21 февраля, 2018 17:45
Техникалық пәндердің оқу материалын әдістемелік талдау- ды жүріізудің шаралары мен сабақтастығы төмендегілерді қүрайды:
- оқу материалын қүрылымдық-логикалық талдау;
- оқу материалының өдістемелік редукциясы;
- оқушылардьщ пөндік-танымдьщ қызметінің қүрамын анықтау;
- оқытудың қүралдарын, өдістері мен формаларын таңдау;
- әдістемелік қызметтің рефлексиясы.
Оқу материалын таңдау
Оқу ақпараты (пәндер бойынша оқулықтар, оқу қүралдары, техникалық сипаттамалар, инструкциялар, ғылыми мақалалар, анықтамалық өдебиет жөне т.б.) өдістемелік талдауды жүргізуге ықпал ететін аса маңызды факторларға жатады.
Оқу материалының мазмүнын талдауды жүзеге асырудың күрделілігі төмендегілермен сипатталады:
- оқу орындарының (техникалық лицейлер мен коллед- ждердің) жаңа типтеріне енгізілген көптеген оқу пөндері бой- ынша оқулықтардың жоқтығы. Бүл оқытушыны оқу материа- лын техникумдар мен жоғары оқу орындарына арналған оқулық- тардан қүрылымдауға жөне іріктеуге мәжбүрлейтін жағдайға әкеледі. Оларда берілетін оқу материалының дөрежесі мен тео- риялық қорыту деңгейі оқушылардың білімділік деңгейіне, оқу ақпаратын қабылдаудың психологиялық жөне жас ерекшелік заңдылықтарына сөйкес келмейтіні белгілі. Мүндай ахуалдарда оқытушы енгізілген үғымдардың мазмүнын өңдеуі, трансфор- мациялауы жөне оларды оқушылардың танымдық мүмкіндіктеріне бейімдеуі тиіс:
- үсынылған оқулықтарда жекелеген тақырыптар бойынша оқу ақпаратының жеткіліксіз толықтығы. Мүндай ахуалдарда инженер-педагогтің талдау жөніндегі қызметі бүл ақпаратты әртүрлі техникалық қүжаттардан, журналдардан, арнаулы әде- биеттен жөне өзге деректерден іздестірумен, қалыптастыратын үғымдардың мазмүнын іріктеумен, оны өңдеп, оқушылардың үғынуына лайық формаға келтіруімен байланыстырылады;
- бастапқы көсіптік білім беру оқу орындарында бірқатар арнаулы пәндер бойынша біртүтас оқулықтың болмауы. Бүл оқытушыларды сабақтың мазмүнын бағдарлама бойынша үсы- нылатын бес-алты оқулықтан конструкциялауға тура келетін ахуалға өкеліп тірейді.
Қазіргі заманғы техникалық пөндердің (мысалы, системо- техниканың, эргономиканың, жүйелер дизайнының жөне басқ- аларының) мазмүнының ерекшеліктерімен байланысты тағы бір себепті атап кетпеске болмайды: оларда қандай да бір базалық ғылыми салаға деген бағдар жоқ. Сондықтан бүл пәндердің мазмүны білімнің техникалық және жаратылыстанымдық ғылыми салаларындағы теориялардың, өдістердің айғақтарын біріктіреді және айғақтайды. Қазіргі заманғы ғылыми-техникалық білімнің аталған ерекше белгілері сәйкес оқулықтардағы оқу материа- лының мазмүнын дидактикалық жөне өдістемелік өндеуде белгілі бір қиыншылықтар тудыратын нақты оқу пөндеріне көшіріліп, көлеңкесін түсіреді.
Жоғарыда айтылғандарды түйіндей отырып, пөн бойынша оқу материалының мазмүнын таңдаудың нөтижесі сабақта оқу материалын үсыну үшін педагогтің нақты оқулықты (немесе оқулықтарды жөне өзге де ақпараттарды) таңдауы болып табы- лады деп топшылауға болады.
Қүрылымдық-логикалық талдау.
Қүрылымдық-логикалық талдау білімнің элементтерін (оку элементтерін) айқындауды, олардың жіктелісін, олардың ара- сындағы қатынастардың жөне байланыстардың бекітілуін білдіреді. Оқу элементі (ОЭ) — техникалық қүрылғыны, қүбылысты, физи- калық процесті, заңды жөне т.б. білдіретін үғым. Бүл жағдайда ақпаратты білдірудің тәсілдері (заңның формуласы немесе бағы- ныштылық графикасы) оқу элементтері болып саналмайды. Мысалы, Омның қорытушы заңына енетін “электр потенциалы” (қуаты), “электр қозғаушы күш”, “ішкі қарсылық”, “жүктеменің қарсылығы”, “ток күші” үғымдары оқу элементі бола алады, ал оның формуласы І=ц2-ца+Е/К1+К2 мен электр тармағының по- тенциалды диаграммасы оқу элементіне жатпайды.
Оқу элементтерінің классификациясы (жіктелуі) бірнеше негіздер бойынша жүргізіледі. Мысалы, тіреу үғымдары мен жаңа үғымдар бөлініп алынады. Тіреу үғымдарына оның негізінде оқушылардың ой еңбегі мен практикалық өрекетінің төсілдері, жаңа білімдер қалыптастыратын білімдер жатқызылады. Тех- никалық пөндер бойынша өтілетін сабақтарда физика және математикада оқытылатын үғымдар тіреу үғымдары ретінде көрінеді. Жаңа үғымдарға сабақта алғаш қалыптастырылған үғымдар жатады. Классификация үшін келесі негіз — бүл үғым- дардың қалыптасушылық деңгейі. Төрт деңгейлі жүйе (В.П.Бес- палько бойынша) болуы мүмкін: танысу — қабылдау дағды- трансформация (қысқартылғанда: Т — Қ — Д — Т).
Электротехника мен арнаулы технологияны оқып үйрену үшін төмендегідей анықтамаларды үсынуға болады:
- танысу — оқушылар тануы, жіктей білуі, сондай-ақ олар- дың мақсаттары мен қолданыстарын білуі тиіс екінші дөрежелі сипаттағы үғымдар деңгейі. Мысалы, электротехникада бүл синусоидты емес токтар мен кернеулердегі электрлік тізбектердің параметрлері, трансформаторлардың параллель жүмысының режимі және т.б.;
- қайта өндіру — электротехникалық объектілердің сипатта- малары мен конструкцияларын түсіндіру үшін қолданылатын үғымдардың деңгейі (электр тізбектерінің, электр аппараттары- ның конструкциясының, электр машиналарының жөне т.б. гео- метриялық қасиеттерін сипаттайтын үғымдар);
- дағды — электр тізбектеріндегі физикалық қүбылыстар мен процестерді талдау үшін пайдаланылатын үғымдардың деңгейі (мысалы, электр тізбектерін есептеудің өдістері);
- трансформация — шығармашылық сипаттағы міндеттерді шешу үшін жөне дағды ретінде зерттелетін үғымдардың деңгейі.
Әдістемелік редукция
Бүл оқу материалының мазмүнын немесе жекелеген үғымды оқушылардың игеруіне қолайлы формаға трансформациялау үшін қолданылатын төсілдердің жиынтығы немесе жекелеген төсіл.
Пэндік-танымдыц эрекеттің ццрамы
Оқушылардың үғымдарды түсінуі бойынша оқу әрекетін анықтау үшін берілген тақырыптың білімдері саласына енуге мүмкіндік беретін оқушының нақты іс-өрекетінің мазмүны мен қүрылысын анықтайды. Бүл үшін ғылымдағы тақырыптың негізгі үғымдарының пайда болу және даму тарихын зерттеу, оқу- өдістемелік өдебиеттегі бүл үғымдардың түсіндірілуін талдау, игерілуі зерттеудің басты мақсатын қүрайтын негізгі идеялар- ды айқындау қажет. Осының нәтижесінде берілген тақырып- тың мазмүнын толық игеруге өкелетін оқушылар әрекетінің (оқу өрекетінің үлгісі) жүйесінің алдын ала сипатталуы қүры- лады.
Оқытудың эдістерін таңдау
Таңдауды іске асыру үшін бүл процеске объективті ықпал ететін дидактикалық шарттарды білу қажет.
Оларға төмендегілер жатады:
- Сабақтың нақты тақырыбы бойынша оқу материалының мазмүнының қүрылымы мен логикасы.
- Оқушылардың оқу-танымдық мүмкіндіктері (тіреу үғым- дарын білу, ойлауды дамытудың деңгейі).
- Оқытушының мүмкіндіктері (жүмыстың алдыңғы төжірибесі, оқыту процесінің заңдылықтарын білу, оқушылар- дың танымдық өрекетін басқара білу).
- Арнаулы технология мен жалпытехникалық пөндердің кабинеттері мен лабораторияларын материалды-техникалық қамтамасыз ету (индивидуалдық зерттеу, демонстрациялық эк- сперимент жүргізудің мүмкіншіліктері).
Оқу материалы мазмүнының қүрылымдық-логикалық схе- масының әдістерді таңдауға ықпалын қарастырайық.
Оқу материалы мазмүнының қүрылымының нүсқаларының бірі 52-кестеде келтірілген.
Тіреу үғымдары Тікелей жекелеген байланыстар Жаңа үғымдар
- ———— о
о
- кесте. Оқу материалы қүрылымының нүсқасы
Берілген қүрылым оқытушының талабын жөне оқушылар- дың бүл талапты орындауын сипаттайтын оқытушы мен оқушы- лардың қызметтерінің өзара байланысының осындай үлгісін білдіреді. Мүндай қызмет диалогтік мазмүндау өдісіне тән бо- лып келеді.
Оқу материалы қүрылымының екінші нүсқасы 53-кестеде көрсетілген.
- кесте. Оқу материалы қүрылымының нүсқасы
Бүл жағдайда оқытушы мен оқушылардың әрекеттерінде оқытудың диалогтік (сүхбаттық) жөне көрсетілімдік әдістерінің қосындысын іске асыруға болады. Жаңа үғыммен байланысты түпкі элементтердің саны неғүрлым көп болған сайын, дүрыс түжырым жасау соғүрлым күрделі жөне оқушылардың қате жіберу ықтималдығы, сондықтан мәселеліктің деңгейі оқыту- шының ол мәселені өзі шешуінің, жаңа білім қалыптастыруы- ның есебінен төмендетіледі.
Оқу материалы қүрылымының үшіншісі нүсқасы 54-кестеде келтірілген.
Заттанған байланыстар
Тіреу үғымдары ^Жаңа үғым
- кесте. Оқу материалы қүрылымының нүсқасы
Берілген жағдайда жаңа білімнің алдыңғы үйретілген үғым- дармен бірге заттай байланыстары болады жөне жаңа ұғым талап етілетін түжырымға әкелетін логикалық пайымдар жо- лымен қалыптаса алады. Бүл мөселеліктің анағүрлым жоғары деңгейдегі өдістерін — эвристикалық жөне зерттеушілік өдістерді қолданудың мүмкіндігін көрсетеді.
Оқьітушьі жане когнитивті мақсаттарды нақтыландыру
Оқу материалын әдістемелік талдаудың қүрылымында оқыту мен оқудың мақсаттарын айқындау, нақтыландыру жөне қүра- стыру шараларының ең соңғы кезеңге қойылуы кездейсоқ емес.
Педагог сабақты бастамас бүрын ол оқушылардың сабақ- тағы өрекетінің нөтижелерін айқын түсінуі тиіс. Осылайша, сабаққа дайындық шеңберінде оның алдында түрған міндет сабақтың оқу мақсатын анықтап алумен сипатталады.
Отандық педагогикада сабақтың мақсатын мазмұнның ірік- телуі анықтауы тиіс, яғни ол әдістемелік талдау жүргізудің алдында қойылуы керек деген көзқарас таралған. Сондықтан көсіптік-техникалық білімнің оқу орындарында көбіне сабақ- тың мақсаты жалпы нұсқаулар, біліктілік сипаттамаларын, білім беру жүйесінің міндеттерін талап ету түрпатында болады. Жалпы мақсат тек сабақтың оқу материалының мазмүнын таңдауға ғана қызмет ете алады. Әдістемелік талдау барысында іріктелген жөне конструкцияланған мазмүн оқытушы мен оқушы- лар үшін түсінікті, нақты сабақ мақсаттарын айқындауға жөне қүрастыруға мүмкіндік береді. Оқу (когнитивті) мақсаттары оқушылардың бойындағы психологиялық жаңа түзілімдерден жаңа білімдер мен дағдылардан танымдық әрекетінің тәсілдерінен көрінетін тақырыпты үйренудің соңында оқушылар ие болуы тиіс жетістікті нөтижені сипаттайды.
1956 жылы В.Блум жөне оның қызметкерлері оқу мақсатта- рының таксономиясын сипаттады. Оқытушылар үшін оқу мақ- саттарын когнитивті сала үшін жіктеу қызығушылық тудыра- ды. В.Блум алты когнитивті деңгейлерді бөліп қарастырады: білу, түсіну, қолдану, анализ, синтиз, бағалау. Әрбір когнитивті деңгейде оқушылар осы деңгейге сөйкес әрекет түрлерін орын- дай алады. Мысалы, бірінші деңгейде техникалық үғымға анық- тама беру, электр схемаларын сызу, белгілі бір өдістеме бойын- ша электр тізбектері параметрлерінің жүйесін есептеуді жүргізу, электр шамаларын өлшеуді жүргізу жөне т.б. төртінші деңгейде электротехникалық параметрді талдауды, зерттелетін процестің графикасын, диаграммасын қүрастыруды, аппаратураны сынау- ды жөне т.б. когнитивтік деңгей неғүрлым жоғары болған сай- ын танымдық әрекет процесінде оқушылар соғүрлым күрделі ой еңбегін атқаратындай талап қойылады.
Біздің зерттеумізде когнитивті мақсат оқытушының оқушы- лар үшін қүрастыратын жөне олардың сабақтағы оқу-таным- дық әрекетін нөтижелердің осы берілген когнитивті деңгейде жоспарлануын сипаттайтын мақсатты білдіреді.
Оқытушылық мақсат ретінде біз оқытушы үшін қүрастыры- латын жөне оның сабақтағы педагогикалық әрекетінің жоспар- ланған нөтижесін сипаттайтын мақсатты түсінеміз.
Әдістемелік қызметтің рефлексиясы
Оқу материалын өдістемелік талдаудың қүрылымындағы ең соңғы шара рефлексия болып табылады. Бүл педагогтің өзіндік жеке санасымен жөне оның оқытушылық пен өдістемелік қызметтерінің және ой еңбегінің қүрылымдарымен байланысты оның ерекше өрекеті. Рефлексия — өрекет дамуының орталык жөне негізгі механизмі. Рефлексияның психологиялық мөні ой еңбегіне тән міндеттерді шеше отырып, “адамның неге және қалай шешілетіндігін түсінуге келуімен сипатталады. Рефлек- сия, шын мөнінде, адамның өз өрекетін бақылауы мен баға- лауы болып табылады” /5, 856./.
Рефлексияның төсілдері — дөлдеу, күмөндану, сүрақ қою, бекіту, үйғару, сенімділік көрсету, себеп-салдарлық байлайыс- тарды бекіту, нәтижелерді талдау.
Рефлексивті психология саласындағы зерттеулер дөлелде- гендей, рефлексияның көрінуі жаңа өзіндік сананың пайда болуын білдіреді, рефлексияның дамуы сананың кеңеюімен, дамуымен, өрекеттің қорытушы тәсілінің қалыптасуымен бай- ланыстырылады. Әрбір инженер-педагог өткен нақтылықтың шынайылыгын бейнелейтін өзінің санасының мәндік қүрылым- дарын рефлексияға түсіре білуі тиіс. Көсіптік мектеп педагогінің өз өрекетінің тәсіліне назар аударуы, өз кезегінде, пәндік- көсіптік ой еңбегін дамытудың алғышарттарын қамтамасыз етеді.
Автор публикации
