Тоныкөк

Теңрі анча теміс ерінч:

Кан бертім,

Түрк будун өлті.

Алқунту, йоқ болту.

Түрк сір будун йерінте бод қалмаду.

4.     Ыда ташда калмусу Кубрануп, йеті йүз болту.

Екі үлүгі атлуғ ерті,

Бір үлүгі йадағ ерті.

Йеті йүз кісіг удузуғма,

Өрнектеген жазба тасты тұрғы- зуға

Табғаш қағанының зергершісі Чаң-Сеңүн келді.

Күлтегін қой жылы, он жетінші күні өлді. Тоғызыншы айдың жиырма жетісінде жерледік. Мазарын, ою-өрнегін, жазба та- сын бешін ¹ жылы жетінші ай- дың жиырма жетісінде тегіс аяқтадық.

Күлтегін өлгенде қырык жеті жаста еді.

Тас^{1 2}… көптеген бәдізшілер, той- ғұндар, елтеберлер (де) келті- рілді.

(VIII ғасыр)

Білге Тоныкөк³, мен өзім, табғаш елінде тәрбиелендім. Түркі халқы (ол кезде) табғаш- тарға бағынышты еді.

Түркі халқы, ханы болмай, Табғаштардан ажырады, хан- дық құрды.

Хандығын тастап,

Табғашқа кайта бағынды. Тәңірі (сонда) былай деген екен:

Хан бердім,

Ханыңды тастап, бағын- дың:

Бағынғаның үшін (басқаға) Тәнірі (сені) өлімші етті,

Түркі халқы қырылды.

Әлсіреді, жойылды.

Түрк — сір халқы жерінде тір- шілік қалмады.

Ойда, қырда қалғаны Жиылып, жеті жүз болды.

Екі бөлігі атты еді,

Бір бөлігі жаяу еді.

Жеті жүз кісіні ерткен

Иағул!— тіді. йағмусу бен ертім —

Білге Тоныкук.

Қаған му кусайур тідім Сакунтум:

Туруқ буқалу,

Семіз буқалы Арқада білсер,—

6.     Семіз буқа,

Туруқ буқа тійін БІлмез ерміс — тійін.

Анча сакунтум.

Анта кісре теңрі біліг бертук

үчун

Өзүм өк каған қусдум.

Білге Тонукук, бойла баға- тарқан бірле,

7.     Елтеріс қаған болайуын.

Берійе табғачуғ,

Өнре Құтануғ,

йурайа Оғузуғ — үкүс өк өлүр- ті.

8.   Біліг есі Саб есі бен көртүм.

Чуғай кузун,

Қара кумуғ олурур ертіміз. Кейік йійү, табусған йійү, олу- рур ертіміз.

Будун боғзу тоқ ерті,

Иағумуз тегіре үчук тег ерті,

Біз чег ертіміз.

Анча олурур еріклі Оғуздантан көрүг келті,

9.     Көрүг сабу антағ:

Тоқуз оғуз будун үзе қаған

олурту, тір,

Табачғару Куну Сенүнүг удмус, Қутаңғару Тоңра семіг удмус.

Саб анча удмус:

Азқуна түрк будун йоруйур ер- міс.

Ол екі кісіг бар ерсер,

— Ілесіңдер!— деді.

Ілескен мен едім —

Білге Тоныкөк.

Хан сайласам ше?—дедім, Ойладым:

Арық бұқаның,

Семіз бұтсаның Артта (барын) білсе де,

Семіз бұқаны,

Арык бұқаны —дедім,

Айыра білмес дедім.

Осылай ойладым.

Сөйтіп, тәңірі ақыл берген соң Өзім оны қаған еттім.

Білге Тоныкөк — бойла баға тарқанмен

(Мен, Елтеріс, қаған бо- лайын) деді.

Түстікте — табғашты,

Шығыста — құтанды,

Терістікте — оғузды өте көп қырды.

Акыл иесі,

Сөз иесі мен болдым.

Шұғай кұзында,

Кара құмда отырушы едік,

Киік жеп, қоян жеп отырушы едік.

Халық тамағы тоқ еді, Жауымыз тегіс жыртқыш құс-

тай еді,

Біз жемтік едік.

Осылай отырған шақта Оғуздардан елші келді,

Елші сөзі мынадай:

Тоғыз оғуз халқына хан сай- ланды,— деді.

Табғаштарға Күн Сеңүнді жі- берді,

Құтандарға Тоңра Семді жі-

берді.

Сөзді былай жіберді:

Аз ғана түрк халқы көшпелі еді,

Қағаны алып еді,

Ақылгөйі білгір еді.

Ол екі кісі тірі тұрса,

Өнре кутануғ өлүртечі тірмен, Бені оғузуғ өлүртечі өк тірмен.

11.  Табғач, беріденийен те- гі!

Қутаң, өңденйен тегі!

Бен йурдантайан тегейін!

Түрк сір будун йерінте іді йо- румазун!

Усар, іді йокк^салум!—тірмен.

12.     Ол сабуғ есідіп,

Түн удусукум келмеді,

Күнтүз олурсукум келмеді. Анта өртү кағанума өтүнгім. Анча өтүнтүм:

Табғач, Оғуз, Қутаң —

Бу үчегү қабусур калтачу, біз

13.   Өз ічі-тасун тутмус тег, біз.

йуйка ерікліг топлағалу үчүз ерміс.

йінчге ерікліг үзгелі үч\’3,

Йуйқа калун болсар, Топлағулук алп ерміс,

14.   йінчге йоған болсар, Үзгүлүк алп ерміс.

Өңре — Қутанда,

Берійе — Табгачда,

Қуруйа — курданта, йурайа — оғузда,

Екі-үч бің сүмүз, келтечіміз бар мү, не?

Анча өтүнтүм.

15.     Қаганум, бен өзүм білге

Тонукук өтүнтүк өтүнүчүмін есідү:

Көңлунча удуз,— тіді.

Көк Өңүг йуғуру, ру,

Өтүчкен йышғару удузтум.

Іңгек көлүкін Тоғлада оғуз кел- ті.

16.     Сүсі үч буң ерміс,

Біз екі бун ертіміз,

Шығыста-кұтанды кырады,— Мені — оғузды кырады,—депті.

Табғаштар, түстіктен ша- бындар!

Құтаңдар, шығыстан шабың- дар!

Мен терістіктен шабайын!

Түрк — сір халқының жерін жат баспасын!

Сол дұшпанды жояйык!—депті.

Осы сөзді естіп,

Түнде ұйқым келмеді.

Күндіз отырғым келмеді. Акыры, кағаныма өтіндім. Былай өтіндім:

«Табғаш, огуз, құтан —

Бұл үшеуі біріксе, біз

Өз іші-тысымызды ұстап кала алмаспыз¹.

Жұканы бүктеу — оңай.

Жіңішкені үзу — оңай.

Жұка калыңдаса,

(Оны тек) алып бүктейді.

Жінішке жуандаса,

(Оны тек) алып үзеді.

Шыгыста — құтанға,

Түстікте — табғашқа,

Батыста — кұрданга,

Терістікте — оғызға

Екі-үш мын колмен бара ада-

мыз ба?

Осылай өтіндім.

Кағаным мен өзім — білге Тоныкөк өтінген өтінішімді тыңдады:

Көңіліңдегіше баста,— деді.

Көк Өнүг өзенінен өтіп,

Өтүкен қойнауына бастадым. Тоғлада ^{1 2} сиыр көлікті оғуздар кездесті.

Біз екі мың едік,

сактап, корғап қала алмаймыз

Теңрі йарулқаду… йаңдук. Үгүзке түсді, йандуқ. йолта йеме өлті күк.

Анта өртү Оғуз қопун келті келүртім өк.

17.    Түрк будунуғ Өтүкен йерке,

Бен езім білге Тонукук Өтүкүн йеріг қонмус, тейін есі- діп,

Берійекі будун, куруйаку, йур- йақу,

Өнрекі будун келті.

18.     Екі буң ертіміз,

Біз екі сү болту.

Түрк будун олурғалу,

Түрк каған олурғалу,

Шаңтұң балуққа,

Талуй үгүзке

Тегміс йоқ ерміс.

Қағанума өтүнүп, сулетдім.

19.     Шаңтуң балуққа,

Талуй үгүзке тегүртім,

Үч отуз балуқ суду.

Усун бунтату йуртда йату ка- лур ерті.

Табғач каған йағумуз ерті,

Он оқ қағану йағумуз ерті,

20.    Арт (уку куркуз) күч (ліг қаған йағумуз) болту.

Ол үч қаған өглесіп:

Алтун йус үзе қабусалумтіміс,

Анча өглесіміс:

Өңре түрк қағанғару сүрелім, тіміс,

Аңару сүлемесер,

Қач нең, ерсер, ол бізні,—

21.     Қағану алп ерміс, Айғучусу білге ерміс,

Кач нең ерсер, өлтүртечі күк; Учегүн кабусуп сүлелім,

Ану йоккусалум,— тіміс.

Түргес қаған анча тіміс:

Бенің будунум анта өрүр, тіміс

22.     Түрк будун йеме бұл- ғанч ол тіміс.

Тәңірі жарылқады, жеңдік. Өзенге түсті, жендік.

Жол үстінде өлді көп, Сөйтіп, оғуз тугел бағынды.

Түстік халықтар, батыстық, те- рістік,

Шығыстық халықтар келді.

Біз екі (бөлек) қол болдық. Түркі халкы отыратын,

Түркі кағаны отыратын, Шантұң каласына,

Теңіз өзеніне

(Әлі) жеткен жок едік.

Қағаныма өтініп, аттандым.

Шантұң каласына,

Теңіз өзеніне апардым,

Жиырма үш қала талқандал- ды

Үйсін бұнтату жұртын жайла- дық,

Табғаш қағаны жауымыз еді, Он оқ кағаны жауымыз еді.

Бәрінен де күштісі қыр- ғьіз қағаны жауымыз болды. Ол үш қаған кеңесіп:

Алтын қойнауына жетейік,— десіпті,

Былай кеңесіпті:

Шығыста — түркі қағанын ша- байық, десіпті:

Егер де шаппасақ,

Құртады қалайда бізді.               і.

Қағаны алып екен, Ақылғөйі білгір екен.

Қайтсек те қыратыны анык; Үшеуіміз бірігіп аттанайык, Оларды (сөйтіп) талқанда- йык,— десіпті.

Түргеш қағаны былай депті: — Менің халқым дайын,— депті.

— Түрк халкы толқуда — депті,

Тун йеме удусукум келмез ер- ті,

Олурсуқум келмес ерті,

Анта сакунтум…

…Сүлелім,— тідім.

23.    Көгмен йолу бір ерміс, Тумус,— тійін есідіп,

йолун йорусар, йарамачу ті- дім…

Йерчі тіледім.

24.    Чөлі аз ері бултум. Озум Аз йірім, ану біл… ерміс, бір туруку ерміс,

Анун бармус, анар йатуп, бір атлуғ бармус,— тійін.

Ол йолун йорусар,

Унч тідім, сақунтум,

Сү йорутдум.

Атлат,— тідім.

Ақ термел кече, оғраклатдум, Ат үзе бінтүре, қаруғ сөкдім. Иокару ат йете,

Иадағұн, уғач, тутуну, ағтур- тум.

26.     Өнрекі ер йуғуру тегү-

рүп.

■У бар бас асдумуз, йобалу інтіміз.

Он түнке йантуку туғ ебірү бардумуз.

Йерчі ер йанулуп, боғузланту. Бунадуп қаған Иелү көр, тіміс.

Ол суб коду бардумуз, Санағалу түсүртіміз,

Түні бойы ұйқым келмеді,

(Күндіз) отырғым келмеді, Сөйтіп ойландым… …Соғысамыз…— дедім.

Көгмен жолы жалғыз еді, Суык дегенді естіп,

Бұл жол жүруге жарамайды,— дедім…

Жершіл (жігіт) іздедім.

Акырында Шөлді аздан кісі таптым

«Өзім Аз жеріненмін, оны біл,— деді,— бір бекет бар,— деді. (Одан өтіп) Ануға ¹ барасыңдар. Сонда конып (шыксандар арғы жағы)бір аттық^{1 2}        болады,—

деді.

Сол жолмен жүрсе Болар дедім, ойландым.

(Ойымды) Қағаныма айт-

тым

Әскерді жылжыттым. Аттаныңдар!… дедім. Ақтермелден³ өте аялдаттым. Атка кайта кондырып карды бұздым.

Жоғарыға атты жетелеп,

Жаяу, таяқ тіреп шықтық.

Төмендегі ерлер жоғары шығып,

Шың басынан әрі астык. Азаппенен (төмен) түстік.

Он түн дегенде тау етегіне әрең жеттік.

Жершіл жігіт жаңылып, бауыз- далды.

Қиналған қаған (Өзің) бастай бер деді.

«Анудын суымен жүре- міз».⁴

Сол сумен жүрдік,

Санағалы токтадық,

Күн йеме, түн йеме йелу бар- думуз.

Куркузуғ уқа басдумуз.

28.     …Сүнүгін ачдумуз,

Қану, сүсі тірілмес.

Сүнүсдіміз.

Санчдумуз.

Қанун өлтүртіміз.

Қағанқа куркуз будуну Ічікді, йүкүнті, йантумуз. Көгмен йусуғ ебірү келтіміз.

сү йорулум, тісім, йорума — сар бізні;

Қағану алп ерміс,

Айғұчусу білге ерміс,

Қач нең ерсер.

30.    Бізні өлтөртечі күк,— тіміс.

Түргес каған тасукмус, тіді, Он ок будуну калусуз тасук- мус — тіді.

Табғач сүсі бар ерміс.

Ол сабуғ есідіп, қағанум:

«Бен ебгеру           түсейін,— тіді.

31.    Қатун йоқ болмыс ерті, Ану йоғлатайун,— тіді,

Сү барун,— тіді,

Алтун йусда олуруң,— тіді.

Су басы Інел қаған,

Тардус шад барзун,— тіді.

Білге Тоныкук баңа айду:

32.    Бү сұғ елт,— тіді. Куйунуғ көңлуңче ай.

Бен саңа не айайун,— тіді.

Келүр ерсер, күч үкүлүр. Келмез ерсер,

Тулуғ, сабуғ алу олур,— тіді. Алтун йышда олутумуз.

33.      Үч көрүг кісі келті, сабу

бір:

Күн демей, түн демей желіп бардық.

Қырғыздарды ұйқыда бастық.

(Жолымызды) сүңгімен аштык.

Ханы, әскері оянды.

Соғыстық,

Шаныштық.

Ханын өлтірдік.

(Біздің) кағанға қырғыз хал- қы

Бағынды, жүгінді, қайттық. Көгмен қойнауын айналып өттік,

Қырғыздан қайттьщ.

Түргеш қағанынан елші келді, Сөз мынадай:— оң жағынан қа- ғанға

карай әскер жіберейік,— деп- ті… егер аттанбасақ, ол бізді; Қағаны алып екен,

Акылгөйі — кемеңгер екен. Қалай етсек те

Бізді талқандары анык,— депті.

Түргеш қағаны аттанды,— деді. Он оқ халқы’ түгелімен аттан- ды,— деді.

Табғаш әскері де бар деді. Осы.сөзді естіп, қағаным: «Мен үйге кайтайын»,— деді.

Қатыны өлген еді,

Соны жерлейін,— деді. Әскермен (сен) бар,— деді. Алтын койнауында күт,— деді. Әскер басы — Інел қаған. Тардуш шады барсын… деді. Өзіме, білге Тоныкөкке, айтты:

Қолды өзің баста,— деді. Жазала, білгеніңді істе.

Мен саған не айтайын (бас- ка),— деді.

Қол қосылса, күш өсер,

Қелмесе егер,

Тіл, сөз ¹ алып отыр…— деді. Алтын қойнауында тостық.

Үш хабаршы келді. Сөздері

бір:

Он ок сүсі қалусус тасукду,—

тір.

Иарус ііазуда тірілелім,— тіміс. Ол сабуғ есідіп,

Қағанғару ол сабуғ ут(т)ум: Қантайун.

Сабуғ йана келті:

34.    Олурун, тійін тіміс. Иелме, қарағу едгүті ұрғул,

Басутма тіміс,

Бөг(ү), каған баңару анча айудмус.

Апа тарқанғару ічре саб уд- мус,» —

Білге Тонукук

Ануғ ол, өз ол — аңлар

35.      Сү йорулум… унамаң!

Ол сабуғ есідіп,

Сү йорутдум.

Алтун йышуғ йолмұзун асдум. Ертіс үгүзіг кечігсізін кечдіміз. Түн қатдумуз,

Болчука таң үнтүрү тегдіміз.

36.   Тулуғ келтүрті, сабу ан-тағ:

Йарус йазуда он түмен сү те- рілті,— тір.

Ол сабуғ есідіп,

Беглер копан йаналум!

37.      Аруғ обуту йіг,— тіді.

Бен анча тірмен:

Бен, білге Тонукук,

Алтун йусуғ аса келтіміз,

Ертіс үгізіг кече келтіміз.

38.   Қелмісі алп, тідім. Туймаду.

Теңрі, Ұмай, удук Иер — суб Басы берті ерінч,

Неке тезербіз, үкүс тійін,

Он ок әскері түгелімен аттан- ды,— деді.

Жарыс¹ жазығында жинала- йық десіпті.

Бұл сөзді естіп,

Бұл сөзді қағанға жібердім: …Қайтейін?.. (дедім).

Жауап та келді:

…Отыра    бер,— … депті,…

Асықпа, күзетшіні дұрыстап кой.

Қапыда қалма… депті.

Бөгі каған маған Осыны айтыпты.

Апа—тарканға жасырып сөз жолдапты:—

«Білге Тоныкөк

Өзі айлакер, өзі пайымды.

Әскермен аттанамыз (десе) кұптама!

Осы сезді есітіп,

Әскерменен жорыкқа шықтым. Алтын койнауын жолсыз астым. Ертіс өзенін өткелсіз кештік. Түн каттык.

Болшыға таң ата жеттік.

Тілші келді, сөзі мына- дай:

Жарыс жазығында он мың кол жиылды… деді.

Бұл сөзді есітіп,

Бектердің бәрі: кайтайык,

Өлімнен ұят күшті,— деді. Мен былай дедім:

— Мен, білге Тоныкөкпін. Алтын койнауын асып келдік, Ертіс өзенін кешіп келдік.

(Олар бізді) білмейді.

Тәңірі, Ұмай, касиетті жер-су Жеңіс берген екен,

Қөп (екен) деп неге қашамыз,

йін,

Не басүналум,

Тегелім,— тідім.

Тегдіміз, йайудумуз.

Екінті күні (тағы) келті,

40.     Өртче кузуп келті, Сүнүсдіміз.

Бізінте екі үчу суңарча артук

ерті,

Теңрі йарүлқадук үчүн,

Үкүс тійін, біз қорқмадумуз.

Тардус шад ара баду. Иайдумуз.

Қағанун тутдумуз.

Иабғұсун, шадун анта өлтүрті.

Ол оқ түн будунун сайу уту- муз.

Ол сабуғ есідіп,

Он ок беглері, будун коп, келті,

йүкүнті.

43.      Қелігме беглерін, буду-

нун

ітіп йұғур а — (ч) а будун тезміс ерті, он оқ сүсін сүлет-

ДІм.

44.      Біз йеме сүледіміз,

Ану іртіміз.

йенчү үгүзүг кече.

Тінесі оғлу йатуғма Бенлігег тағуғ…

Анта йантуртумуз,

Інел қағанқа… тезірек тоқрусун

46.   Анта йерүкі Суқ баслуғ Соғдақ будун коп келті.

Ол күнте тетті турк будун

47.    Темір қапуғқа Теңісі оғ- лу йатуғма тағқа тегміс, іді йоқ ерміс. Ол йерке бен, білге Тоныкук тегүртүк үчүн саруғ

Неге басындырамыз? Шабамыз!.. дедім.

Шаптық, Қудық.

Екінші күні (тағы) келді,

Өртше жанып келді, Соғыстык.

Бізден екі-үш есе артық еді,

Тәңірі жарылқағандықтан,

Көп деп біз қорықпадық.

Тардуш шады айкасқа қатысты. Жеңдік.

Қағанын тұтқындадық. Жабғысын, шадын сонда өл- тірдік.

Елудей ерін тұтқындадық,- Сол түні ел-елге елші жібердік. Осы хабарды естіп,

Он октың бектері, халқы — бәрі келді.

Бағынды.

Келген бектерін, халқын жайғастырып жатканда, бір аз- даған жұрт қашып кетті. Он оқтың әскерін аттандырдым.

Оларды қудык.

Інжу өзенін кеше,

Тінесі ұлының мекені Мәңгікөк тауынан (асырып),

Сол жерден қайтардық.

Інел қағанға сол кезде

Сұқ бастаған Соғда халқы тегіс келді.

Ол кезде түрк халқы

Темір қақпаға Тінесі үлының мекен тауына жеткен еді, (тау) иесіз екен. Ол жерге мен білге Тоныкөк жеткен соң.

Қудаңқа йеті сүңүсді.

Оғузқа бес сүқүсді.

50.  Анта айғұчу йеме бен өк ертім.

йағучусу (йеме бен) ертім, Ілтеріс кағанка…

Түрк Бөгү кағанқа Түрк білге қ…

51.     Қапаған қаған…

Түн ұдумату.

52.     Күндіз олұрмату,

Қузул канум төкті,

Қара терім йүгүрті,

Ісіг-күчіг бертім оқ,

Бен өзім үзүн йелмеч йеме ут (т) ум оқ.

Арқұй қарағұғ ұлғартдум.

Қағанум сүлетдіміз,

Теңрі йарулказу!

54.   Бүкіл түрк будунка Иаруқлуғ йағуғ келтүрмедім. Төгүнлік атуғ йүртмедім. Елтеріс қаған казғанмасар,

55.  Уду бен өзүм казған- масар.

Ел йеме, будун йеме йоқ ерте- чі ерті.

Қазғантуқун үчүн

Удуғ өзүм қазғантуқум үчүн

56.  Ел йеме ел болту, Будун йеме будун болту.

Өзүм қару болтум,

Улуғ болтум.

Нең йердекті қағанлуғ будунка

Табғаштармен жиырма жеті (рет) соғысты. Құтандармен жеті (рет) соғыс- ты.

Оғуздармен бес (рет) соғысты.

Сонда ақылгөйі де мен едім.

Дем берушісі де мен едім.

Елтеріс каған үшін,

Түрк Бөгі каған үшін,

Түрк білге қаған үшін,

Қапаған қаған үшін Түнде ұйықтамадым.

Күндіз отырмадым.

Қызыл қанымды төктім.

Қара терімді ағыздым. Қүш-қуатымды аямадым.

Мен өзім ұзак жорыктарға да бастадым.

Арқый¹ күзетшілерін молайт- тым.

Қінәлі жауларын алдына келтірдім.

Қағаныммен (бірге) аттандық Тәңірі жарылқады!

Бүкіл түрк халқына Қарулы жау келтірмедім.

Атты әскер жолатпадым.

Елтеріс қаған жауламаса,

Оған еріп мен де жаулама-

сам.

Елім, халқым жойылар еді. (Оның) әрекетінің нәтижесінде, Менің де әрекетімнің нәтиже- сінде

Еліміз қайта ел болды, Халқымыз қайта халық болды, Өзім қартайдым,

Ұлық болдым.

Қандай қанағат болмасын, оның халқының арасында

сар,

Йоқ ерті ерсер,

Бен өзүм, білге Тоныкук, қаз- ғанмасар,

Бен йом ертім ерсер,

60.  Қапаған қаған Турк — сір будун йерінте Бод йеме, будун йеме,

Кісі йеме іді йоқ ертечі ерті.

61.  Елтеріс қаған, білге Тоныкук қазғантуқ үчүн,

Қапаған қаған түрк — сір бу- дун йорудұқу…

Түрк Білге қаған, түрк — сір будунуғ, оғуз будунуғ ігідү олурур.

Түрк Білге қағанның еліне (арнап)        жаздырдым —■ Мен

Білге Тоныкөк.

Елтеріс қаған жауламаса,

(Егер де) ол жоқ болса,

Мен өзім Білге Тоныкөк жау-

ламасам,

Немесе мен (де) жоқ болсам,

Қапаған қағанның,

Түрк — сір халқының жерінде Ел де, халық та,

Жан да, ие де болмас еді.

Елтеріс қағанның, білге Тоныкөктің әрекетінің нәтиже- сінде,

Қапаған қағанның түрк — сір халқы жасауда.