10 мая, 2018 18:07
Қимыл іс-эрекеттің сөйлеп түрган сэтпен байланысты болып өткендігін, бірак болатынын білдіріп, белгілі жолдармен жасалатын етістіктің грамматикалык категориясы шак категориясы деп аталады.
Сөйлеп түрган сэтпен байланысты кимылдың мезгілі, шактык магынасы:
‘С үнемі кайталанып, дагдыға айналган іс-кимыл, сөйлеп тұрган кезде болып жаткан кимыл, іс-эрекет;
- А сөйлеп тұрған сэттен бүрын болып кеткен кимыл, іс-эрекет;
‘А сөйлеп түрган кезде элі болмаган, бірак кейін болуга тиісті қимыл-іс-эрекеттерді білдіреді.
Мысалы: Өнер, білім бар жүрттар
тастан сарай салгызды(Алтынсарин).
Жазгытүрым цалмайды цыстыц сызы,
Масатыдай цүлпырар жердіц жүзі(Абай).
Енді бүгін царасам,
Айналам бацыт кец жатыр.
Бір-бірімен туысцан,
Қол үстасцан ел жатыр(Жамбыл).
Бүл сөйлемдердегі калмайды, кұлпырар, жатыр етістіктері мезгіл магынасын білдіруі жағынан бірдей емес. Салгызды деген салғызу қимылынын сөйлеп тұрған сэттен бұрын болып кеткенін білдірсе, калмайды, кұлпырар етістіктері қалмау, қүлпыру кимылдарының элі болмаганын, сөйлеп түрган сэттен кейін болатынын, ал жатыр етістігі бүл қимылдың сөйлеп түрған сэтте болып отырғанын білдіріп тұр.
Мерзімдік мэнді білдіретін сөздердің бэрі бірдей шақтық мэнін білдіре бермейді. Ертецгі елдің цамын ойлайтын азаматтарымыз азып-тозганын көрген цария цатты күрсінт, үлкен ойга кетті(«Ана тілі») деген сөйлемде ертеңгі сөзі мезгілдік мэнді білдірсе де, оларда шактық касиет жоқ.Бұл сөзде шактык магынаны білдіріп түрған грамматикалық түлға жоқ. Демек, шактық магына сөздін жалпы мағынасынан гана көрінбейді, ол мағынаны білдіретін арнайы грамматикалык түлга болу керек.
Сонымен, сөйлеп тұрған сэтпен байланысты, кимылдын болу мезгілі үш түрлі. Соған сәйкес етістіктін шак түрі де — үшеу. Сөйлеп тұрған сэтке байланысты, яғни сол сэтте болып жатқан қимылды осы шак, элі болмаган, бірақ кейін болатын кимылды келер шак, сөйлеп тұрган сэттен бұрын болып өткен кимылды өткен шак білдіреді. Шактык мағынаны білдіретін етістік көбінесе жіктеліп келеді де, сол аркылы жактық мағына беріледі. Жіктік жалғау шақ көрсеткіштерінен (есімше, көсемше жэне арнайы шак жұрнактарынан)кейін жалғанады.
Қазіргі қазақ тілінде шақ категориясы морфологиялык белгісіне, шактык магынасына карай өткен шақ, осы шақ, келер шақ болып үшке бөлінеді.
Өткен шақ
Өткен шак кимылдың, іс-әрекеттің сөйлеу кезінен бүрын болып, істеліп кеткенін білдіретін етістіктің грамматикалык формасы.
Базаралы жагынан жамандық күткен кісінің бірі осы Әзімбай болган(Әуезов).
Қазіргі қазақ тіліндегі өткен шак грамматикалык формасы мен магыналык ерекшеліктеріне карай жедел өткен шак, бүрынгы өткен шақ, ауыспалы өткен шак болып үшке бөлінеді.
А) Жедел өткен шақ.
Жедел өткен шак етістіктің түбіріне -ды, -ді, -ты, -ті жүрнақтарының жалғануы аркылы жасалып, жіктеліп қолданылады. Қартайдық, қайгы ойладық, үлгайды арман(Абай).
Жедел өткен шак жүрнактары етістіктің түлғаларына тікелей жалганады. Жедел өткен шактың болымсыз түрі етістіктін -ма,-ме,-ба,бе, -па, -пе жұрнақтарының жалгануы аркылы жасалады Баламды медресеге біл деп бердім, Қызмет қылсын, шен алсын деп бермедім(Абай).
Ә) Бұрынғы өткен шақ. Бүрынгы өткен шак қимылдың, іс-эрекеттің сөйлеп тұрган сәтпен салыстырғанда , элдекашан бүрын болғандығын білдіреді. Жортар осы ортаның қолбасы. батыры болган. Тыныштықты білмеген, барымта согыс десе қолды -аяққа түрмайтын қызулы жас болатын(Әуезов).
Бұрынғы өткен шак екі түрлі жолмен жасалады: а) Бұрынғы өткен шақ -кан,-кен,-ған,-ген түлгалы есімшенің жіктеліп келуінен жасалады.
Ту үстап, түлпар мініп, ел қоргауга, Азамат азамат па аттанбаган(Тоқмаганбетов•■). э ) Бүрынғы өткен шак етістікке көсемшенің -ып,-іп,-п жұрнақтарының жалғануы аркылы жасалады. Баягыда Мысыр елінің әрі ақылды, әрі эділ кедей-кепшікке қамқоріиы бір сүлтанды дәурен кешіпті(«Мың бір тун»),
Бұрынғы өткен шактың күрделі түрі -ған,-ген түлгалы есімшеге немесе -ып,-іп түлгалы көсемшеге еді көмекші етістігінің тіркесуі аркылы жасалады. Жиреншенің қайда кеткенін Үлжан білмеп еді(Әуезов).
Ескерту: Бүрынгы өткен шактың есімшеден болған жэне еді көмекші етістігімен күралган күрделі түрі түжырымды, айғақ мэнді білдіреді. Сондыкган шак категориясын зерттеген галым Т.Қордабаев бұндай колданысты айғакгы өткен шак деп атаған. Әңгіменің желісі осы оқигага байланысты қүрылган.
Ал көсемшеден болган (біліпсің) жэне екен көмекші етістігінен кұралған күрделі түрі айгақсыз мэнді білдіреді, сөйлеушінің көзі толық жетпейтіндігін байқатады.Т.Қордабаев бүндай қолданысты айғақсыз өткен шак деп атаган. Сондыктан да бүрынгы өткен шактың бүл түрі ертегілерде жиі кездеседі. Өткен заманда саудагер атаулының ішінде бір мықтысы болыпты(«Мың бір түн»).
Бұрынғы өткен шақтын болымсыз түрі -ма,-ме,-ба,-бе,-па,-пе косымшалары аркылы жэне жоқ, емес сөздері аркылы беріледі.
б) Ауыспалы өткен шақ. Ауыспалы өткен шак есімшенің -атын,-етін,-йтін жүрнактары арқылы жасалып, бірде өткен міакты, бірде келер білдіріп колданады. Бүл өңірдің балықшылары бір тайпа ел болатын(Нүршайықов).
Ауыспалы өткен шақ жіктеліп те, еді көмекші етістігімен тіркесіп те жүмсалады. Ауыспалы өткен шақтың болымсыз түрі етістікке -ма,-ме,-ба,-бе,-па,-пе жұрнактары аркылы жасалады. Ал ауыспалы келер шак тікелей жіктелмейді, тек еді көмекші етістігімен тіркесіп колданады. Құдалыққа бүгін кешке баратын едік(«Ана тілі»),
Осы шақ
Осы шак сөйлеп тұрган сэтпен байланысты кимылдың, іс-эрекеттің болып жатканын, отіг жатқанын білдіреді.
Қыр басынан етекке қарай болат арқан тартып, он шақты жүмысшы жүр(Мүстафин). Осы шак болатын етістіктердің мағыналык белгілері:
- Сөйлеп тұрган кездегі іс-эрекетті білдіреді. Жұрт ойынмен болып жатыр (Майлин).
- Әрдайым кайталанып тұратын дагдылы іс-эрекетті көрсетеді.
Арсыздық — ашыққаннан. ақсыздық — асыққаннан, пәмсіздік — масыққаннан шыгады І’«Аяз
би»),
Баска шак түрлеріне караганда осы шактың жасалуында кейбір ерекшелік бар. Ол калып етістіктерінің отыр. Тұр, жатыр, жұр негізгі етістік мэнінде немесе немесе негізгі етістіктің көсемше (-а,-е,-й,-ып,-іп,-п) тұлгасына калып етістіктерінің көмекші етістік мэнінде тіркесіп тікелей жіктеліп барып жасалуын да, бұл грамматикаларда нак осы шак деп беріледі. Осыдан анык көрінетіндей, осы шактың бұл түрі казіргі кезде арнайы грамматикалык тұлгалар аркылы жасалмай, калып етістіктерінің негізінде немесе көмекші етістік мэнінде жіктеліп келуінен жасалады. Шақтық мэн отыр, тұр, жатыр, жүр калып етістіктерінің өз семантикасында бар. Көне кезде отыр -олтұрұр, тұр — тұрұр, жүр- жүрүр,жат-жатыр. Сөз соңындағы -ұр,-үр косымшасы процессуальдык мэнді, болып тұрган кимылды білдірген. Сөйтіп косымша түсіп калса да, косымша білдіретін магына түбірге ауыскан калып етістіктері(отыр, тұр, жатыр, жүр) осы күйінде шак көрсеткіші болып калыптаскан. Сондыктан да калып етістіктері тіліміздегі барлык етістіктерден өзгеше болып көрінеді.Әрі түбір етістіктер сиякты бұйрык райдың екінші жак анайы жекеше түрімен сэйкес келеді: сен отыр, сен тұр жэне тікелей жіктеліп, сөйлемде жеке қолданыла береді.Сөйтіп, казіргі тұргыдан нак осы шак арнайы грамматикалык тұлгаларынсыз-ак калып етістіктерінен жасалады да, ал тарихи тұргыдан грамматикалык тұлғалары болган деген тұжырым жасауга болады.
Осы шақгың түрлері. Осы шак магынасы мен түрлеріне карай нак осы шак жэне ауыспалы осы шак болып екі түрге бөлінеді.
- Нак осы шак. Нак осы шак кимылдың, іс-эрекеттің сөйлеп тұрган сэтте істеліп, болып жатканын білдіреді. Нак осы шак етістіктің кұрамына карай жалаң жэне күрделі болып бөлінеді.
а) нак осы шактың жалаң түрі отыр, тұр, жүр, жатыр етістіктерінің жіктелуі аркылы жасалады. Көрінгенді қаргап, ауылга бүйідей тиіп бэйбіше жүр(Майлин). э ) нак осы шакгың күрделі түрі етістіктің -а,-е,-й,-ып,-іп,-п тұлгалы көсемше түрі мен отыр, тұр, жүр, жатыр деген калып етістіктерінің тіркесуінен жасалады. Ол шыдай алмай, қатты қиналып жатыр(Майлин).
- Ауыспалы осы шак Ауыспалы осы шак кимыл, іс-эрекеттің дағдылы қалыпта болып тұруын білдіреді. Ауыспалы осы шак -а,-е,-й тұлғалы көсемшенің жіктелуі аркылы жасалады. Құстар ұшады. Студенттер дәріс тыңдайды, сабақ айтады.
Сонымен бірге процессуалдык мэнді білдіретін, әсіресе баспасөз тілінде III жакта жиі колданып жүрген -уда,-уде тұлғасы да осы шактың грамматикалык көрсеткіші деп беріліп жүр.Бүгінде 50-ге таяу елшіліктер жұмыс істеуде.
Келершақ
Келер шак кимыл, іс-эрекеттің элі болмағанын, сөйлеп тұрған сэттен кейін іске асатынын білдіреді.
Келер шақтың түрлері:
- болжалды келер шак
- мақсатты келер шак
- ауыспалы келер шак
- Болжадды келер шак кимылдың, іс-әрекеттің болу мүмкіндігін аіікын көрсетпей, болжай гана айтылуын білдіреді.Болжалды келер шақ етістіктін түбіріне есімшенің -ар,-ер,- р, болымсыз түріне етістіктен кейін -с жүрнағы жалганып, одан кейін жіктік жалгауының үстелуі аркылы жасалады(Т.Қордабаев сенімсіз келер шак деп атаган). Бірақ оның ойлаганының бәрі бола бермес(Әуезов).
- Максатты келер шак. Мақсатты келер шак кимылдың, іс-эрекеттің келешекте максат етіле орындалатынын білдіреді. Максатты келер шак етістіктін түбіріне -мак,-мек,-бак,-бек,-пак,- пек жүрнактарының жалғанып, одан кейін жіктелуі аркылы жасалады (Т.Қордабаев сенімді келер шак деп атаған). Ол ертең өз еліне қайтпақ.
Кейде -мак,-мек жүрнактарының үстіне -шы, -ші жүрнағы жалганып,, жіктелуі аркылы да максатты келер шак жасалады.Л»ейгнгі жүмыс өзінен-өзі шешіле бермекші.
Максатты келер шактың болымсыз түрі -мак түлғалы етістікке жэне -шы түлғалы етістікке емес деғен көмекші етістіктің тіркесуі аркылы жасалады. Мынау көріністен Абай безбек емес(Абай).
- Ауыспалы келер шак. Ауыспалы келер шак та ауыспалы осы шак сиякты -а,-е,-й жүрнақты көсемшенің жіктеліп келуі аркылы жасалады. Тілегімді орындамасаң. ақ шашымды жаямын.
Ауыспалы келер шактың ауыспалы осы шактан айырмашылыгы сөйлемде мезгіл мэнді баска сөздермен де байқатып отырады. Бугінге місе тутпай, ертеңге көз жібереміз(Мәуленов). Қазір біз жақын жолмен жүріп келеміз(Момышүлы).
Жақ категориясы
Морфологиялык көрсеткіш ретіндегі жіктік жалғау үш жақтың эр жагында бөлек-бөлек болып түрленіп, сол арқылы, бір жағынан, түтас біртектес грамматикалық магынаны білдіріп, екінші жагынан, эр жакты, эр түрлі грамматикалык формалар аркылы бір-біріне кайшы грамматикалык мағына білдіріп, морфологиялық түрлену жүйесінің жиынтыгын күрау аркылы грамматикалық категория болып танылады.
Сөздін жіктелу жүйесі, бір жағынан, морфологиялык түрлену түлғаларының жүйесі, екінші жагынан, сол арқылы берілетін грамматикалык магыналар жиынтығы аркылы грамматикалық категория болып танылады. Сонымен бірге осыган негіз болып отырган жіктік жалгаулардың синтаксистік кызметі мен сөйлем күраудагы сипаты ерекше екенін естен шыгаруға болмайды. Жіктік жалғаудың сонымен бірге осыган негіз болып отырган жіктік жалғаулардың синтаксистік кызметі мен сөйлем кұрауға, сөйлемді тиянактап, ой білдіруге тікелей қатысы бар, өйткені сөйлемнің діңгегі, ойдын көрінісі, негізі болып есептелетін сөйлемнің баяндауышы жіктік жалғау аркылы, бір жагынан, ойдЫң казығы, қимыл, іс-эрекеттің иесі бастауышпен киыса байланысып тұрса, екінші жағынан, ойды түжырымдап, тиянактап, сөйлемді аяктап түрады. Сондықтан да түркологияда жіктік жалгауын баяндауыш косымшасы немесе баяндауыш категориясының түлгасы деп атайды.
Қазак тіл білімінде жіктелуді, жіктік жапгауды бірде тек жақтык магынамен байланысты карап, оны жактық магынаны, предикативті мэнмен барабар деп түсінушілік бар. Ы.Мамановтың « Қазіргі казақ тілі» атты енбегінде : «Жіктік жалгауы өзінің жалганган сөзіне тек кана жактык магына үстейді, ягни предикативтік реңк береді» — деп пайымдалган.
Жіктік жалгауы есім сөз таптарынан гөрі етістікке тэн десек те, оның өзіндік ерекшеліктері бар.
Біріншіден, етістік түбір түлгада тікелей жіктелмейді, ал есім сөздер тікелей түбір күйінде жіктеледі жэне 1-2 жактарында тек адамга байланысты есімдер гана жіктеледі. Екіншіден, етістіктің жіктелетін тұлгаларын өзі бірдей, біркелкі жүйемен жіктелмейді. Атап айтқанда, казак тілінде етістік 5 түрлі жіктеледі, 4 түрлі жіктік жалғауы жалганады.
1) Етістіктің есімше түлғалы түрі (-ған,-ген,-атын,-етін,-ар,-ер,-с,-мак, -мек) жэне отыр, жатыр, тұр, жүр деген 4 қалып етістігі,-уда,-уде тұлғалы тұйық етістік есім сөздердей жіктеледі. Онда жіктік жалгаудың үшінші жағы болмайды, нольдік формада тұрады.
Мен окыганмын. Біз оқығанбыз.
Сен окыгапсыг(. Сендер оқыгансыңдар.
Сіз окыгансыз. Сіздер окыгансызРар.
Ол окыган. Олар окыган.
- Етістіктің көсемше тұлғалы түрі (-а,-е,-й,-ып,-іп,-п ) жіктеледі.
Мен келіпшн. Біз ксліпн/з.
Сен келіпсің. Сендер кепіпсіңдер.
Сіз келіпс/з. Сіздер келіпсіздер.
Ол келіпті. Олар келіпт/.
Көсемше жіктелгенде 3-жақта арнайы -ды,-ді,-ты,-ті көрсеткіші болады, жіктелудің нэтижесінде көсемшенің осы тиянаксыз түлғасы тиянактылык сипатка, аяқталгандык мәнге иеленеді.
- Етістіктің шартты райы мен жедел өткен шак түрлері шагындалған косымшалар жалғану|
аркылы жіктеледі.
| Мен айтсал), айтгьш. Сен айтса;(,айтты/(.
Сіз айтса/(ыз,айтты;(ыз. Ол айтса, айтты. |
Біз айтсақ, айттық.
Сендер айтса/(с)ар, ай пыңдар.
Сіздер айтсаңыздар, айттыңыздар.
Олар айтса, айтты.
Етістіктің бүл түлғалары жіктелгенде 3-жакта арнайы көрсеткіш болмайды.
- Етістіктін бүйрык рай тұлғасы ерекше жіктеледі. Ол ерекшелік, біріншіден, бүйрық райда жіктік жалғаудың бүтіндей өзгеше болуында болса, екіншіден, етістіктін түбір түлғасы мен бұйрык рай түлғаларының сырттай үксас, бірак екеуі бір емес екендігінде, яғни түбір сөз формаларына негіз болатын сөздін статикалык күйіндегі тұлғасы да, бүйрық райдың 2-жак жекеше анайы тұлғасы — түбірден бөлек сөз формасы, грамматикалык түрлену парадигмасының бір көрінісі боп табылады.Сондыктан да етістіктің түбірі мен бүйрық райдың 2- жак жекеше анайы түрі омоним формалар болады.
Мен барайын. Біз барайық.
Сен бар. Сендер барыңдар.
Сіз барыңыз. Сіздер барыңыздар.
Ол барсын. Олар барсын.
Бүйрық райдын 2 жак анайы жекеше түрінде бір кезде арнайы түлға болса керек. Бір жағынан баска түркі тілдерімен, екінші жагынан 2 жақтык баска түрлерімен салыстырсак, бүйрык райдың екінші жағында -ың,-ін,-н косымшасы болғандыгы байкалады. Кейін ол түсіп калып, етістіктін түбір түлгасымен сәйкес болып калыптаскан. Бүлай болуға етістіктің түбір түлгасының тікелей жіктеле алмайтыны жэне сөйлемде етістік түбірдің сол күйінде колданылмайтыны себеп болуы мүмкін. Қазіргі кейбір түркі тілдерінде бүл форма кейде сакталып жүмсалады : сен алын, келиң.
Қазак тілінде 2-жак сыпайы түлгасында жэне көпше тұлгалары -ыңыз, -ыңдар бұйрық райдың 2 жагының жалғауы — ьщ,-ін сақталган, демек, сыпайлыкты жэне көптікті білдіріп түрган — косымшаның — ыз,-із жэне көптікті білдіріп түрган — косымшанын — ыз, -із жэне — дар, -дер бөлшектері ғана. Бұйрык рай — етістіктін грамматикалық категориясының бір түрі ретінде өзіндік жіктелу парадигмасы бар тілдік құбылыс.
Бұйрық райдын басты магынасы қимылдың, іс-эрекеттің, орындалуы-орындалмауында біреуге бұйыру, тілек ету, түрткі болу сияқты мәндермен байланысты болса, бүйыру мэні 2 жақта айкын болады, 3- жақта бұйыру — өтіну мэні басым болады, ал 1-жақга бұйрыктан гөрі ниет — өтініш мэні басым болады.
- Етістіктін ерекше жіктелетін түрі қалау рай тұлғасы. Қалау рай түлгасы (-ғы,-гі) тәуелдік жалғау арқылы жаққа жіктеледі, қимыл, іс-эрекет иесі,жақ иесі ( жіктеу есімдігі ) атау түлғада емес, ілік септігінде түрады.
Менің айтқым келеді. Сенің аіітқың келеді.
Сондай -ак -у түлғалы тұйык етістікке тэуелдік жалғауы үстеліп, керек, кажет, мүмкін, тиіс сияқгы модаль сөздердің тіркесуінен жасалған баяндауыштарда осы тәріздес жіктеледі.
Менің баруым ңажет. Сенің баруың ңажет. Оның баруы қажет.
Автор публикации
