10 марта, 2018 18:52
Шәңгерей Бөкейұлынын өмірі (1847-1920) мен ] акын-жазушы ретіндегі шығармашылыгынын калыптасу жолы.
- Шэңгерейдің ақындык талгамы.
- Шәңгерей — лирик акын.
- Шэңгерейдің акындык талгамы.
Шәңгерейдің акындык талғамы, коғам өміріне кояр талабы,дүниетанымы өзі тұстас казак акындарынан өзгеше еді десек, бұл өзгешеліктердің түп төркінін біз аталмыш орыс,Европа мэдениетінен ,әдеби көріністерінен,өнер өрнектерінен табамыз. Шэңгерей — казак топырағынан шыккан талант. Ол екінің бірі емес,өз ортасының бірегейі. Жәй окыған көзі ашыктардың бірі десек те кем өлшегендік болар еді. Таланттың көбі заманынан озык туады. Сондай озык сипаттарды біз оның творчествосын баска, онымен тұстас казак акындарымен салыстырсак айкын танылады. Шәңгерей -Махамбет те, Шортабай да,Дулат та, Сүйінбай да емес. Олардың эркайсысын, бір-бірін ұксастыкарынан емес, керісінше, бірін-бірі кайталмайтын,ұксамайтын өзіндік ерекшеліктеріне орай өзгеше талант дейміз. Сөйте тұрса да оларда казактың ұлттык поэзясы бұзылмайды.
Олардан өзгешелік адамның ішкі дүниесін үңгіп, сырын актарып беретін сезімтал лирика,бейнелі суретті көрініс Шәңгерей поэзиясына тэн болып келеді. Акынның ой-сезім талғамы ,киянға негізделе бейнеленіп, коғам кайшылыктарын , дәулет теңсіздігінін сырын карастырудан гөрі, жеке адамның өмірін, тіршліік жайларын дүниенің пәнилігіне ұштастыра терең толғана суреттейді. Акын — когамдағы адамдарды тотарға бөлмей,бәрен ортақ е түйер образдар жасауға шебер. Оған адамның дәулетінен гөрі жеке басының кадір-касиеті, мейірімділігі,
кайырымдылығы,өнерлілігі керегірек сияқты./1.295/ Сондай-ак
акын творчествосында тұрмыс-тіршілік камы да көп сөз бола дермейді. Қайта адамның жан дүниесінің тазалығы,
эділдігі,карпайымдылыгы, батылдығы, сырты мен іші сай, аГітарлыктай көз тартар сұлу болуы баса жырланады .
Шэңгерейдің шығармаларына аркау боларлык орак бейне — 0нын акындык «мені». Ол барлык шығармаларында өзінің жайын, 0мір жолын,дүннеге келгеннен кейінгі бастан кешкендерін айтар ойына ұштастыра отырып, образдар аркылы терең толғайды, Кейде өз атынан сөйлей отырып, оны баска бір жанама хайуанат еміріне немесе соның тағдырына ,әдет-мінезіне,іс-әрекетіне ауыстыра бейнелейді. Акынның бұлайша суреттеулері
аллегориядан гөрі кейіптеуге, салыстырмалы бейнелеулерге ұксас. Ол айтар ойларын каз калпында туралап баяндаудан гөрі бейңелі сурет жасауға эуес.
Шәңгерей көбіне өзінің жастык өмірін жырлады./1,26/ Өмірінң ішіндегі ең кызыкты кезі жастык деп білді. Өсе келе .оган сол жастык өмір де кызығын жоғалтып,баска түске енді.
Бұл күнде, жас көңілім, судай тастың,
Таскындап кемеріңнен шалкып астың.
Төрт бұрыш дүниені көрмей болжап,
Қиялмен көп капасын барып аштың.
Албырып жас кезінде дүниеге кұлашын шарыктаткан Шэңгерей ес біліп,айналасына өзінің берки бастағасын-ак дүниеден суынып, жастык өмірдің емес, иек ашпада таяу тұрған кыскалығын жыр етті.
Шэңгерей бір өлеңінде :
Жер-жебір, жермен жексен болайын деп,
Сен тұрсың кезеңінде пэни дүниенің, — десе, екінші бір
өлеңінде:
Құйрык атып кұлия,
Түлкідей кашкан жымия Қараңды үзіп барасың,
Бізден де, кайран дүние! — деді.
Сөйтіп ақын жалпы өмір жырын өз өмірінің айналасына кұрды. Шынында, бұл тек өз өмірі емес,өзінің жыр еткен,сүйген ескі өмірінің сахнадан шығуымен байланысты болатын. Шіңгерейдің алғашкы өмір сүрген кезі, хандыктын жойылған,капиталистік карым-катынастың жойыла бастаған кезі еді. Сондыктан да ол : Агасың, акылың артык асқармен тең,
Асылдың аркар ұранды тіреуісің .
Ала ту Абылайдың ала аттансаң,
Аламан артындағы біреуімін,-
Деп, кейде үміттенеді де. Бірак ол тек аңсау, арманнан эрі бара алмайды. Заманның азуы, жағдайлардың өзгеруі мен байланысты ескі хандық дәурен енді кайта оралмайтындығына жэне оны қайт
атірілтем деу кауіп екендігіне көзі жеткен саналы акын сод өлеңінің аяғын :
Алайда аңсыраған алғыр тұйғын,
Абайсыз аңқып ауға шырмалады,-деп бітіреді.
Шәңгерей ескі өмірді сұғына жырлап, оны кайта орнату керек демесе де, өз кезіндегі жаңалыктардың көбімен келісе алмады. Міне осыдан барып әлеумет өмірінен аулактау,оның эр түрлі кұбылысына берілу, көлемі шағын такырыптарды алып жырлау, өзінің ой-пікірін соның айналасына жиыстыру,жалаң көркемдікті машыктау, «дарашылдықка» ұшырады.Бұл үзінді келтірілген өлеңдердегі айтылған «жермен жексен болайын деп тұрған киялда», «карасын узіп бара жаткан дүниеде» бір жагынан,өз өмірін жырлау болса, екінші жағынан, феодалдык өмірдің іріп бара жаткандығымен байланысты туган болатын-ды. Мұндай бағыт, жалғыз Шәңгерейдің басында ғана болған окига емес. Бұл XIX ғасырдағы орыс әдебиеінде де болды. Орыстың Фет,Тютчев тәрізді акындары да искусство(көркемөнер) эдемілік үшін ғана керек,ол коғам күресінен аулак, «ерікті» деген көзкарасты ұсынды. Қазак эдебиетіндегі Фет, Тютчевтің сыңары — Шәңгерей болды. /4.253/
Үстірт карағанда бұл бағыттың өмірдегі — күрес-тартыспен еш байланысы жок жок тәрізді. Шындығына келгенде, сенде мені кызыктыратын еш нэрсе жок деп, жеке өмірімен байланысты ғана нэрселерді жыр кылудың өзі — карсылық көрсету. Акынның өз кезіндегі элеуметтік кұрылыска жасаған наразылыгы еді. Әдебиет тарихына көз жіберсек, кейбір акындар өз кезіндегі кұрылыска риза болмай,өткен өмірді жырлады,кейбірі,өз дәуіріне риза
болмағанмен,жаксылыкы келешектен күтті. Ол күннің кандай болатынына көзі жетпесе де,өз елінің сол калыпта тұра
алмайтындығын, ол калыпта тұрса да, оңбайтындығын,сондыктан оның өзгеруі және оны өзгерту керектігін айтты.Соны өзгертетін келешек жастар деп сене білді. /3.256/
Шэңгерей бұрынғы акындардың киялдаған дүниесінің ар жағында, олардың ой-санасы жетпеген тамаша өмірдің кезінде тіршілік етті. Мысалы : ол 3-4 жыл болса да Совет үкіметін көріп өлді. Шәңгерей капиталисік карым-катынасты ұнатпай бір нэрсені күткен акын болса, Совет Үкіметіне кұшағын ашып, жаңа үкіметтін казак халкына берген зор бакытын сүйсінді ме ,жок па? Ол жөнінде не тарихи мәлімет аз,көп шыгармалары бізге жеткен жок- Нұғыман
Манаевтың айтуынша, Шәңгерей өмірінің соңғы кездерінде көлемді екі эңгіме жазган. «Шэңгерейдің «Қара мұрт» деген кара сөзбен жазған әңгіме-романы болған. Сол романын уакыынд3 бастыруға бермеген. Қолжазба күйінде эркім ұрлап алып окыл жүріп,аяғында жоғалткан. «Қара мұртты» колжазба күйінде ұрлап
алып окушының бірі Абдол Бөкейханов…» дей келіп: «Бесінші жылдың төңкерісі,16 жылдың окигасы ,баяғы орыс-жапон согысы,І9І7 жылғы Октябрь Революциясы — бұлардың барлығы да ЦІәнгерейдің тұсында болған ірі окигалар. Шәңгерей сиякты акындардың бұл сияқты ірі окиғаларға селт етпей калатын жөні жок. Бірак бұл окиғалар туралы акынның не ойлап, не істегені хуралы біздің колымызда ел ауызында калган бас-аяғы жоқ, азгана сөзден баска ешкандай дерек те жок» — деді Н.Манаев.Шәңгерей ең алдымен гылым мэселесіне үлкен сеніммен карады. Қоғамның дамуы үшін гылым негізгі шарттардың бірі екендігін ұғындыруга күш салды. Өлеңдерінде жастарды окуға, гылыммен шұғылдануға шакырады.
Оқысаң ғылым нұрын білім асар,
Көңілдің кіршік баскан көзін ашар.
Мас болған біліміне кейбір жастар Жерлерге аяк жетпес аяк басар.
Апыр-ай, кімге аян бұл жаһанның Белгісіз ұлылығы аскар-аскар.
Акын бір жагынан, жастарды ғылымға үндесе.екінші жағынан, олардың «аяк жетпес жерлерге аяк басуын» аңғартады. Ғыылм түпсіз тұңғиык немесе асқар тауға ұксас. Оның барлығын түп- түгел уысыңа сыйгызу мүмкін емес. Ғылымға ұмтылушылар өзіне белгілі бір шек коюы керек деген пікірді мегзейді.Акынның Эдисонга арнаган өлеңі ғылым мен надандыкты бір-біріне карама- карсы койып ,молдаларды мыскылдап ,эдсонды мадактау тұрғысынан жазылған. «Жансыз затты сөйлеткен өнер-ғылымды»- молдалар «шайтани» іс деп багалайды. Бұдан артык надандык бола ма дей келіп, молда біткендердің бәрін де зілді кекесін түрінде шенеп, гылымға төмендегіше аныктама береді.
Бұл ғылым бір бәйтерек шектен аскан,
Шұлғанған бұтагына ғаршы-гүрсы.
Бар ғалам он сегіз мың саясында,
Таусылмас бұтак сайын бар жемісі.
«Шайтани» бұл өнерді каалй дейміз,
Әр өнер сол жемістің бірдемесі.
Ш әңгерей кезінде гылымнын коғамдык мэнінің зорлығын >халкымыздың мәдениетті елдер сапына кіруі үшін ғылымның керектігін көпшілікке түсіндіру көзі ашык ,окыған азаматтардын ойын дэл жеткізген. Оған төмендегі өлең толык дәлел бола алады. Сөйлеткен жансыз затты — өнер ісі,
Есітіп таң калады көрген кісі.
Білмейді калай етіп түсінерін,
Айтпаса түсіндіріп білген кісі.
Шәңгерей — тек көркем шығарма жазушы ғана емес,сонымен қатар көрнекті аудармашы.Лермонтовтың «Қашкын» поэмасын
шебер аударган. Поэмада екі ағасы,әкесі жауларымен белдесіп, қаң майданның төрінде казак тауып.зор ерлікпен өледі. һарун кек алудың орнына ,өз басын аман сактак максатымен кашады. Буа коркактык ,Отанын сату ,экесі,ағаларынан өз жанын артык санауы нағыз ездік деп көрсетеді акын. Һарунның «іштен шыккан ала жыланның иреңдеуінің жаксысы-ай!» дейтін анасы қара басың камтып жаудан қашкан ұлына жүрегі жылымайды. Оған ана теріс батасын беріп лағынет айтады.
Қимадың жақсы өлімге бір басыңды…
Кет жалгыз,кашкын болған маскаарңмен,
Қояйын карайтпай-ак ак шашымды,
Қоркақ кұл! Енді маған бала емессің,
Сүрттірмен ұятыңмен көз жасымды,-дейді.
- Шәнгерей — лнрик акын.
Шәңгерей — ең алдымен, лирик акын. Оның біз білетін өлеңдері, түгел дерлік, лирикалык өлеңдер. Жоғарыда келтірілген «Өмірдің өтуі», «Бір күнде жас көңілім судай астың», «Алла яр», «Жаздым аға Көлборсыдан», «Қорытынды» тағы баска өлеңдері азаматтық (саяси) лирика. Бұл өлеңдерінде акын өмір,заманның ағымы туралы өзінің наным-сенімдерін жалпы дүниеге көзқарастарын аңғартады.
Акынның философиялык, сүйіспендік тақырыптарга арналған лирикалык өлеңдері де бар. Окыған, ойлы, саналы акын өмірдін эр алуан кұбылыстарын өзінше бакылай келіп тұйгені — өмірдін әрдайым өзгеріп отыратындығы.Бұл — коғамдык кұрылыска да, табиғат кұбылыстарына да тән нәрсе. «Жалғаншы жарык дүние!» деп басталатын өлеңінің бір жерінде:
Бала болған сол жерім,
Анау тұрған адыра,
Адыра бір калган Нарында.
Адыра дедім Нарынды.
Құтаны ұшып көлінен,
Құты кетіп жерінен,
Саба кұрсак билерден Еңіреген ерлерден
Айрылып адыра калғанға,- деп, кешегі атасы Жэңгір хандык құрған заман мүлде өзгеріп, казір баскаша түрге енгеніне кайғыра, жаны аши жырласа, екінші бір жерінде, өлім мен өмір ,бұл дүние мен о дүние туралы да ,өзінің ой-киял көзкарасын аңғартады. «Шағалалы көлдер шалкыған» деген өлеңінде эр алуан өмір кұбылыстарының өзгерістерін ,олардың аяғы немен тынатынтыктарын көрсетеді. Бірақ бұл өлеңінде,не баска өлеңдерінде болсын акын өмірде болатын эр түрлі өзгерістерді тэңірге тіремей .табиғаттың өз заңы деп біоеді. Мысалы «Ұршык» деген өлеңінде:
«Ағаш едім кұрма өскен,
Үршық болдым шуда ескен.
Бір калыпта тұрмак жок,
Шығармалык мұны естен.
Щәнгерей лирикасының дені махаббат-сүйіспендікке арналады. )Касында Қадиша деген кызға гашык болып, эр түрлі бөгеттерден кейін ,акыры,сол кызға үйленеді.Замандастарының айтуынша Қадиша сүлу да.акылды эйел болган. Бірак көп отаса алмай,дүние салады. Махаббат такырыбына арналған шығармаларының обьектісі реальдык болса да, оны романтикалык пафос түрінде тым дәріптеп, түгел беріле жырлайды.
Ғаламға он сегіз мың патша болсам,
Алтыннан аскар таудай такыт кұрсам.
Көлінен Нүрлхаят сулар ішіп,
Дүниеде болса өмірім неше мың сан, — деген сиякты сөздермен дүниедегі ең «кымбат» деген нәрселерді айта келіп: Солардың бәрін койын сені алар ем,
Бір өзің ен Нарында есен тұрсаң,- деп бітіреді акын — атшекейге арналган бір өлеңін. Немесе келесі өлеңді карайык: Адамнан артык ажар,акыл айлаң,
Ажары ак бетіңнің аска айдан.
Адаскан арык кудай болдым асык,
Айдындай ак төсіңе,асыл айнам,— деген шумағын ғашыктык жырына шеберлердің кай көрмесін болса да үялмай ұсынуға болады.
Әрбір халык өзара тап-тапка бөлініп алып, бірін-бірі кырып- жоюға кіріскен күрес заманы гуманист Шәңгерейге үнаған жок. Себебі, ол — күресшіл акын емес, адамгершіл,бейбіт акылга негізделген мәдени жаңарудың жактаушысы еді. Әрине, халқының тәуелсіз,дербес ел болғанын ол көксеген жок деп айта алмас едік. Абзалы, оның осы жолдың анык -канығына көзі жетпеген. Осыдан болса керек, ол кей түста казактың дербес хандык күрғанын жөн көріп, Абылай туын ала аттанар шак туса, өзінің сол туды ұстағандардың соңынан ерем деп, өз кезіндегі күрестен бас тартқан. Соның салдарынан ба , акын адам баласына ортак мүндай үл армандардың орындала коймасын сезіп, кейбір шығармаларында түңілу,күңіренуге жол беріп алады. Дүниенің пэнилігін мойындап, адам өмірінің мөлшерлі ,санаулы болатынын айтып, ондай аспандағы арманға жету мүмкіншілігінің жок екенін ескеріп, даралануға бой алдырган. Тіршіліктің камын көбірек айтып,өнер,білім,адал кэсіптерге үндеуден көп аса алмаған.
Акын «Мен» деген сөзге философиялык мән беріп, оны Дүниенің өзгерісімен,дэулеттің тұраксыздығыме, өмірдің
өткіншілігімен байланыстырады.
«Кімсің?» -деп біреу сұраса,
Өзім болып «Мен» деген.
«Мен» деген кетсе дүниеден,
Өзім болып «Менмін» деп,
Жауап берер кай адам?!
«Менмін» деегн — сол менмін,
Жалпылама алам, эр заман.- деп, «Мен» деген сөздің мағынасы жалпы халық , адам баласы екенін өзі-ак айтады. Бүд тұста акын пікірі Абайдың «Өлсе өлер табиғат,адам өлмес»атты өлеңіндегі пікірлермен үндес шыгады.
Шәңгерей, сөз жок, дарынды акын және оның өлеңдерінде романтикалык сарын да айқын сезіледі. Суреттеулердегі кейбір шарттылык,кай мэселені сөз етуге эзір екенін білдіреді. Оның бүл пікірін акынның калыптаскан нысанасы деу орынсыз болар еді. Асылы, бүл сөз арасында айтылган тұраксыз пікір. Сондыктан бір осы сөзіне сүйеніп, акынды феодалшыл,ханшыл болған деу орынды бола коймас. Қалай болғанда да ол — Абылай заманын аңсаушы емес, өзін-өзі баскарған тэуелсіз ел болуды колдаушы. Біздіңше, ол бостандык идеяларын кан төгіспен жететін нәрсе емес, цивилизацияның жеңісі деп түсінген. Осыдан барып, акын бостандық жолының орындалуы киын, бұл жол ұзак уакытты, тэлім-тәрбиені, адам санасының жетілуін керек ететін ұлы арман етсе де, бір шектен екінші шекке бой ұру, кейде сөз образдарындағы бұлдырлык,ұшыгын гана көрсетіп тағы баска осылар тэрізді романтизм әдісіне тэн ерекшеліктер өлеңдерінде жиі кездеседі.
Шэңгерей акынның шыгармалары XX ғасырдың басында ғана баспа бетін көрді. Кейбір акындар жинактарына жекелеген шығармалары гана еніп жүрді.
Қорыта айтканда, өмірге көзкарасында ескі хандык дэуірін аңсаушылык бола тұрса да, ғылымға шақыру молдалардын надандык іс-әрекеттерін эшкерелеу,өнер-ғылым жолында ерінбей еңбек етіп ,жаңалык ашкан ғалымдарды келешек жастарға үлгі ету, өлімге карсы өмірді жырлау, орыс халкының ұлы акыны М.Ю. Лермонтовтың патриоттык идеяны жыр еткен тамаша поэмасын аударып жұртшылыкка таныстыру, ұрпағына үздік көркем лирикалык өлеңдер калдыру — бәрін жинактасак Шәңгерейдін эдебиетіміздің дамуы үшін елеулі үлес коскан акын екендігін мойындауымызға тура келеді.Сондықтан да ол әдебиет тарихынан орын алып отыр. Оның бізге калдырган мұрасы саны жагынан аз болса да, сапасы мығым. Акының өмірбаянын толыктырып, жоғалган шығармаларын іздестіру, элі де зерттей түсу — жас ғалымдардың міндеті.
Автор публикации
