Шортанбай Қанайұлы

11 сентября, 2018 11:39

Шортанбай Қанайүлы (1818 — 188І)-патшалық отарлау | слиеатмн ашкерлеуде реалнстікпен жырлаган сыншыл, ойлы суреткер

ақын.

1. Шортанбай Канайұлы ( 1818-1881) шыгармаларындағы көркемдіш ерекшеліктері.

З.Шортанбай Қанайулы — реалист, сыншыл ойлы суреткер акын ( «Зар заман «Бала зары», «Алдаушы жалган» т.б.)

3. Шортапбай жыраудың дін, кұдай такырыбындагы толғаулар.
4. Шортанбай Қанайұлы ( 1818-1881) шыгармаларындағы көркемдік ерекшеліктері.

Шортанбайдыц “Тар заман”, “Бала зары” замана жайын, адамның мінеі кұлықтарын, дін жайын сөз ететін, оларға өз көзкарасын аңгартарлыі лприкалык толгаулар түріне жатады. Бұл мәселеде оның баска жыраулардаі айырым жагы — діни көзкарасының басымдығы.                                                                                                                                                                                               1

Шортанбай акының тым кыска өмірбаянына карағанда, ол — жасынаі діншілдікті емес, өлеңді күйттеген кісі. Бірак дін, “о дүние, бұ дүние’ Шортанбайда кобірек сөз болады. Олай болу себебі реакнияшыл поэзияныг онтүстік акындарына тигізген зиянды діншіл әсерлерімен байланысты еді.

Екінші, XIX гасырдагы Қазан, Уфа калаларында татар буржуазиясын байыту максатымен кұрылган баспа орындарында көбірек басылған дінн киссалардын казак даласына кең жайылулары да Шортанбайға ыкпал тигізуі мүмкін.

Үшінші, Шортанбай — феодалдык көзкарасты аңсаушы ақын. Бұл кездер ол аңсаган ескіліктің іргесі сөгіліп. казак даласына эр түрлі жаңалыктар канат жайып, олар өздерінің келешегінің мығымдығын таныта бастаған кезі еді десек, бұл жағдайлар феодал табының жыршысы Шортанбайды шошытады, келешегі күңгірттікке айналады.

Шортанбайдың дарыны онша үлкен адам емес, кұба төбел ғана акын. Оны ел аузында сактатып, тарихка іліктіріп келе жаткан — оның өз кезіндегі актуалды мэселелерді көтеруі, аз да болса сол кездің өмір шындығын көрсете алгандыгы. өзіне дейінгі казак өлең кұрлысына еңгізген Шортанбайдың жаналыгы жок. Ол — казак өлеңінде бұрынгы бар түрлерді ғана пайдалануымен канағаттанган акын. 1 I буынды және 7 буынды екі-актүр.

 

за 7 буынды өлең:

4                               3

Ит жүгіртіп // кұс солган 4                        3

Жігіттің бір // өнері.

4                               3

Өтіп кеткен // жас өмір,

4                               3

Өкінсең жок// келері.

— 8 буынды аралас келетін жыр ағымы:

5                          3

Мәселе кітап // шығардым,

5                          3

Өзімнен калсын // балага 5                        3

Кетпесе сөзім //далаға 4        3

Жоғалтпаса // өзімді,

4                          3

Жок кылмаса // сөзімді 4      3

Мен риза // аллага.

11 буынды өлең:

Айтсаң // мактан кылып // батыр, ханды,

Ар көресің // күр келіп // бакырганды.

Білетін // ел бітімін // би емессің,

Құсбек сені // не кылсын // шақырғанды.

Бұл шумактың бунақтары біріңгай емес. Бірак әр жолдарының буын саны 11- ден аспайды. Шумак бас бунағы эр түрлі болып келетін он бір буынды өлең түрінде жатады. Ал Шортанбай өлеңдерінің ұйкасын алсак, негізіндс, екі-ак түрі барлығын көреміз. Бірі кара өлең ұйкасы (а-а-в-а), екіншісі жыр агымы саналатын толгау, желдірмелерде көп кездесетін ерікті ұйкас. Кейде кезекті ұйқас та кездеседі. Бірак ол бірен-саран гана.

Тіл жағынан да Шортанбайды казак поэзиясына пәлендей үлес косты, байытты дей алмаймыз. Мысалы, өзінің замандасы дерлік, аз-ак алдында өткен Дулатпен салыстырсак, оган тең келмейді. Дулат казактың бай тілін толык меңгерген, халықтың саркылмас, мол казыңасынан ең асылдарын тандап ала білген жэне оларды өз өлеңдеріне шебер колданган акын дедік.

Әсіресе, Дулаттың бір ерекшелігі — өзіне дейінгі әдеби нұскаларда кездеспейтін, эрі ешкім колданбаган, әрі көркем, әрі үздік образдарды поэзия тіліне енгізуі. Солар аркылы Дулат халкымыздың тіл байлыгынын молдығын танытты. Соны іздеп, тере білсе, талай тамаша образ, көркем сөздер табуга болатындыгын көрсетіп, өз өлеңдеріне ондай сөздердің үлгілерін калдырды. Ал Шортанбайда өзіне дейінгі акындарда колданылмаған, не аз колданылган сөз образдары өте сирек кездеседі. Мысалы:

 

Нар түйенің жаксысы —

Бауыры сутті маясы.

Өлшеулі күнііің жеткен соң,

Бүйрык дэмін біткен соң,

Төсектей казган бір жерге Қырыңнан кіріп сиғаның.

Құбылып тұрған кызыл гүл Қураса кетер мэнері.

Он екі кұрык, кырык шалғы,

Қияда сүнқар таранды.

Атты ксрдең осірген

Арқаның тарал июбі екен.

Жігітті кердең осірген Ат пен малдың демі екен. т.б

Бірак мұндай сөз тіркестері Шортанбай акын өлеңдерінде а: Көпшілігіне акын өзінің айтатын деген ой-пікірлерін жай образ, көпшілікк түсінікті сөз тіркестерімен береді. Бірак акын көркем сөз, жаңа образдарды кө колдануды машык етпесе де, жұртшылықка мэлім сөз образдарынан өзіні айтайын деген ойларын, суреттемек, сынамак, нәрселерін, өмір кұбылыстары дәл айтып беруге керекті сөздерді табуға, оларды кұрастыруға шебер.

Мысалы:

Қолында тұрып ұрлыгы,

Мойнында түрып зорлығы,

Ойында түрып жалганы, —

деген үзіндіні алсак, поэтикалык тіл тұгысынан тартымдылык тугызарлык үн рег кайталанып түр деген сөзден баска образдылық кызмет аткарып тұрган, еш сөз жок. Бірак сол жай сөздердің өздері өлеңнің контексінде көркемдік роль аткарады. Өйткені, өлең молдалар туралы. Мұндай мінез, іс-әрекеттер оларғг тэн. Демек, ол жолдардың көркемдігі сөз кайталауында емес, шындығында.

Екінші бір жерінде:

Қожа, молда көбейіп,

Отырар төрде шөмейіп, —

дейді. Бұл үзіндідегі көсемше етіс аркылы жасалған эпитет, шарта жүгініп, төрде отырган молдалардың кескін, келбеттерін ғана көзге елестетіп қоймайды, олар туралы окырмандарын да жексұрын-ак екен дегендей сезімде калдырады. Олар болса, шөмейіп деген эпитет, карапайымдығына карамастан, дұрыс колданылған жэие тап осы үзіндіде ол суреттеу кұралы міндетін толык аткарып тұр. Сонымен катар, шөмейіп деген сөздің астарлы магынасында мыскыл, кекесін жаткандыгы да аңғарылады.

Дәл осы сыкылды сөз тіркестері, мыскылдай сөйлеу саудагерлерді суреттеген өлеңінде де жиі кездеседі:

Шолак иттей діңкілдеп,

 

Бір — біріне жетім деп,

Алас ұрып өліп тұр.

Шортанбай жырларында поэтикалык тілдердің баска түрлері де сол (зінін карапайым калпында кездеседі және сол тұрғысында өз міндеттерін іткарады да. Әрине, ол — Шортанбайдың баскалардан ерекшелігі емес.

Иысалы:

Шоп сүйылды жердегі,

Құс таусылды көлдегі…

Биттей нэрсе калсайшы

Бұрынгы заманнан ырымға, —

деген жолдардағы әсірелеу, литоталар фольклормен байланысты жаткандыгы өзінен-өзі айкын.

Ескі феодалдык салт-сананың өз кезінде кұлдырай бастагапын көрсету үшін эсірелеу, литоталык сөз тіркестерін әдейі колданған. Өз пікіріне окырмандарын сендіру үшін асыра суреттейді. Шортанбай Қанайұлы өмір сүрген кезде десек те, оның калдыктары ой-санадан мүлде арылуы былай тұрсын, элі күшті болатын. Жыраудың өзі де — сол ескі салт-сананың кұрбандыктарының бірі. Кезіндегі көп акындармен салыстьірганда, Шортанбай акын накыл сөздерге шебер. Бұл жагынан оның көп өлеңдері жырау сөздерінің үлгілерінде болып келеді. Халыктың оны Шортанбай жырау деп атаулары да кездейсок емес. Мысалы, “Бала зар”толгауының үзіндісін келтірсек :

Ауылдың малы бұралкы,

Акылы жок жаманға.

Жан екен деп тыңдамас,

Насихат айтсаң наданга.

Қас болар пасык-сұмырай Жаксылык кылған адамға.

Ол пендеде мейір жок,

Қайыр болмас сараңда.

Абыройы жок жігіттен Айуан артык жапанда…

Жаксыменен жанассаң,

Келеді ісіноңына.

Жаманменен жанассан,

Тэле ертесің соңыңа.

Дұшпаның карар оңына.

Жаманга түссе жұмысын,

Жагаңнан алар сорыңа.

Әркім тайып жыгылар Өзінін казған орнына.

Бұл сөздер түгелдей афоризм — накыл сөздер — тобына жатады. ӨПткені эркайсысында үлкен магына, өмір шындығы жатыр. Бұл — акыннын өмір кұбылыстарын бакылауынан алынган, өмір туралы пікір корытындылары. Сонымен қатар, адамның мінез-кұлкын жөндеуде, неден кашу, неге ұмтылуга бағыт сілтеген мэні зор, жүйелі пікірі бар.

 

Шортанбай жыраудың тілін сөз еткенде, айтылуға тиісті жэне бі мәселе — оның шыгармаларындағы шетел сөздері. Біз жоғарыда Шортанш акын шығармаларының, әсіресе бір әлсіз жагы дін, дінді көбірек жырлау дед)к| Ол жагдай оның шыгармаларынын тіліне де улкен әсер етті. Дулат не басі акындармен салыстырғанда түрік, парсы, әсіресе араб сөздері Шортанбайда ж* кездеседі. Мысалы: ғайбат, бейіш, мухмин, муфты, тэкбір, ғасима, субухаі алла, ғибрат, зекет, харам, гурзі, бәйт, суннет, гіарыз, хатым, пайғамбар; кіс аттары: Адам, Мухаммат, Мустафа, Сулеймен, Ибраһим т.б./2,І72-177/

Шортанбай акын шығармаларында колданылатын көркемд тәсілдеріне келер болсак, онда көне туркі эдебиетінен келе жаткан дыбь куалау (аллитерация, ассонанс) көп кездесіп жатады. Мысалы, “Зар заман толгауы:

Бір пара жанды малды кып,

Бір пара жанды малсыз кып,

Бір пара жанды галым кып,

Бір пара жанды залым кып,

Бір пара жанды дінді кып,

Бір пара жанды дінсіз кып…

… Зар заман, зар заман,

Зарлагі өткен бір заман…

Ара-тұра сөздің, алгашкы буынның кайталануы, өлең тармағы буынға гана емес, екпінге де негізделіп кұрылатын сэттері де аз кездеспейді.

Шортанбай жыраудың акындык айналымында троптардың орні айрыкша бөлек. “Текеметтің түріндей кубылган заман”, “орыс — бүркіт, бі түлкі”, “ұстараның жүзіндей аударылган дүние”, “сусыз жерге су түсіп сусылдап келіп ку түсіп”, “ұзын аккан Сарысу”, “Арканын жазы бейіш-ті” “кұбакан сагым бел, самалды шалкар көл”, “арғымак ат тасыркап, тагаль болган замана”, “көп — жалгыздың саясы”, “жарыска кірген жаксылар” “сауыскан, ала карга кұстың кұлы” деген теңеу, кейіптеу, бейнелеулер жыр ажарын кіргізіп, өлеңді тірілте түседі. Жалпы, Шортанбай Қанайұльі поэзиясының екпіндеп, түйреп, ашынып отыру ерекшелігі сөз колданысындағы аса мол, көбіне тек өзіндік өрнектерге, оралымдарга байланысып жатады.

Шортанбайда жыр толгаудан баска кара өлең үлгісіндегі тарихи жырі да. окигалы (сюжетті) өлең де, айтыс та, Шортанбай жырау айтыпты деген біркакпайлар да бар. Ол өз өлеңінде өз заманының мінез-кұлкын, саяси бейнесін, тұрмыс күйін шебер, отты да ұшкыр, сикыр да сырлы поэзия тілімен жеткізеді. Заман мінезін кейіптеудегі бас кұралы — тілі, тіпті де карапайым, карабайыр емес. Қазак астарлы сөзді, аскак сөзді, сұлу сөзді бесікте жатып ұккан. Оның талғамын білетін Шортанбай акын жадағай сөйлемейді. Шортанбай акын шыгармалары осындай дей салған сырт топшылауларга ішін бермейді. Былайда үздік-үздік, бейберекттеу ұйкас, ырғак, буын, бунақ дегендері өлең зандылыктарын бұзып тұргандай көрінгенімен, жырау поэзиясы ішінде енген сайын сикырлап, шымырлап тастайды. Әрине, ілгеріде айтылған текстологпялык түйткілдердің көлеңкесі бар; бірак бэбібір акын өлеңі — өлең сөздін өрінде тұрған өнер.

 

Шортанбай акын өлең сөздің бейнелеу кұралдарын мейлінше мол іайдаланады. Алайда Шортанбай жырау өлеңінің сезім куаты, көркемдік күші . йнелі көркем тілі ғана емес; Шортанбай Қанайұлы өлеңінде поэзиялык сәуле ■үсіріп түрган — наразылык, жаттың ісінен іш жию, ұрпагын жамаидыктан актаудағы жанұшыру сезімі. Акынның тіл кестесінде ежелгі дәстүрлі «олданыстармен бірге өзіндік, өз заманының ерекшелігін жеткізер тіл ійшыктары аз емес. Бір ғана замап ұғымы акын колданыстарында зар заман, [•ар заман, асылык азған заман, акыр заман арғымак ат тосыркап, тагалы болган заман, т.б түрленіп сипатталады.

Қазак поэзиясының кейіптеу тілі, теңеу тілі зар заман дәуірінде баска сипатка енді. Ашынып, кектеніп, жек көріп, айбаттанып, сес көрсете сөнлеу поэзия тіліне жаңа айшыктар әкелді. Махамбет Жэңгірді каскырга, жыланга, шаянга, т.б. теңеді. Дулат сол шыгармаларындагы ел мінезін, аткамінерлердің болмысын ашу — казак поэзиясына жаңа кырлар енгізді. Зар заман агымы халык поэзиясындағы дәстүрлі кейіптеу, бейлелеу кұралдарын молайтты, түрлендірді, өзгертті. Шортанбай жыраудың тілі — сол өзгерген, нактылана түскен, өткірі, өтімі өскен өлеңінің тілі. Әрбір өзгерген калыптың, тіршілік дамуының жана сөз тудырып отыратыны белгілі. Зар заманның өз сөзі болдьі.

Академик З.Ахметов: “Өлең сөздін суреттілік куат-күші кисапсыз мол. Сондыктан идея, мазмұны жаңа поэзияның жаңалык табу, бейнелеу кұралдары одан әрі жетіліп, өркендей беру мүмкіндегі де шексіз”,- дейді. Зар заман дэуірінде өлең сөздің жаңа сапага ойысканы — даусыз акикат.

Шортанбай акын заманның бейнесін, сол заманда жасаган адамның бейнесін бар кейпімен, ерекшелік, өзгешеліктермен өлең сөзге көшірді. өлеңге түсірді. Кейіннен Дулатта, Абайда нактылыкка көшіп, көрініс берген ел мінезі Шортанбайда да бар. Бірак, жалпы айтылады. Жакынан жатка саткан, сайлану үшін жан салып, әдептен әдеттен ада болган пигылы бұзылган бөден жұрттын тұтас бейнесі жасалады.

Зар заманның адамы Шортанбай кейіптеуінде:

… Залым туған сұмырайлар Осылайша жеңіп тұр.

Шолак иттей діңкілдеп,

Бір-біріне жетім деп,

Аласұрып өліп тұр.

…Бұл заманның адамы,

Үстасады көре алмай,

Аз болса бөдіп бере алмай Шындык кетті казактан,

Ант сөзіне сене алмай.

Қайыры жок кабан, кенеуі жок кейбіреу, күңнен туган көбеген, акылы жок есер ұл, арам сулы бала, кайыры жок бай, жалмауыз болган үлкен, жағаласкан мынау жау, асылык аскан заман, жалға жүрген жалшыдай, мал Деген хайуан доңыз, бес күндік жалған кызык, ит кэпір, аузы түкті кэпір, елу басы, он басы. Ол — сайтанның жолдасы, жәдігөй жаугаш, кайырсыздың көп малы, жұртты жеген тауык, некесіз туған шата, соткар орыс, күнәсі аскан бұл

 

пенде, күйеуі жок кейбіреу, ит жерімес арамнан, мініп көрер күші, сауып ішер сүті жок акша деген мал, шошагщаган би, шошала деген үй, т.б. Осының бәрі _ і заманның түрі. Заман билеген адамның түрі.

Ғалым М.Мырзахметов “Отаршылдык дәуір эдебиеті” атты зерттеуінде ел билеудің жаңа жүйесі туғызган сұлтан правительдер мен билердіц старшиндардың бүрын-соңды болмаған образдар жүйесі жасалғанын, олардың халык атынан айыпталып, сыналуы сол тұстағы казак әдебиеті тарихына енгең соны кұбылыс екендігін айтың, Махамбет, Дулат шығармаларындагы ел билеушінің, елін саткан атқамінерлердің бейнесіне тоқталып өтеді. Орыс отаршылдыгын 3 кезеңге бөліп, сол тұста туған, жасаған көркем шыгарма атаулының бәріне тэн ортак сарын отаршылдыкка карсылыктан туган кұбылыс екендігін тұжырымдауы зар заман агымының тарихи негіздерін бекіте түскен айгактар.

Шортанбай өлеңінде ежелгі түркілік, шығыстык үлгі басым көрінеді. Озбырлыкка, зұлымдыкка, дүниекорлык пен дүмшілікке Шортанбай ізгілік, имандылыкты көлденең койып отырып сөйлейді. Бұзылған заманды түйреп. сөгіп отырып, гүпкі мұраттарды косакабат өрістетеді. Орта гасырлардағы түркі әдебиетінде ел билеушінің жағымды сипаты мен жағымсыз тұрпаты, жалпы ел баскарудың өнер, жауапкершілік негіздері де көп айтылған.

Шортанбай көне түркі, араб поэзиясының кыры мен сырын еркін меңгеріп, игерген акын екендігі даусыз. Жалпы оның шыгыс мәдениетімен. мұсылманшылык идеясымен астарласып жаткан кырларын ашу — келешектің шаруасы. Шортанбай баяғыны баяндап беруші емес, өз дэуірінің шындығын накты көрініспен өлеңге өзіндік өрнекпен көшірген ірі дарын, ілгерідегі өлен дәстүрін дамытып, байытушы, заманға сай жаңа түске көшірген суреткер.

2. Шортанбай Қанайұлы — реалпет, сыншыл ойлы суреткер акын ( «Зар

замаи», «Бала зары», «Алдаушы жалған» т.б.)

Казак арасында етек алған жаңа топ — тілмаш,адвокат сиякты патшалык үкіметтің чиновниктері. Орыс мектебінен білім алған олар халыктың мұңын колга алу орнына оған карсы канаушылар тобын кұрап, экімдерге қызмет етіп. елден алым алып, пара-пәлені көбейтіп, елге жексұрын атанып жүр. Олардын жымыскы екіжүзділіктері, халыкка киянат жасап, кайғысын зорайтып жатканы шебер бейнеленеді. Оларды пара үшін туган-туысын сатуға да даяр, нағыз залымдар деп дұрыс сынайды:

Кұныккан соң жалаға Көшеде жүрген көп тілмаш Мініп шабар шанага…

Өңкей арам залымдар Зәремізді алады.

Арам берсең жымиып,

Калтасына салады.

Шортанбайдың эрі кеңірек, әрі тереңірек жыр еткен такырыбы, көтерілген мәселелері — сол өз кезінде казак даласына канат жая бастаган сауда капитализм элементтері жэне халыкты канау мәселелері.Бұл такырыптармен

 

Іайланысты акын көп шындықтардың бетін ашып, олардың негіздерінде кейбір цыгармалар қалдырды.Солардың бірі “Зар заман” атты шыгармасы. /2,162/ •лді канаушылардың жаңа тобының акшалы байлар, алыпсатар, саудагерлер •кенін акын суреттейді, оларды нағыз ел ырысын еміп, сездірмей сорып жаткан іраны толмас алпауыттар деп бейнелейді. Акшаға байланысты елде кайғы- сасіреттін “Зар заман” еңбегінде шынайы суреттейді.

Арам арсыз жан шыкты,

Қайыры жок бай шыкты.

Сауып ішер сүті жок,

Мініп көрер күші жок,

Ақшадеген мал шыкты.

Сонымен қатар Шортанбай акынның “Бала зар” атты шыгармасында жамандык пен жаксылык, адамдық пен арамдык арасын ажырата білуге. достык пен кастык, шындык пен жалғанды айырып, бірін жактап, екіншісіне карсы түруга шакырады.

Жаулык пенен жалгыздык Жалганның иман тарлыгы.

Ісің түссе,жаманга,

Жагадан алар сорына.

Ел ішінде жок болса,

Мін тағылар бойыңа.

Жолдас болсаң жаксымен Қолың жетер Қырымга… /4,570/

Шортанбайды заман жүгін көтерген жырау, айтыскер акын десек те, казак өнерінің сүбелі саласы ән мен күйге де өлшеусіз үлес коскан түлга екендігіне жыр алыбы Жамбылдың өле-өлгенше Шортанбайдың күйін шертіп өткені толык дэлел бола алады. Сол сиякты композитор, музыка зерттеушісі І.Жаканүлы Шыңжан казактарының атакты әншісі Хамит ЬІскакұлынан Шортанбайдың “Жиырма бес” әнін жазып алганың, әрі олардың кезінде бүл энді Акмола жагынан үйренгенін айтады. I. Жаканүлы “осы “Жиырма бес” эн шумагы үзіліп түскен гауһардай әр кез окыс айтылып та жүрді гой. Ол сал- серінің толғанысына ұксаиды” — деп ой түйеді.

Шортанбай жырау елініңбас бостандығы мен тәуелсіздігі жолыпда күрескен батырларын төгілте жырлаған. Оган Акжолтай батыр туралы дастаны куэ. Дастанды 50-ші жылдардың бас кезінде Досбергеннің колынан жазып алынған. Шортанбай жыраудың дастан жазуы мүнымен шектелмеген. Жыраудың 175 жылдык тойы өткеннен кейін Маясар акының баласы Әбдігүл аксакал Шортанбайдың “Қаракесек” дастаның бізге жеткізді. Шежіредей бүл Дастан сол бір дәуірдің шындыгын ой елегінен өткізіп, халыкты түтастыкка, туыстыкка, бірлікке шакыра жырлаган, ойшыл акының өміршең туындысы.

Жыраудың үлылығы оның айтканының заманнан заманга үласып жатуында, келер дэуірдін адамдарының пендешілік карекеттерін күн ілгері сипаттауында болса керек. Шортанбайдың өткен ғасырда жазғаны бүгінгі жэне келер уакытка да сай келгендей.

Мысалы, жырау әлеуметтік хал-ахуалды жырга былайша коскан екен:

 

Қолында тұрып ұрлыгы,

Мойында тұрып зорлыгы,

Ойындатұрып жалғаны,

Баласын беріп моллага Көңілін беріп Аллаға,

Дүнияга көңіл жұбатты.

Бұл жолдарды окн отырып та апыр-ай, осы біз туралы айтылған сөз-ау деген ойга да келесің.

Билер жейді параны,

Сактап койган сүрендей,

Заманың сенің кұбылды,

Текеметтің түріидей.

Бұган не дерсің? Билері қазіргі біздің кей билеушілер емес пе? Бір басшынын “акшаң болса кандай кызметті де сатып аласың” дегенін естіп түңілгенім бар.

Шортанбай жыраудың туындыларында ерекше орын алатын такырып бір Алла жараткан әлемнің соңы, заман акыр. Жыраудың “Заман акыры” — адамзаттың моральдык деңгейінің кұлдырауы, адамгершілік принцептерінің аяк асты болуынан туындаған кұткармас бұғау. Жырау жырына іліккен кұлдырау — азу-тозу катерінің жалгасы тәрізді. Жырау еңбегінің кұндылығы да сонда; бүгінгі танда да оның шығармаларында айтылар ой ескірген, тозған жок./9,8 Шортанбайдың көлем жағынан болсын, мазмұн жагынан болсын көрнекті шыгармаларының бірі — “Зар заман”. “Зар заман”толгауы кырылымы жагынан бұзылган заманың кейпі, неге зар заман болу себептерін түйіндеу мазмұндагы бірнеше желіні камтиды. Шартты турде әр түйдекте бір мэн деп карастырсак. бұл толгау 14 түйдектен тұрады, соған орай алуан түрлі жайды, мэнді алга тарта отырып, заман күйін таратады. “Сол себепті коркамын” болып түйінделіп отырады.

• туйдек. Ар-ұят, адамгершілік, кесірлік көбейіп, жігіттің багасы кетті. (кетіріп. кұтын камырып отырған заман) “Бағасы кеткен жігіттің бетінен алар зайыбы”
• түйдек. Саяси билік. Әуелгі корлар зор болып, зорлар кор болып, бар-жок болып, жөн білмеген жамандар ел билеген бек болады.
• туйдек. Экономикалык ахуал. Жерден алу тұрмыс-күйдегі өзгерістер.

Қыс көбейді жаз аз боп,

Бай таусылды мал аз боп,

… Агашты тауга үй салып,

Алды кәпір акымдап.

Енді жарыска кірген жаксыга күн жок, ерік жок.

• туйдек. Акша дейтін малдың шыкканы.
• туйдек. Дін. иман жайы… тәубені ұмытпау.

Кешірмейді кұдайым Бес намаздың казасын.

• туйдек. Ұрлыктың көбейгені. Пара. Ел бұзылды. Енді казак ұлы жиылып. өлместің камын кып деген уағыз.
• туйдек. Заманга аныктама. Зар, тар заманның белгісі — мұсылманнан хал

кетті.

 

Азулыга бар заман…

Азусызга тар заман…

й-туйлек. Аркадан дэурен кетті, куғындап орыс жетті. Тұтастай отар болу.

Орыс — бүркіт, біз түлкі,

Аламын деп талпынды.

Орыстан корлык көрген соң,

Отырып билер алкынды.

О-түйдек. Тағы да адамшылык касиеттердің азғындап, ел пигылының бұзылуы. Әділет жок. Асылык азған заманның ұлы да, кызы да бұзык. Әрі өнеге насихат айта отыру:

Дос кісіге кас кылсан,

Өз бойыннан жаманды.

• туйдек. Мал, дәулет, дүние, күнкөріс жайы. Қазак тірлігі, ұмтылар мұраты. әрі мін, сын айту, тұрмыс күйін жеткізу.

Қартайғанша мал дейді,

Өлгенінше жан дейді, — Бұл дүниенің кызыгын Көңіл шіркін коймайды.

Акы төлеудегі әділетсіздік, теңсіздік. Жарлының жаны берік екен, он екі ай мал үшін кой бағып жалгыз токты алады.

• туйдек. Ел камкоры саналады. Қазак ұлы кайда барарын білмей камалды. Тұс-тұсынан жау шықты саяси кіраптар күй.

Кетемін десе — алды тар,

Тұрайын десе кэпір бар.

• түйдек, Қазактың ұлына өмірде корлыктан баска ештеңе көрмедің деген арнау. Агайын-туыстан, кұда-достан ажырадың, ұл мен кыз ол бір бөлек көңілде, билігін жок, болыс пен орыс дегенің істеуде, жерінді женіп алды, ел бұл кұсага шыдар ма. Ендігі күй не болар?

Қазак кез мойын атка міне алмас,

Кең шалбарды кие алмас.

Кете алмайсын.                                 — Алдыңызда Қокан бар,

Орыстан жаман тым-ак жау.

Малыңа да билігін жоқ. Қазакка атар таң жок. Өзімдікін өзімдікі дей алмаган ^кҮй. Үрлык, өтірік, арамға баулу. Бұл оралым, ой түйдегі салыстырмалы түрде айтылганды жэне бір кайырып алу. Осындай бір тұстарда ежелгі жыр дәстүрлі байкалып калып отырады.

ІЛдтуйдек. Мұнда жаратушы алла, оның кұдіреті жэне міндет-парызы еске салынады. Алла бэрін жаратты.

— Алты мың да алты жүз.

Алпыс алты аятты.

Кітап пенен кұранды,

Макұлыкты жаратты.

І^ДУйдек, Түйін. Қазактың ұлы кандай калде тұрганың суреттеумен аякталады.

 

Зар заманды толғап келіп, токтаганда айтары: заманың кетті бая үлкенде билік жок, жарлы таягына сүйеніп тұр, заман жауға кетті, жат колында, үлыксып ұл тұр, бұлыксып кыз тұр, жамандык жайлады. Жаксы жакының ұмытып, кәпірмен ауыз жаласуда. Бұл дүниенің тұткасы мал еі соған кэпір , казак таласты. Бүкіл заманның саяси суреті түскен кейпі аі аяусыз өлу бар кұрдымға кеткен күй. Тұрмыстык, әлеуметтік жактан тұ камтып. ұласа түскен езгі халыктың бейшара күйі. Қарсылык — абактыі бітпек. Жалт беріп жағынан саткан, жамандыкка мойын ұсынған жаксыльц Тұрмыс күйінде енген өзгешеліктер халыкты жат пиғылға орап, әкетіп бараді Елдің атам замангы өмірі жоғалды. Елдікті, ірілікті ұстап тұрған еңселі-енсе: ұстындар биік касиеттер сұлап түсіп жатыр.

“Алдаушы жалған” толгауында акын заман әлгідегі, енді бү акырзаман апатынан калай шыкпак керек дегенді апға тартады. Жыраі халыкты атам заманнан келе жаткан ізгіліктерге үндейді, алдаушы жалғ дүниенің алдайтұғын бұлынан сактап, биігінде кап, тазалыкка ұмтылдегі насихат айтады. Қазак позиясындагы түу әріден келе жаткан ежелгі үлгілерх бірі. Халыктың өзін-өзі сактау шарттарының бірі болған — насихат. Толг афоризмге толы. Дәстірлі “үй менікі демеңіз, үй артында ұры бар” дегенд колданыстармен бірге акынның өз сөз колданысы акпа-төкпе шешендік мір^ огындай өткірлік өленін шыркай түседі.               ®

Сұғанак болып ұмтылма,

Сабагын болса, тұрып ал!

Асыл туған жаксының.

ЬСұн жетпейтін пұлы бар,

Толгау негізінен шалыс ұйқаспен келіп отыр.

Бірінші түйдікте тіршілік накылдарыналга тартады. Не істеп, не коюғЩ үйрету максатын жеткізеді.

— Аякты теріс баспаңыз,

Жаманнан басын жырып ал!

…Қазылған орга кез келсін,

Атын басын бұрып ал…

Екінші түйдекте елдің, адамның әрекеті сипатталады. Бірін бірі арыздагі зәкун куыгі, акыры орыстың торына оралып, камалып, бір-бірін айдатыгі арандатып жаткан жұрт. Кәдімгі Абайда жырлаткан абыройсыздык. Акын ені талапты туган ерлеріне арнап сөз айтады. Аз күндік алдамшыға еріп адасг дейді. “Жаманнан басын сатып ал.”

Үшінші түйдекте ел бұзылды — дария шалкар көл бұзылды.

Төртінші түйдек жігіттерді жаксылыкка үндеуді жалгастыру. Елдің бә[ аз емес, біткен жокпыз, таусылған жокпыз дегендіде айту.

Түзу тартып кей жақсы Өз жұртына жағып жүр.

— Жігерлі туган кей сабаз,

Елін жаудан корып тұр.

Шортанбай Исатай — Махамбетті, хан Кенені кыскан, жалпак жұртть| үркітіп саясп кысымды да көріп отыр.

 

Бір ауыз үгіт сөйлесең,

Алдыңнан тұзак кұрып тұр.

Мұсылманды бұл күнде,

Орыс кэпір жеңіп тұр.

Бесінші түйдекте қазактан шындык кетті, ант сөзге |,_енбейді дейді. Тағы да азғындауды айтады. Бірге туған карындас, бірін-бірі Ьере алмайды. Жаманга акыл конбайды. Өз заманы, оның адамы, ол сак болар Ьсамандык, ол ұмтылар касиет айталады. Заманды ұгындырады. Толгау бейнеге Іголы. Билік куған, мал куган пенденің сикы мынау:

Шолақ иттей діңкілдеп,

Бір-біріне жетім деп,

Аласұрып өлім тұр.

“Бала зары” толғауында жалпы жаратылыстың түп негізінен түсіндіруден бастап өтірік, ұрлык, гайбат, зорлыктан аулак болсап, залагі кермессің деген уағыз айтады. Алланын ак жолын айтып отырып, жаксы мен жаманнан сапасын санамалайды. Өмірдене дұрыс, не бұрыс дегенге токтам жасап, адам баласының алға тартады. Дін — мұсылман парызы, адам баласының көрер жарығы сөніп, өшуі, өлімі сөз болады. Құдіретке көн, иманды ойла, ораза-намаз ұста, медресе, мешіт салдыр деген уәж айтылады. Осы ұзак голгаудың ішінде бірнеше тіршілік кисындары жүр. Олардың кейде бөлек- бөлек шығарма ретінде жеке алынып берілуі де сондыктан болар. “Бала зары” голгауын мағыналық иірімге бөлгенде ұзаға бар, шағыны да бар — 18, жеке гұрса да мэнін жоғалтпас кыска толгаулар шықты.

Толгауда жыр дэстүрдегі кұлак күйін келтіріп олар кыстырма тіркестер де кездеседі. Мұның өзі зерттеушілеріміздің Шортанбай толғаулары басы артык дүниеден таза, ауыз әдебиет үлгілерінен үздік деген пікірлері пегізінен дұрыс болганымен, кайсыбір тұста Шортанбайдың ауызша жыр үлгісін деп пайдаланып отырганың көрсетеді. Ол кисынды да. Себебі Шортанбай әрі айтыс акыны. Суырып салма, ауызша өлеңінен ілкі дәстүрлерден көп үзіп кетуі еш мүмкін емес.

Шортанбай шығармалары өз заманының жай-күйін, отаршылдык саясат емін-еркін етек жайган казак даласының әлеуметтік калпын бір кырынан ашты. Адамзаттың даму көшінде басып өтер тар жол, тайгак кешулердін казак халкының тарихына, тағдырына бұйырған аса мәнді кезең — XIX ғасырдың болмысы өзгеше болып еді. Соның бар кайшылык, бар шындыгы Шортанбай акының жүрегінен өтті. Өлең — тарих, өлең — өмір, өлең -шындык болып Ұрпагына калды. Шортанбай шығармашыл^іғының басты сарын — әлеуметтік ой толгау, оянуға, тазаруга, ұл болып — ұяны бұзбай, ұл өсіріп, кыз өсіріп өркендеуге түсер жолға шакыру. Ел ішіне еніп алып, індетке ұпасып бара ^жатқан жамандыктардан сактандыру, экономикалык бетбұрыс, өзгерістің адам кұлқын бұзар өктем күщіне мэңгілік ізгілік мұраттары көлденен кою.

Шортанбай ақының окиғалы эпикалык сарындагы шыгармасы — Акжолтай батыр” дастаны. Ағыбай батыр, оның айналасы оларды сонына ^еРткен Кене ханы мал үшін ерлік куып емес, жанды ортага салғаны елдін камы ^еД’ дегенді айтып басталады.

 

Атакты ер Агыбай шұбыртпалы,

Белгілі сарбаздарын шұбыртқаны.                                                                £

Ағыбай, Қашкарбай мен ер Бұкарбай,                                                      <■

Бұларды соңына ерткен Кене ханы.                                                               ‘

Мал үшін ерлік кұрган емес,

Салғаны жанжы ортаға елдің камы.

Шығарма I I буынды кара өлең үлгісінде жазылған, сөз кестес, ой кисындары елең үлгісі бұл дастанның жазбаша туған шығарма екеніне меңзейді. /7,303- 305/

3. Шортанбай жыраудың дін, кұдай такырыбындағы толғаулар.

Сырт караганның өзінде бірден көзге түсетін айкын өзгешелік Шортанбай басқа акындардай емес, не жөнінде айтса да, өзінің ойына, түпкі түсінігіне әрдайым дін кағидаларын берік тірек етіп, кұдайды аузынан ешбір тастамайды. Мұнысы тек әншейін айта салған шыгарып салды сөз емес, оның шын сенімі, өмірге болмыска көзкарасының негізі.Акын идеясының түп-төркіні кайда екенін осылайша кесіп айтсақ та, бұдан өмір кұбылыстарын танудағы оның жактарын бастан-аяк мансұк ету деген тар ұғым тумайды, қайта керісінше, кұдайга сиынып, дінді берік тірек ете тұрса да, Шортанбай көп жағдайда казак даласының жаңа болмысындағы ұскынсыз жақтарын көре де, шеней де білғен. Мысалы, “Атамыз адам пайғамбар” деген ұзақ жырында Шортанбай көптеген мәселелерді козгап, өзінің әр саладағы түсініктерін күмілжімей ашық айткан. Акын өз заманының бұзылғаның: ұрлык-корлык, алдау-арбау көбейгенін, әкені — бала , шешені — кыз тыңдамайтын болғаның, ағайын-туысканның араздыгы күшейе түскенін. дін жолын ұстаушылардың азайып бара жатканын, демек олар кұдайды ұмытып, малынан зекет бермей, ораза-намаздарын каза етіп жүгенсіз кеткендерін’ санай отыра, толгауының кіріспе бөлімінде екі кортындыға келеді. Біріншісі: кұдайдан мықты күш жок, оның әмірі екі болмақ емес.Екіншісі: Құдіреттің жарлығы Биттей нэрсе калсашы Бұрынғы жаннан ырымға…

деп өткендегілерді өнеге тұта, олардан ырымға болсын ештеңе калмағанына қайғырып, катты камығады. Осы екі сарын, бір жағы, дінге сүйену, кұдайдын кұдіретіне бас ию, сондай-ак паркына бармай ескеліктің бәрін дәріптеу, шексіз сұктану, акыры соны сағынып торығу, Шортанбай шығармаларынын лейтмотиві дерліктей.Сонымен катар акын осы үзіндіде литоталык тіркестерді колданылған. Рас, акын бұп жағдайлары көп кайталайды, өмірдегі болып жаткан сан алуан кұбылыстарға баға бергенде де өзінің тар шеңберінен шыға алмай адасады, кейде өзінін дұрыс көріп, катты шенеген жағымсыз көріністері жөнінде тиісті корытындыға келмей дэрменсіздігін білдіреді. Осыдан барады да акар заман жакындап калды, енді еш нәрседен үміт жок деп зар шегеді, байбалам салады. Солай бола тұрса да казак даласына капитализмнін элементтері кеңінен ене бастауына байланысты пайда болған кайсыбір жаңалыктардың көлеңке жактарын Шортанбайдың көре біліп, аяусыз сынға

 

ілганын, би-болыстар мен старшиндардың жэне патша үкіметі чиновниктерінін ₎₃бырлык эрекеттерін мейлінше әшкерелегенін де естен шыгармауымыз керек. ^кын творчествосының ең бір ұтымды жағы осы.

Мынау бір жалган дүниеде Малы көп кісі би болар.

Көпке тентек, аз кисык,

Қамшыменен и болар.

Ер басына күн туса,

Бүта түбі үй болар.

Ат басына күн туса,

Көксімдегі күй болар Ақыл сұрасаң азбассың Көпті көргеы көнеден.

Қасиет кетті төреден,

Ғаділдік кетті билерден,

Абырой кетті әркімнен…

Жалгыз кұдай болмаса,

Енді үміт жок өзгеден…

Шортанбай акын — өз дэуірінің шынайы сыншысы. Шортанбай жырау кезінде елде атқа мінген тек болыс пен би Ұзак жырдың өн бойында міне осылайша акын екі ұдай түсіп отырады: өмірдің ұскынсыз жактарын көргеніңде ол шыдай алмай катгы сынга дейін барады, әйтсе де алдагы болашактан үміті кесілгендей болып, өзіне тиянак-тірек іздегенде, амалсыздан діни ұғымга келіп тіріледі, акыр заманның жакындап калганын айтып зар кагады. Әрине, бұл жагдай тек Шортанбайдың кара басының касиетінен гана туған кемшілік смес, ол әр заманда, әр елде орын тепкен діншілік пессимизм, мистикаға берілуі, “акыр заман төніп келеді” деген үрей түсініктен туған кертартпа ағымының әсері. /6,55-56/ ғана емес, ол кезде билік тізгінінің бір ұшы молдаларда болатын. Молдалар дін жұмысын аткарып, жалпы көпшіліктің көзін бояп, халыкгын ілгері басуына бөгет жсады; сөйтіп, молда мен хазіреттер халыкты теспей сорған канаушылардың бірі болды. Шортанбай акынның мұны да кор.мей кете алган жок:

Асылык азган заманда Қожа, молда көбейіп,

Отарар терде шөмейіп,

Сәлдесін үлкен орасып,

Жауған кардай борасып.

Жамандығы ішінде,

Жан-жағына карасып,

Үлкен молда десін деп Мәселеге таласып,

Ұрлык кылсан деп…

Шайтан келсе аздың деп.

Өңкей арам, залымдар Зәремізді алады,

 

Арам берсен, жымиып Қалтасыиа салады, — дейді.

Шортанбай жырау бұл келтірілген “Кожа молда” атты шығармасындді үзіндіде молдалардың, дін басшысы такуалардың діні кұрал етіп, елді тесі сорып отыргандыгы, екі жүзділігі, коркаулыгы, халықты жеудегі ай| амалдары толык суреттелген. Сөйтіп, молдалардың көмбесіндегі түршіккендей шындыктың да бетін ашты. Олардан еш жаксылык, кү болмайды деген корытынды шыгарды. Болыс, би, кожа, молдалардың бэрі азгын; елдін халі ауыр, ендеше, сол жагдайдан калай шығудың өзінше жол: да карастырады. Бірак елді мына сыкылды би, болыс баскарып отырганд түзеуге еш мүмкіншіліктің жоктыгына көзі жетіп, түйткілге ұшырап, акьінд торыгу пайда болады.