25 января, 2018 18:37
Білім берудің тура жолы болып саналатын теориялық оқу өзіндік күрделі иерархиялық қүрылымымен ерекшеленеді. Ең алдымен, онын қүрылымында жалпылама түрде өзара сөйкес келетін екі сала — жалпы білім берудің теориялық бөлігі (ЖБ шеңбері) және арнайы білім берудің теориялық бөлігі (АБ шеңбері) (7-кесте) ерекше көзге түседі. Олардың өзара қиылысуы поли- техникалық білімнің (ПБ) теориялық бөлігін қүрайды.
7-кесте. Теориялық оқудың жалпы қүрылымы. Теориялық оқу бөліктерінің өрқайсысы қүрылымдық жағы- нан педагогика саласында жай ғана оқу пөндері деп аталатын теориялық оқу пөндерінен түрады. Сонымен, көсіптік оқу орын- Дарының оқу жоспарларына төжірибелік оқу мен жобалауды °Қытумен қатар оқу пөндерінің үш циклі енгізілген. Олар:
~ жалпы білім беретін пөндер;
~ политехникалық пәндер;
~ арнайы пөндер (немесе кәсіптік циклдің пәндері).
Өрбір оқу пөні (теориялық оқу курсы) өз кезегінде оқу пөндеріне бөлінеді. Мысалы, биология курсы үш пәннен түра- ды: жалпы биология, ботаника, зоология, анатомия жөне адам физиологиясы. Политехникалық жөне көсіптік білім берудің теориялық курстары да дәл осы сияқты пөндерге бөлінеді. Пөндер, өдетте, тақырыптарға, ала тақырыптар — жекелеген сабақтарға бөлінеді. Кей жағдайларда олардың қүрылымы өдеттегіден де күрделі иерархиямен сипатталады. Осы атап өтілгендерден басқасына тараулар мен бөлімдер жатады.
Бүл параграфта белгіленген қүрылымдардың ішінен тек қана бір ғана иерархиялық дәреже кеңінен қарастырылады. Ол: те- ориялық оқудың жоғарыда атап өтілген өр циклінің өрқайсы- сына да қолдануға болатын оқу пәндері жүйесі.
Өз негізін қалыптастыру мақсатында түрлі оқу пөндеріне сүйенген теориялық оқу жүйесі үзаққа созылған даму процесінің нөтижесінде XIX ғасырдың аяғына қарай талай педагогикалық төжірибелер мен қателіктерге толы кезеңді басынан кеше оты- рып қалыптасты. Теориялық оқу циклдарының өрқайсысының мазмүны мен қүрылымы бір-бірімен байланысты екі бағытта жетілдіріліп отырды:
а) ғылымның, техниканың, өндіріс пен мөдениеттің дамуы- на байланысты оқу пөндерінің мазмүны да (сонымен қатар қүрылымы да) үнемі өзгерістерге үшырап отырды.
б) оқу пөндерінің әрқайсысының шектері мен олардың өзара байланыстары анықталып отырды.
Білім берудің қарастырылып отырған саласындағы теория мен төжірибенің жалпы жағдайын бағалай отырып, тәжірибенің теориядан өлдеқайда озық кеткендігін ерекше атап өтуіміз ке- рек болар.
Қалыптасқан дәл осындай жағдайдың басты көріністерінің бірі — қалыптасқан түрлі пәндердің өрбір циклі бойынша тео- риялық негіздеудің болмауы болып табылады. Сонымен, негізделген теорияның болмауы төжірибеге де кері әсерін тигізе бастады. Дөл осындай келеңсіз жағдайлардың орын алуына байланысты өмір сынынан өтіп, өзін-өзі ақтаған классикалық оқу пөндерінің өздеріне де мүлде негізсіз жалалар жабуға, одан қалды білім берудің қүрылымдық саласына байланысты шын- дыққа жанаспайтын болжамдар айтып, тіпті замана талабына сай келмейтін жаңа оқулықтар шығаруға да қолайлы жағдай- лар туындай бастады. Мысалы, соңғы жүз жылдың ішінде жалпы білім беретін көптеген жаңа пөндер үсынылды жөне олардың көпшілігі оқу жоспарларына енгізілді де, алайда олар педагогикалық талаптарға сай келмегендіктен, уақыт сынына төтеп бере алмай, оқу жоспарларынан мүлде алып тасталынды. Көптеген үсыныстардың ішінде тек қана жалпы кибернетика- лық білім беруге қатысты (В.С.Леднев) үсынысы ғана өлемнің өркениетті елдерінің тарапынан қолдау тапты.
Теориялық оқу мазмүнының қүрылымын түтастай жөне циклдер бойынша негіздеуге деген талпыныстар үзақ уақытқа созылды. Бүл бағыттағы ғылыми ізденістер, әсіресе, XIX ғасыр- дың екінші жартысынан бастап жандана бастады. Мысалы, К.Д.Ушинскийдің еңбектерінде нақты түрде болмаса да, “фор- малдық” білім беру (сол кезеңдегі термин бойынша) мен жал- пы білім беру мазмүнының қүрылымындағы түрлі варианттар арасындағы корреляцияның (өзара байланыстарға) қатысты дөлелді пайымдаулардың кездесіп қалатындығын жоққа шыға- руға болмайтын сияқты. Олай дейтініміз, оның еңбектерінде бүгінгі таңдағы дөстүрлі қолданыстағы жөйттер, терминология тілімен айтқанда жеке адам мөдениетінің танымдық, ком- муникативтік, үлгілік, эстетикалық, еңбек жөне денелік сияқ- ты қалыптасу жақтарының айқындалып көрсетілуі бірден ғалым- дар назарына ілікті. В.С.Леднев алғашқы корреляциялық бай- ланыстырды К.Д.Ушинскийдің ең алғашқы педагогикалық те- оремасы ретінде бағалайды. Сонымен қатар ол Ушинскийдің кейбір қүрылымдардың арасындағы байланыстардың орнау фактісін дөлелдеуге қол жеткізе ала алғандығын бағалай оты- рып, алайда ғалымның өзі көңіл бөлген өзара байланыстардың (корреляцияның) қүрылымын дөл айқындай алмай да, тіпті корреляцияның мәнділігін толық көрсете де алмағандығын, сөйтіп бүл теорема өмірге келгенімен де, нақты дәлелденбеген күйінде қалып қойғандығын атап көрсетеді.
Өкінішке қарай, К.Д.Ушинскийдің шығармашылық мүра- сының дөл осы бөлімі одан кейін еленбей назардан тыс қалып қойған сияқты. Олай дейтініміз, оның маңыздылығын тек қана соңғы уақыттарда, яғни білім беру мазмүны қүрылымының теориясын жасағаннан кейін ғана нақты бағалауға қол жеткізіп отырмыз.
Сонымен қатар іргелі ғылымдар жүйесі мен білім берудің мазмүнының қүрылым арасындағы корреляция фактісі де бай- қалып қалды, ал орын алған бүл жағдай көптеген ғалымдар- дың назарынан тыс қалған жоқ. Сөйтіп, бүл фактіге О.Конт- тың (XIX ғасыр) жөне белгілі кеңестік педагог М.А.Данилов- тың (XX ғасырдың ортасы) еңбектерінде көңіл бөлініп, кеңінен сипаттала бастайды. Бірақ дөл осындай ғылыми талпыныстар да ойдағыдай нөтиже бере қоймады, өйткені бүл жағдайда да өзара байланыстағы объектілер мен олардың қүрылымдары дөл анықтала қоймады, нөтижесінде корреляцияның өзіндік заңды- лықтары нақты айқындалмай қалды.
Тек XX ғасырдың 60-70 жылдарында ғана белгілі ғалым В.С.Леднев білім беру мазмүны қүрылымының жалпы теория- сын жасауға қол жеткізеді. Мүнда, ең бастысы, жүйені қүра- тьің детерминаттың екеу екендігі атап көрсетіліп қана қоймай, білім беру мазмүнының қүрылымен бірге осы детерминаттар корреляциясының мөн-мағынасын ашып көрсетуге мүмкіндік тУады.
Сонымен В.С.Леднев негіздеген білім беру мазмұнының қүры- лымы теориясының басты заңдылығы мынада: білім беру маз- мұнының құрылымы екі басты детерминаттармен — қызмет құрылымы жөне зерттеу объектісі қүрылымымен айқындала- ды. Мұндай жағдайда теориялық білім беру пәндерінің үш циклінің (жалпы білім беру, политехникалық арнайы) өрқай- сысы үшін — зерттеу объектісі мен қызмет құрылымына сай келетін бөлік детерминат ретінде қызмет етеді.
Дидактиканың атап өтілген жөне басқа да заңдылықтарын анықтау мен оларды тұжырымдау білім беру мазмұнының тео- риясын мүлде жаңа сатыға көтерді. Осы орайда кезінде дөл осындай жағдайлардың көп уақытқа дейін болмауы оның жүйелі түрде дамуын тежеп келгендігін атап өткен де орынды болар. Ақыр аяғында XIX ғасырда қалыптасқан жалпы жөне көсіптік білім беруде қолданыс тапқан теориялық пөндердің классика- лық жиынтығының тұрақтылығының тамаша феноменіне ғылыми түрғыдан түсініктеме берудің сөті түскендей болды. Сонымен қатар бүл теория жалпы және кәсіптік білім берудің мазмүнын одан өрі жетілдірудің тиімді жолдарын табуға мүмкіндік берді. Сөйтіп жоғарыда атап өтілген жалпы кибернетикалық білім беруді информатиканың кибернетикалық курсының оқу жоспа- рына енгізуді жүзеге асырудың В.С.Ледневтің тарапынан жан- жақты негізделуін білім беру мазмүны қүрылымының теория- сынан туындаған салдар деп қабылдауымыз керек сияқты.
Білім беру мазмүны қүрылымының жаңа сипаттағы теория- сының қалыптасуы — жоғарыда атап өтілген К.Д.Ушинскийдің теоремасын XX ғасырдың 60 жылдарына дейін неге бүгінгі күннің талабына сай бере алмағанымыздың себептерін ашып көрсетуге жөне оны ғылыми түрғыдан дәлелдеуге, тіпті басқа да толып жатқан дидактикалық қағидаларды түжырымдауға да жол ашып берді. Өйткені, мәселе мынада болатын: бүл теорема- ны жан-жақты дөлелдеу мен басқа да көптеген дидактикалық қағидаларды ғылыми түрғыдан нақты түжырымдаудың сөті түспеді. Ал оның басты себебі: философияның, психологияның жөне педагогиканың дөл осы бір түйінді мәселені ойдағыдай шеше алатындай қажетті даму сатысына жете алмағандығы болатын. Сөйтіп, шындық объектілерін сипаттаудың жүйелі төсілдерінің методологиясы (өдістемесі) жасалынбауымен қатар, қызмет қүры- лымының теориясы мен материя қүрылымының жаңа мазмүнды теориясын жасау да қолға алына қоймады.
Осы параграфтың келесі екі бөлімінде теориялық оқу мазм- үны қүрылымының кәсіптік-педагогикалық білім берудің тео- риясына негізделген бастапқы қағидалары қарастырылатын болады.
Автор публикации
