кұбылыстарды жалпылап, жинактап, дерексіздендіріп атаудан туындайтын магынаны, адам санасында калыптаскан дерексіз ұгымдарды білдіретін сөздердің мағынасын дерексіз магына дейміз. Осы магынаны казіргі тіл білімінде сигнификаттык магына деп атау калыптасты. Сигнификаттык магына дегеніміз түйсік аркылы кабылданып, жалпыланған субективті бейнені атаймыз. Мысалы, Қырык балам бар еді, қыркы бірдей нар еді немесе Айырдан туган жампоз бар, Нарга жугін салгызбас-дегендегі нар сөзі біріншісінде сигнификат, екіншісінде денотат болады.
Сөздің лексикалык мағынасында денотаттык, сигнификаттык магына болшсі інен баска эмоциялык магына да болады. Эмоциялык магына дегеніміз-сойлеушінің шындык болмыс фрагментін багалауы, соган деген көзкарасын білдіретін магыналык бөлшек Мыс., Қырык бапам бар еді, кыркы бірдей нар еді-дегендегі нар сөзінде сигнификаттык магынамен коса эмоциялык магына да бар.
Қазіргі тіл білімінде кұрылымдык магынаны лексикалык бірліктін тіркесімді.іігі немесе синтагмалык кұрылымдык магына деп атайды да создердін тіркесімділік кабілеттілігіне карай аныктайды, өйткені синтагмалык байланыс өзгерсе, сөз магынасы да озгереді. Мыс., кэрі адам, жас адам деп айтканмен жас ет, сұр ет дейміз, кэрі ет деп агамаймыз. Сөздердін логіи<алык-ұгымдык, семантикалык, синтаксистік, тіркесімділік кабілетін аныктаушы тілдік магына синтагмалык магына деп аталады
Сөздердің тіркесімділік кабілетіне байланысты магыналардыц синтаксистік шартгы жэне і|)разеологиялық байлаулы магына деп аталатын түрлері де болады.
Сөздің ішкі магыналарының дамуына байланысгы туындайтын синонимдік, омонимдік, антоннмдік магынапар да, түбір сөздің түпкі магынасына негізделіп өрбитін туынды мағына да лексикалык магыналардың түрлеріне жатады. Олар парадигмалық магына деп аталады. Мысалы, эке, ана, бала т.б. бір лексика-лемантикалық топқа, туыстык атауларға жатады. Ана-эке жыныстык жағынанан ерекшеленіп, антонимдік катынасты білдірсе, ана сөзі бір затты нүскау мэнінде туыстык атау мэніндегі ана сөзімен омонимдік катынасты білдіреді.
Сөздің лексикалык магынасының түрлері шындык болмысты эр кырынан бейнелеп, бір-бірімен тыгыз байланысып, астасып жатады.
Автор публикации
