20 марта, 2018 19:29
Адамның тілі — дыбыстық тіл. Біз өз ойымызды осы дыбыстардың тіркесі, тізбегі аркылы білдіреміз. Дыбыстардың өзара тіркесуінде эр тілдің өзіне ғана тэн белгілі бір калыптаскан заңдылық, жүйе болатыны айтылды. Морфемалардың бірыңғай жуаи не жіңішке буынды болып жэне олардың аралығында катар келген дыбыстардың біріне-бірі акустика — артикуляциялык жақтан бейімделіп, үйлесіп тұруын дыбыстардын үндесуі немесе үндестік заңы дейміз.
Фонетиканы жаксы меңгеру аркьшы қазақ тілінің үндестік заңын аңғаруға, айкындауға болады. Мәселен, қазіргі қазак тілінде түбір мен косымшаның немесе сөз бен сөздің арасында қатаң қ, к, п дыбыстарының дауыстылармен (сондай-ақ үнді, ұяңдармен де) катар тұру мүмкіндіктері жок деуге болады. Ал морфемалардың кұрамында бұлар катар тұра да, айтыла да береді: апа, әке, ақыл, — еке (Асеке, Қалеке, басеке). Мұны тарихи дамудың нәтижесі.
Әсіресе, морфемалардың аралығында (мұны жігінде, жапсарында деуге болады) қатар келген дыбыстар (буындар) бір-біріне эсте немқұрайды қарай алмайды, олар акустика-артикуляциялық жактан үнемі бір -біріне жуықтап, өзара үйлесіп, тіл табысып тұрады. Қазақ тілінде көбіне алдыңғы дыбыс (буын) өзінен кейінгі дыбысқа (буынға) ықпал етіп, игереді. Мұны тіліміздегі қосымшалардың көпвариантты болып келуінен көруге болады. Мәселен, бір ғана көптік жалғауы тоғыз вариантта ұшырайды. Оның аталуы (-лар, — лер, -дар, -дер, -тар, -тер) орфонографиялык норма болып есептеледі де, калған үшеуі айтуда ғана кездеседі. Олар: -лөр, -дөр, -төр. Бір жалғаудың бұлайша көп вариантта болып келуі сөздің соңғы буынына және дыбысына байланысты болады да, тіліміздің тарихи дамуының нәтижесі түрінде танылады.
Қазіргі казақ тілінде түбір мен қосымшаның аралығында қатар келген буындар мен дыбыстардың өзара үйлесімі, яғни тілімізге тэн негізгі үндестік заңдар төмендегідей:
- Түбірдің соңғы буыны жуан болса, оған жалғанатын қосымшалар да жуан
буынды болады.
- Түбірдің соңғы буыны жіңішке болса, оған жалғанатын косымша да
жіңішке буынды болып келеді.
Түбірдің соңгы дыбысы дауысты не үнді болса, оган жалғанатын косымшалар ұяң не үндіден басталады.
- Түбірдің соңғы дыбысы ұяң болса, қосымша ұяңнан басталады.
- Түбірдің соңғы дыбысы катаң болса, косымша тек катаңнан басталады. Бұл заң әсіресе түбір мен оған жалғанатын жалғаудың арасында жаксы
сакталады. Ал жұрнактар туралы бұлай деу бір жактылау болып шығады.
Дыбыстардың үндесуі немесе үндестік заңы қазак тілі фонологиясының ең өзекті мэселелерінің біріне жатады. Дыбыстардың акустика-артикуляциялык сипаттарын нақты білгенде ғана бұл заңцьшықты жаксы аңғаруға жэне түсінуге болады. Олай болса, тіліміздегі дыбыстарды дауыстылар жэне дауыссыздар деп бөлу, оларды сан және сапа жағынан айкындау, эр дыбыска тән белгі- касиеттерді мұкият оқып, үйрену — алдымен осы дыбыстардың үндесу заңдылықтарының сырын, сипатын білу үшін, айкындау үшін қажет.
сөж
- Үндестік заңының пайда болу себептері.
- Үндестік заңының тілдегі көрінісі.
соож
- Қазак тілінің ең негізгі заңы — үндестік.
- Дыбыстардың үндесуіндегі ерекшеліктер.
Автор публикации
