Ғылыми зерттеулерді басқару

15 января, 2018 18:17

 

Көсіптік педагогика саласында жүргізілген ғылыми зерттеу- лер, негізінен, даралық сипат алған кездерде оларды басқарудың қажеттігі туындай қоймады. Ал бүіініі таңда ғылыми зерттеулердің қай-қайсысы болсын үжымдық сипат алып отыр, ендігі жерде зерттеу жүмыстарына қатысушы маман бар болғаны берілген жүмыстың бір бөлігін ғана атқарады. Осы жағдайдың өзі-ақ зерттеу жүмыстарына деген басшылықты қажет етеді.

Педагогика, психологая жөне кәсіптік педагогиканың эконо- микасы саласындағы ғылыми зерттеулерді басқарудың ең басты міндеттері төмендегідей болып келеді:

1. тақырыптарды дүрыс таңдай білу, зерттеу жүмыстарының мақсаты мен өдістемесін нақты айқындай білу. Ғалымдардың ғылыми жүмыстардың тиімділігіне анық көздері жетулері ке- рек, яғни олардың нәтижелерінің маман жүмысшыларды дайын- дауды жетілдіру ісіне қосатын үлесі басты назарда болуы қажет;
2. дүрыс жоспар жасай білу, ал оның басты мақсаты — оқу- төрбие процесінің дамуын жан-жақты зерттеуді қамтамасыз ету болып табылады.

Ғалым-зерттеушілердің жоспарында ғылыми-шығармашылық қүрылым, зерттеулердің нәтижелері жайындағы қажетті мөліметтер жөне оқу процесі барысында алынған мәліметтерді таратып, енгізудің формалары нақты көрсетіліп отырады. Бүл жоспарлар сонымен қатар білім берудің ең басты бағыттарына ғылыми күштерді шоғырландыруды ескеретін комплекстік си- патын жоғалтпаулары да керек. Ең бастысы, оларда әрбір белгіленген тақырып бойынша атқарылатын жүмыстар аума- ғын жете білу, ғылыми зерттеулердің басты кезеңдерін белгілеу, ғылыми зерттеулер мен алынған нәтижелерді енгізудің арасын- дағы алшақтықты жою басты назарда болуы қажет. Осы орай- да тақырыптардағы қамтылған идеяларды ескерудің маңызы өте зор екендігін ерекше атап өтуіміз қажет.

Педагогикалық ғылымның барлық бөлімдері өзара тығыз байланыста болып келетіндіктен, олардың кейбіреуінің ірі жетістіктерге жетіп, ал қалғандарының артта қалып қоюларын көз алдымызға елестету тіпті мүмкін емес сияқты.

Осы себептен де ғылыми-зерттеу жүмыстарын жоспарлауда ғылыми идеялардың туындауы мен оларды жүзеге асыру жақ- тарын еске алып отырған абзал. Бүл арадағы ең басты міндет — ғылыми тақырыптарды конкурстық негізде жоспарлаудың демократиялық сипатта өтуін жөне зерттеу жүмыстарына бел- сене қатыскан ғылыми мекемелердің қолдауына ие болу жағын да толық қамтамасыз ету болып табылады. Әңгіме бүл арада зерттеу жүмыстарына катынасушы адамдардың жауапкершілігі мен мөселені жете білушілігін дөл анықтай отырып, алдағы мақсатқа жетуге дәнекер болатын барлық шаралардың уақыт пен кеңістік аясындағы өзара байланыстарын қамтамасыз ету жайында болып отыр.

Ойымызды одан әрі толықтыратын болсақ, осы орайда зерттеулердің барлық салаларын өзара былайша үштастыру қажет:

1. фундаменталдық(іргелі), теориялық ғылыми зерттеулердің дөрежесі;
2. проблемаларды қолданбалы түрғыдан зерттеудің дәрежесі;
3. ғылыми зерттеулерді тәжірибелік түрғыдан тексерудің дөрежесі.

Теория төжірибені жаңғыртудың негізі болып саналатыны бөрімізге белгілі жайт. Осы орайда кез келген ғылыми теория- ның мөн-мағынасы ғылымның маңызды принциптерін үғынуға, сан алуан факторлардың туындау себептерін түсіндіру мен олар- Дың пайда болуын болжай білуге, түрлі оқиғаларды, қүбылыс- тарды пайымдай білу мен олардың қалай дамитындығынан хабардар болуға және ойлау қызметінің ашылмаған мүмкін- Діктерін анықтауға тығыз байланысты болып келетіндігін ерек- ше атап өткіміз келеді. Кәсіптік педагогикаға көптеген өмірлік факторлар белгілі болғанымен де, бүл факторларды нақты ғылыми тұрғыдан түсіндіре алатын теориялар жеткілікті деп айтуға ла қоймас. Өйткені, ол педагогикалық қызметтің мазмүнын,

түрлерін, өдістері мен амалдарын оңтайландыру мақсатында көсіптік педагогиканың басты объектілері жайындағы мөліметтерді алдын ала алумен де тығыз байланысты болып келеді.

Кәсіптік педагогика саласында оқу-төрбие барысында жаңа- шылдықтың пайда болуы мен оны одан өрі дамытудың тың өдістерін тауып жөне бүл өзгерістердің зандылықтарын айқын- даудың маңызы өте зор болып келеді. Көсіптік педагогика қазіргі уақытта көп эмперикалық материал жинағандықтан, басты мақсатқа жетудің тиімді жолдарын көріп білумен қатар, оны таңдап алуға да мүмкіндік беретін абстрактылық ойлау дөрежесі өте жоғары терең ғылыми зерттеулерді жан-жақты үйымдастыруға да толық мүмкіндік алып отыр. Олай болса, төжірибені ғылым басып озатындай зерттеулердің жаңа түрлерін жасау кажеттігі туындайды.

Ал ойлаудың төжірибеден озық болуының қажеттілігі мен маңыздылығы — оның кейіннен мүлде жаңғырған теориялық дөрежемен, диалектикалык-материалистік дүниетаныммен, бүгінгі таңдағы даму процесінің өдіснамалық жағынан кемелденуімен жан-жақты қарулануына тығыз байланысты болып отыр. Мөселенің дәл осылай қойылуы жөне оны шеше білу қысқа мерзімде төмендегі көрсетілген жағдайлардың арасында қалып- тасқан қарама-қайшылықтарды шешуге мүмкіндік береді:

• ғылыми хабарлар мен оқытудың шектелген уақытының арасындағы қайшылық;
• білім берудің мазмүнын үнемі жетілдіріп отырудың қажеттігі мен оның түрақтылығын қамтамасыз етудің арасындағы қай- шылық;
• теориялық пөндердің көлемінің көбеюі мен оқушыларды төжірибелік дайындыққа бейімдеу арасындағы қайшылық;
• білім беру саласы өрісінің кеңеюі мен оқу мен тәрбие жүмыстарын индивидуализациялау (жекелеу) арасындағы қай- шылық;
• оқытушылар санының күрт өсуі мен еңбек ресурстары- ның тапшылығы арасындағы қайшылық;
• жанүя рөлінің артуы мен жанүялардың төрбие ісімен айналысу мүмкіншіліктерінің төмендеу бағыты арасындағы қайшылық;
• үстаздың көсіптік рөлінің арта түсуі мен бүл талаптарды қанағаттандыруда өрбір үстаз мүмкіншілігінің шектелгендік сипат алуының арасындағы қайшылық;
• оқушылардың ойлау қабілетінің жедел дамуы мен олар- дың әлеуметтік жөне қүлықтық жетілуінің баяулауы арасын- дағы қайшылық.

Аталған осы себептерге байланысты педагогикалық зерттеулерді үйымдастырып, оны өткізген уақытта оқу процесіне енгізілген жаңалықтар кездейсоқ болмай, жоспарлы, стратегиялық сипат алуы үшін теориялық ғылыми білімдердің қорын жасауға баса назар аудару қажеттілігі туындайды. Біздің ойымызша, ғылыми талдауларға жататын “идеяларды іздестіруді”, “идеялар банкін” ясасауды шүғыл қолға алуға тура келеді. Бүгінгі таңда басты мақсаттардың бірі, ол — кәсіптік педагогика саласында ғылыми потенциалды қалыптастыруды дер кезінде қамтамасыз ету, жаңа бағыттарга талдау жасап отыру жөне ғылыми зерттеулердің бо- лашағын алдын ала зерттеу болып табылады.

Ғылыми зерттеулерді координациялау (үйлестіру). Көсіптік педагогика саласындағы ғылыми зерттеулердің тиімділігін арт- тыру, көп жағдайларда ғылыми-зерттеу жүмыстарын координа- циялау мен оларды үйымдастыра білуге, алынған ғылыми нөтижелерді білім беру саласына жедел енгізуге және жаңа идеяларды мүмкіндігінше кешіктірмей іске асырып отыруға тікелей байланысты болып келеді.

Координация дегеніміз — ғылыми зерттеулерге басшылық жасау. Өкінішке орай, бүл келелі істе айтарлықтай кемшіліктердің орын алып отырғандығын атап өткеніміз жөн. Олардың бірі — ғылыми-зерттеу жүмыстарының бытыраңқы- лығы болып табылады. Бүл жүмысты жетілдірудің үйымдасты- рушылық түрлері табылмайтын болса, ғылыми бағдарламалар- дың тиімділігі шамалы болады және оларды жасау да өз дөрежесінде болмайды.

Қалыптасқан дөл осындай жағдайда ғылыми жүмыстардың нөтижелілігінің басты кепілі — әр жақтың жауапкершілігін қада- ғалай отырып, зерттеу бағдарламалары мен ғалымдар арасындағы тығыз байланыстардың негізінде ғылыми зерттеу жүмыстарын өзара тиімді үйлестіре (координация) білу болып табылатындығы ешбір дау тудырмаса керек. Мүндағы басты мақсат — жекелеген үжымдарды өзара біріктіруге (интеграция), біртүтас организм қүруға бағытталады, өз кезегінде олардың қызметінің мақсаты тар көлемде болса да алдын ала белгіленіп қойылады және оның өміршеңдігі қол жеткізген табыстарымен таразыланады.

Координацияның ең басты мақсаты — алға қойылған міндеттерді жүзеге асыруды қамтамасыз ету үшін қажетті жүйені КҮРУ жөне оның қүрамдас бөлімдерінің арасында тығыз байла- ныстарды қалыптастыра білу. Осы мақсатқа байланысты коор- динацияның алдындағы міндеттерді төмендегіше жіктеуге бо- лады:

• ғылыми жүмыстар барысының тиімді жағын таңдай білу;
• қажетті нәтижеге жетуді қамтамасыз ету үшін өрбір ғылыми жүмыстың барысына барынша ықпал жасап отыру;

~ ғылыми жүмыстардың орындалу мерзімін үнемі қадаға- лап отыру;

~ ғылыми жүмыстардың жоспарлық бағдарламасын енгізу жөне белгілі бір тақырыппен байланысты болып келетін жүмы- стың барлық бағыттарына демеу жасап отыру;

~ ғылыми тапсырыстарды тең бөлумен қатар бүл жүмыс- тарды барлық бөлімдердің, зертханалардың жөне ғылыми Қызметкерлердің жүйелі түрде атқаруын бақылау;

— оқу-тәрбие процесінің төжірибесіне ғылыми жаңалықтар- ды батыл енгізу ғылыми жұмыстардың барысын қадағалауды қамтамасыз ету.

Кәсіптік педагогика саласындағы гылыми жұмыстарды үйлесімді жүргізу барысында басты проблема ретінде таңдап алынған тақырыптардың ауқымының атқарылар гылыми жұмы- стың бағдарламасымен өзара үйлесімділік тауып қана қоймай, қысқа уақыттың ішінде нақты орындалатындай болып келуінің маңызы өте зор. Бұл арада әрбір гылыми жұмыстың соншама мөселелермен өуестенушілігіне жол бермеу керек, ең бастысы — сол мамандық шеңберіндегі ең қажетті деп танылған мәселелерді қамти білу болып табылады. Осы жагдайга байланысты ғылы- ми концепцияларды жасауга ерекше мөн беру керек. Демек, гылыми концепциялар (қагидалар) жаңа гылыми идеяларга, болжамдарга негізделген, ғылыми зерттеу әдістер жүйесін тиімді пайдалану тәсілдеріне сүйенген жөне жобадағы педагогикалық төжірибенің мән-магынасын одан өрі аша түсетін мүлде жаңа- ша багыттагы шешімдер мен гылыми білімдердің жетістіктерін өз бойына сіңіре білген нақты теориялық кагидаларга жүйелі түрде тарихи-логикалық талдаулар жасай алатындай болуы керек. Мүндай жагдайда гылыми-педагогикалық зерттеу жүмыстары- ның тиімділігінің критерийлері: олардың өзектілігі, жаңа гылыми нәтижелерге қол жеткізу және осы саладағы теориялық білімнің өрісін кеңейту болып табылады. Сонда гана әдістемелік ғылы- ми жүмыстардың орындалуын одан әрі қамтамасыз ете оты- рып, білім беру мен тәрбие процестерінің барысына оң ықпал жасауга және жекелеген немесе нақты гылыми зерттеулерде қолданыс таба алатындай ғылыми қорытындылар мен үсыныс- тардың нақтылығы мен түсініктілігіне қол жеткізуге болады. Сондықтан да ғылыми зерттеулерді координациялау да дөл осы нәтижелі байланыстарды сақтап қана қоймай, оларды одан әрі нығайта отырып, мүлде жаңа бағыттарды іздестіруді өз мойны- на алуға үнемі тырысып отыруы керек болады. Шындығында да, жаңа қарым-қатынастардың жолдарын қарастыру қай уақытта болмасын педагогика ғылымының ең басты шешуші күші бо- лып қала беретіндігі ешбір дау тудырмайды. Егер, мысалга өндіріс саласында электрондық-есептеу қүралдарын, автомат- тандыру қүралдарын жасап, қолдануды алатын болсақ, онда мүнда математиктер, инженерлер, лингвистер, экономистер сияқты түрлі мамандық салаларының ғалымдарының белсене ат салысатындығын аңғаруга болады. Бүл жағдай түсінікті де, өйткені бүгінгі тандағы өндірістің заман талабына сай дамуын, оның өзекті проблемаларын адам қызметінің экономикалық, психологиялық, лингивистік және т.б. салаларын жан-жақты зерттеу негізінде гана нақты шеше аламыз.

Мүндай көріністі белгілі бір гылыми-өндірістік қүрылым- дардың жүмысынан аңғаруга болады, өйткені мүндағы өндіріс саласы мен ғылымның өзара үндестік тауып бірігіп кететіндігі соншалық бүл үйымды өзінің өндірістік потенциалы бар ғылы- ми орталық ретінде де, тіпті ғылыми мақсатты көздеген белгілі бір өндіріс орны ретінде де қабылдауға болады. Өндіріс пен теориялық жөне қолданбалы гылым салаларының өзара түтас- тығы қалыптасқан өндіріс бірлестіктерін көптеген ғалымдар ғылым мен еңбектің қогамдық деңгейдегі органикалық бірлігінің заңды нөтижесі деп таниды.

Олай болса, қарқынды даму үстіндегі бүгінгі заманда жара- тылыстанулық, қоғамдық жөне техникалық ғылымдардың өза- ра тығыз байланыстарынсыз, үлкенді-кішілі болгандыгына қара- мастан, бірде-бір педагогикалық проблема ойдагыдай шешілмейді.

Сонымен қатар түрлі ғылым салаларының бір-бірімен келіскен әрекеті — олардың өздерінің дамуының да басты факторы бо- лып саналатындығы да ақиқат. Демек гылым интеграциясына багыт алу жөне олардың өзара қарым-қатынастарын одан әрі ныгайтуга деген талпыныс — кәсіптік педагогиканың бүгінгі таңдағы заңы ретінде қабылданып отыр. Дөл осындай жагдай- да гана біз осы салада мүлде жаңа ғылыми мәліметтерге негізделген жаңалықтарга қол жеткізе аламыз. Ал мақсат бірлігінің түрлі пөндер өкілдерінің шығармашылық белсенділігін арттырып қана қоймай, оларды біріктіретіндігі даусыз. Ғылы- ми зерттеулер, сөзсіз, бағдарламалық негізге сүйеніп отыруы керек, яғни айқындалған мақсатқа жетуге септігін тигізетін барлық шаралар уақыт жагынан да, кеңістік жагынан да өзара сөйкестік жағдайында жоспарланып отыруы шарт.

Сондықтан да жан-жақты гылыми зерттеулерді үйымдасты- рган уақытта бір-бірімен тыгыз байланысты төмендегідей аспектілерді (жақтарын) ескерген жөн болады:

• өлеуметтік және техникалық жагдайлар. Мүндай кезде жүмыс істейтін адамдардың еңбек ету функцияларының өзгеруіне жөне білім беру ісіне қойылатын талаптарға, кадрларга деген сүраныстарга, қогамдық пайдалы еңбектің әр түрлерінде жас- тарды өндіргіш күш ретінде қолданудың ерекшеліктеріне бол- жамдар жасалынады;
• өзіне сай келетін логикалық қүрылымның компоненттерін болжайтын гылымтанулық аспект;
• оқушылар контингентіне (санына) сай келетін оқу мате- риалының түсініктілігін болжайтын психологиялық аспект;
• белгілі бір саланың жүмыс істейтін адамның физиологи- ялық, қасиеттерін дайындау талаптарын болжайтын физиоло- гиялық аспект;

~ төрбие беру ісінің максаттары мен сипатына, тәрбие жүмы- старының мазмүнына, формалары мен өдістеріне қажетті өзгер- тулер енгізуге багытталган шараларды болжайтын тәрбиелік аспект;

~ оқу-тәрбие процесін тиімді басқару жөне оны техникалық лсагынан қамтамасыз ету мөселелерін болжайтын педагогика- льіқ аспект.

Дөл осы бағытта жүргізілетін сан-салалы ғылыми зерттеулер алға қойылған мақсатты қысқа мерзімде шеінуге мүмкіндік береді.

Түрлі ғылым салаларының тарихи түрғыдан қалыптасқан өзара тығыз байланыстарын ескере отырып, олардың өзара қарым-қатынастарын шешуге дөнекер болатын дүрыс методоло- гиялық өдіс таңдап алудың да, одан қалды күнделікті жөне алға қойылған мақсатты шешуге барлық күш-жігерді жүмыл- дырудың да маңызының зор екендігін ерекше атап өткіміз келеді.

Жан-жақты ғылыми зерттеулерді тиімді түрде үйымдасты- рудың ең басты алғышарттары төмендегідей болып келеді:

• ғылымның өр салалары бір ғылым шеңберінде бір уақыт- та зерттей алатын объектіні таңдап алу;
• ғылыми мектептерді үйымдастыру;
• ғылыми-зерттеу жүмыстарының жүйелі түрдегі зерттеу принциптерін жасау.

Жан-жақты кешенді түрғыдан жүргізілген зерттеу жүмыс- тарының нәтижелілігі — түрлі ғылым салаларының өкілдерінің салыстырмалы мәліметтер алып қалумен қанағаттанып қана қалмай, оларды бірлесіп отырып талдауға жол ашып беретін зерттелетін қүбылысқа байланысты қолданылатын жалпы прин- циптер мен өдістерді қолдануларына да тығыз байланысты бо- лып келеді.

Өздеріңіз аңғарып отырғандай, ғылыми-зерттеу жүмыстары- ның комплексті бағдарламаларын жасау түрлі ғылым салалары бойынша еңбек ететін үжымдардың жан-жақты қажырлы еңбегімен тікелей байланысты болып келеді жөне әрбір үжым- ның қызметі бір-бірімен заңды түрде үштасып жатады. Осы орайда “Адамдардың шығармашылық қабілеттерін ашуды то- лық қамтамасыз ете алатын үжымдарды қалай қүруға бола- ды?” деген орынды сүрақ туындайды. Біздің ойымызша, бүл арада күш-жігерді ең өзекті проблемаларды шешуге жүмсау керек болар, өйткені мақсаттың таңдап алынуы белгілі бір бағытта еңбек ететін қызметкерлердің жағдайларымен ғана байланыстырылуы соншалықты нәтиже бере қояр ма екен?

Әр ғылым салалары өкілдерінің бірлескен қажырлы еңбектері — ғылыми қызметкерлердің шығармашылық шабыттарының қайнар бүлағы болып табылады. Олардың шығармашылық, ынтымақтастығының жоғары деңгейде болуы — жаңа идеялар- дың туындауына, шығармашылық табыстардың қомақты болу- ына, ғылыми қызметкерлердің білім дәрежелерінің арта түсуіне тікелей өсер етіп отырады. Соның арқасында ғылым салалары- ның өзара тоғысында туындаған проблемаларды ғылыми түрғыдан талқылауға, ғылымның өр саласы мен бағыттарында қолданы- лып келе жатқан ғылыми-зерттеу жүмыстарының дөстүрлі өдістері мен логикалық қүрылымдарын сын көзбен қайтадан қарауға (өзара қарым-қатынастар, идеялармен, жинақталған тәжірибемен, алған білімдерімен бөлісу) жол ашылады.

Егер ғалым-ұстаздар бірлесіп жұмыс атқармағанда басты мақсатқа жете алмаған да болар едік. Ендігі жерде педагогика саласында ашылған жаңалықтар бұрынғы уақыттардағы сияқты азғантай ғана ғалымдарға немесе жекелеген дарын иелеріне ғана байланысты болып қала алмайды. Бүгінгі таңда ғылымның өр салалары өкілдерінің бірлескен табанды еңбегінің арқасында ғана ғылыми шығармашылықтың оң нәтижелеріне қол жеткізуге болады. Осыған қарамастан дөл осы бағыттағы ғылыми зерттеу- лер ғылыми-зерттеу проблематикасының жалпы балансында әлі де болса аз орын алады жөне өкінішке орай көп жағдайларда мұндай өзекті жүмыстармен жекелеген ғылыми қызметкерлер айналысады. Қалыптасқан дөл осындай келеңсіз жағдайдың ғылымның сапасы мен сипатына әсерін тигізері сөзсіз деп ой- лаймыз. Өздеріне жақын проблемалармен айналысатын ғылыми ұжымның қалыптаспауы немесе оның жүзеге асырылатын ғылыми жұмысқа көмектесе де, тіпті оны сын көзімен бағалай да ал- мауы, одан қалды зерттеу жұмыстарының сапасын арттыруға байланысты қолданыс табатын әдістер мен техника жайындағы кеңестерді үнемі өткізіп отыру мүмкіншіліктерінің болмауы, сөзсіз, жүргізіліп жатқан жекелеген ғылыми жұмыстардың са- пасына кәдімгідей нұқсан келтіреді.

Сонымен қатар ғылыми-зерттеу жұмыстарының күні өткен құрылымын сақтауға тырысушылық та еш абырой әпермейді. Бұл арада тұрақты құрылымдық бөлінушіліктен бас тарту ке- рек те, оны мүмкіндігінше проблемалық ғылыми зерттеулердің қажеттіліктеріне барынша икемдеп отыру керек болар. Осы ойымызды бұдан өрі өрбітетін болсақ, ұзақ уақыт бойы сандық жөне сапалық жағынан да түрақтанған кадрлардың құрамы да кейбір жағдайларда белгілі бір мақсатты орындай алуға қабілетті зерттеушіні таба білуге де кедергі келтіретін сияқты.

Ғылыми мекеменің ішкі қүрылымы әр уақытта да алға қойылған мақсат пен ғылыми-зерттеу процесін тиімді ұйымда- стыра білуге тығыз байланысты болып келеді. Ол ғылыми жүмыстарды дұрыс басқара білу мен жан-жақты нәтижелі жүргізуге өр уақытта да дөнекер болып отыруы кажет.

Ғылыми мекемелердің бытыраңқылығын және олардың түрлі мекемелерге бағыныштылығын жою кажеттілігінің туындауы да замана талабы болып табылады. Бұдан туындайтын ой: біздің оиымызша, қалыптасқан ғылыми ұйымдар тобын жан-жақты зерттей отырып, педагогикалық ғылыми-зерттеу жұмыстарын координациялаудың сапасын жақсартуға байланысты жүзеге асы- рылатын шаралар жайындағы ұсыныстарды құзырлы орындарға даиындап, дер кезінде жеткізе білу керек болады.

Ғылыми зерттеулерге жасалынатын басшылықты жақсарту мақсатында кешенді бағдарламалармен айналысушы басшылар- Дың билігі мен құқығының өрісін барынша кеңейткен жөн оолады. Сонда ғана белгілі бір бағытта педагогикалық зерттеу жүмыстарын жүргізіп жатқан ғылыми мекемелердің барлығы- на да жалпы бағыттар нұсқауға, ең бастысы — ғылыми жұмы- старды координациялауға жөне барлық бағдарламаларды өзара үйлестіре отырып орындауға жол ашылады. Өз кезегінде кәсіптік педагогика өзінің артта қалушылығын жою үшін жүйелілікке, жан-жақтылыққа және проблемалық принциптерге әрдайым жүгініп отыруы керек.

Ғылыми-зерттеу жүмыстарының үлгілерін жасау (модель- деу). Зерттеу жүмыстарына кіріспестен бүрын “не істеуіміз керек?” жөне “ол шараларды қандай мақсатта жүзеге асыра- мыз?” деген мөселелерді айқындап алуымыз қажет болады. Ол үшін, ең бірінші кезекте, алға қойылган мақсаттың прогрессивтік шешімін тауып бере алатындай және сол мектептің жарқын болашағын қамтамасыз етуге мүрындық болатын ғылыми зер- ттеулер методикасына (әдісіне) сүйенеміз.

Ғылыми идеялар біртіндеп зерттеу жүмыстарының барлық сатыларынан өтулері керек және кәсіби мектеп тәжірибелік түрғыдан пайдасы тиер ғылыми үсыныстарды тәжірибе жүзінде пайдалана білуі керек. Басқаша айтқанда, оқу-төрбие жүмысы- ның жалпы жүйесін тереңірек үгынуға мүмкіндік беретіндей үлгілерді жасай білулері керек.

Ең алғашқы кезде үсынылған болжамның негізінде барын- ша ықтимал сипаттағы оқу-бағдарламалық қүжаттарды жасау арқылы оқу процесін өзгертуге талпыныс жасалынуы шарт. Ғылыми-зерттеу жүмыстарын үлгілеу бірнеше негізгі сатылар- дан өтуі тиіс. Атап айтқанда: беделді ғылымдардың пікірлері мен қолда бар ғылыми мәліметтердің негізінде болашақта атқ- арылар гылыми жүмыстар жайында логикалық пікірлердің дәлелденген жүйесін жасау; ғылыми болжамның басты мазмү- нын қүрайтын ең соңгы қорытындыға келу; ең соңында жаса- лынған қорытындылардың ықтималдық дәрежесін анықтау.

Осы айтылғандар арқылы болжамның ғылыми ақиқаттығы- ның дөрежесі айқындалады жөне қажет болған жағдайда қажетті өзгерістерді енгізуге де болады.

Ғылыми зерттеулердің жобаланатын үлгісінің үлгі ретінде алынатын оқу процесімен өзара сәйкес болғандығы абзал. Түптеп келгенде теориялық үлгі нақты төжірибе мен бақылаудағы тексерістерге қолайлы жағдай туғызуы керек. Ол мүмкіндігінше азғантайлықты, ал кей жағдайда параметрлердің көз жетерлік санын ескеріп қана қоймай, зерттеушіні ғылыми ізденістің айқ- ындалған жолына түсіре ала алатындай да дөрежеге жетуі ке- рек. Сонымен катар келесі параметрді “ең аз” үлгі бақылаудағы эффектілерді түсіндіре алмайтындай болғанда ғана енгізу қажет.

Өз кезегінде ғылыми-зерттеу жүмысының үлгісі оқу проце- сіндегі өзгерістерді алдын-ала орап алатындай механизмге ие болғандығы абзал.

Ғылыми зерттеулер жоспары, бір жағынан, сан алуан өзгерістердің түрлеріне жол ашу үшін абстрактылы сипатта болатын болса, екінші жағынан — сенімді де, төжірибелік

ясағынан пайдалы да болуы керек. Бұл арада оны нақты ше- шуде уақыттың шектелгендігі де, ұсынылған үлгінің сипаты да, оның сандық және эвристикалық нәтижелері де, оның ақиқаттығын тексеру мүмкіндігі де, одан қалды оның қойыл- ган талаптарға сай болуы да үлкен рөл атқарады.

Зерттеу жүмыстарын таңдаған кезде басты назарды тақы- рыптардың бүгінгі тандағы өзектілігіне, оны орындау мерзіміне жөне жүмыстың сол кезбен қатар болашақта да алынар нөтижелерінің қүндылығына аудару керек.

Зерттеушінің алдына қойған мақсатының неғүрлым күрделі / болуы мен оны орындауға берілген уақыттың аз болуы, сөзсіз, бүл жүмысты орыңдаудың методикасын жан-жақты талқылау- ды кажет етеді. Ең соңғы нәтижені ғылыми түрғыдан бағалау нақты, толық жөне айқын болуы қажет.

Осы орайда ерекше атап өтетін бір жайт, кез келген ғылы- ми қызметкер өзіне тиісті жүмысқа кіріспестен бүрын зерттеу жүмыстарын жүргізудің әдістемесі мен соған байланысты тап- сырмаларды жасауы тиіс. Ал ол тапсырмалар мен әдістер міндетті түрде жан-жақты талқылаудан өтуді қажет етеді. Сонда ғана басқа уақытта көзге іліне бермейтін сүрақтардың жауабы да табылады жөне жүмыс барысында да қателіктерге жол беріле қоймайды, сөйтіп тапсырманың ойдағыдай орындалуына қолайлы жағдайлар туындайды.

Өзінің бір сағаттан кейін немесе ертеңіне қандай жүмыс атқаратындығын білмеген жүмысшы көп уақытын босқа өткізіп алады. Сондықтан да өзіндік жоспарлауды енгізу әрбір адам- ның істейтін жүмысын қалыптасқан жағдайға және жеке басы- ның ерекшеліктерін ескере отырып үйымдастыруға мүмкіндік береді. Кез келген зерттеу жүмысында өзінің қүрылымы жағы- нан кейбір жалпы өдіснамалық ережелерге сүйенген қиялдағы үлгілердің бейнесі көрініс тауып отыратындығын тағы да жа- сырып қалуға болмас.

Ғылыми жүмыстардың проблемасы жөнінде де, тақырыпта- ры жөнінде де тиянақты жасалынған зерттеу жүмыстарының өдістемесі — ғылыми жүмыстардың жемісті аяқталуының басты кепілі болып табылады. Мүндай жағдайда проблемалық кеңестердің дәрежесін одан әрі көтерудің маңызы өте зор деп айтуға негіз бар. Олай дейтініміз, олардың жүмысын дүрыс жолға қоя білудің арқасында кезінде байқала қоймаған кемшіліктердің бетін ашып, қателіктерге жол бермеуге және алға қойылған мақсатты шешуді тиімді жолдарын қарастыруға мүмкіндік туады. Мүндай кеңестер, әдетте, өзекті проблемала- рға байланысты туындаған ғылыми жүмыстардың тақырыпта- Рын да, олардың координациялық жоспарын жасауға да көмегін тигізіп отырады.

Ақпарат (информация) дегеніміз — ғылыми-зерттеу жүмыс- тарьімен айналысушы адамдарды жаңа ғылыми идеялар мен оелгілі бір мөселелерге байланысты зерттеу тәсілдері жайында жүйелі дифференциалданған хабарлармен қамтамасыз ету бо- лып табылады. Ғылыммен айналысушылар үшін қажетті ха- барлардың жеткіліксіз болуы, сөзсіз, қайталаушылықка әкеліп соғады. Ал кейбір жағдайларда мүндай іске ғылыми жетекшілердің тікелей араласуларына да тура келеді, өйткені олар өзінің қызметінде осы бір басты нәрсеге оншама көңіл бөлмей, басқа жүмыстармен айналысып кеткендіктен орын ал- ған келеңсіз жағдайды кеш білуге мәжбүр болады.

Ал бүгінгі таңда тиісті ақпаратпен қамтамасыз ету ісін жақсарту — педагогика ғылымы саласындағы басты мақсаттар- дың бірі болып отыр. Кезінде біздің ата-бабаларымызды қана- ғаттандырған хабарлардың баяғыда-ақ кез келген ғылыми қыз- меткерге педагогика саласындағы өзін қызықтыратын ғылыми зерттеулердің нәтижелерімен аз уақыттың ішінде танысуға мүмкіндік беретін мақалалармен, кітаптармен жөне ғылыми шолулармен алмастырылуын бүгінгі күннің талабынан туында- ғын маңызды жаңалық деп қабылдауымыз керек болар.

Алайда, көптеген ғылыми еңбектердің өзінің көп жағдайлар- да қүндылығын жойып алатын кездері аз болмайды. Өйткені қолжазбаны баспаға тапсырған кез бен баспаға дайындалған еңбектің шығуының арасында кем дегенде 2-3 жыл өтеді. Соны- мен қатар ғылыми еңбектердің басым көпшілігі зиялы қауым тарапынан сүранысқа ие де бола қоймайды. Басылымға дайын- далған еңбектердің көбейіп кететіндігі соншалық, олар жарыққа шыққанша көп уақыт өтіп те кетеді. Ал кейбір докторлық диссертациялар өзінің қүндылығына, өзекті ғылыми хабарларға бай болғандықтарына қарамастан өте сирек басылады. Сондық- тан да ғылыммен айналысушылар өз саласында болып жатқан жаңалықтардан уақытында толық хабардар бола да алмайды.

Қажетті хабарлардың жинақталуы, яғни алғашқы ғылыми мөліметтердің көбеюі ғылыми жаңалықтар, жаңа ғылыми заң- дылықтар сияқты ғылым саласындағы сапалы өзгерістерге әкеліп соғады. Санның сапаға айналу заңы дәл осы жерде толық күшіне енетін сияқты. Ғылыми жүмыстардың жоспарын жаса- ған уақытта біз, сөзсіз, осы заңдылықка сүйенеміз. Өйткені, біздің пайымдауымызша, ғылыми мәліметтер толқынының күшеюі сөз жоқ алға қойылған мақсатты шешудің жаңа жол- дарына әкеліп соғады. Шындығында да кез келген зерттеу жүмысында болжам жасау, қорытындылау, теориялық күры- лым сияқты шығармашылық элементтерге бай хабарларды жинақтау немесе жасау өзара үйлесімділік тауып отырады.

Кез келген ғалымның шығармашылық белсенділігінің ар- туы ғылыми хабарлар деңгейіне тығыз байланысты болып келеді. Бүгінгі заманда алға қойылған мақсатқа сай келетін хабарлар- сыз терең теориялық білімге қол жеткізу мүмкін еместігін дөлелдеп жатудың қажеттігі бола да қоймас. Ғылыми зерттеулердің тақырыптары мен проблемалары бойынша алын- ған хабарлар толқыны міндетті түрде жинақталып, ой елегінен

өткізіліп отыруы керек. Сонда ғана олар өрі жаңа, әрі мәнділік сипатқа ие болады, нәтижесінде ғылымның жаңа белестеріне шығудың кепіліне айналады.

Жыл сайын, тіпті сағат сайын хабарлар толқыны өрісінің кеңейе түсуіне қарамастан, өкінішке орай, көп жағдайларда ең жаңа, шығармашылық жетістіктер көзден таса қалып отыра- ды. Әңгіме бүл жерде хабарларды жай ғана жинақтау жайында болып отырған жоқ, бүл жердегі қозғалып отырған әңгіменің басты төркіні, біздің ойымызша, ғалымның еңбегіне демеу бо- латын ақпараттық процестің мақсатқа сай, тиімді болуын қада- ғалау болып табылады. Ол, міндетті түрде, ғылымның түрлі салаларының өзара байланыстарынан толық хабардар ете ала- тындай жан-жақты комплексті болу керек.

Түрлі ғылыми пөндерге байланысты түрақты хабарлар ал- масуды белгілі бір пөннің өз ішінде ғана емес, сонымен қатар ғылымның түрлі салаларының арасында да түрақты үйымдас- тырып отыру қажет. Өздеріңіз аңғарып отырғандай, хабарлар мен шығармашылық өзара тығыз байланысқан. Маманданды- рудың бытыраңқылығы орын алған кездерде хабарлар шығар- машылық жетістіктерге жағдай жасауы мүмкін. Осыған байла- нысты өз шешімін әлі де таба қоймаған мынандай мәселелер туындайды:

• ақпараттық қызметті орталықтандыру;
• ақпараттық қызметті бағалаудың ортақ принциптерін жасау;
• ғылыми мәліметтерді сараптауда электрондық өңдеуді қол- дану;
• қүжаттық ақпараттық-ізденіс жүйесін жасау;
• сыннан өткен әдеби деректерді келіп түскен сүранысқа сай жинақтау және тез арада жеткізе білу.

Демек, хабарлар таратудың маманы жаңа үжымда өз орнын таба білуі керек. Хабарлар зерттеу жүмыстары толық аяқтал- ғанша толассыз беріліп түруы керек.

Бүл мөселеде де түбегейлі өзгерістер жасау қажеттігі туын- дағанға үқсайды. Біздің пікірімізше, қүрылған ақпараттық орталыққа классификация жүйесін жасауды тапсыру керек. Сонда олар қүжаттарды іздестіру мен жөн сілтеу ісін автомат- тандыру үшін мүмкіндігінше әрбір ғылыми мақалаға пәндік жөн сілтеулер, индекстер және т.б. жасаған болар еді.

Микрофотографияға, микрофильмдерге, микрокарточкаларға, магниттік пленка жазбаларына, рефераттар жазуға, ғылыми шолулар жасауға негізделген автоматтандырылған қүжаттар жүиесін жасау — замана талабы болып табылады.

Ғылыми мекемелерді іскер мамандармен іріктеп жинақтау және олардың мамандықтарын жетілдіру ісін үйымдастыру.

едагогика ғылымының алға қарай дамуы — кадрларды дайын- Дау жүйесін жан-жақты жетілдіруге тікелей байланысты болып ^келеді. Бүл саладағы тоқырау қүбылысының белгілерінің, сөзсіз, еьілыми жүмыстардың сапасына айтарлықтай өсер еткендігі белгілі жайт. Сондықтан да, ең бірінші кезекте, ғылыми кадр- ларды дайындау ісін жетілдіруді қолға алу керек болады. Өкінішке орай, бүл салада барлығы да ойдағыдай деп айтуға тағы да болмайды. Олай болса, қол жеткен табыстарымызды місе түтпай, оны одан өрі жалғастырғымыз келетін болса ғылымға жаңа іскер адамдарды тартуымыз керек. Бірақ мүндай нәтижелі іс дер кезінде жүзеге асырыла қоймайды. Көп жағдайларда ғылы- ми кадрларды дайындау ісінде болашақты ойлаудан гөрі, бүгінгі күннің сүраныстарына қанағаттанушылық пиғыл басымдылық танытып отырады. Ал бүл — принципті жөне ең басты кемшіліктеріміздің бірі болып саналады. Осы себептен де болар, біз осы уақытқа дейін ғылыми-зерттеу жүмыстарының көптеген бағыттары бойынша білікті мамандар тапшылығын сезініп отыр- мыз. Әрбір жүмыста ғылыми зерттеулердің ең басты перспекти- валық бағыттары негізге алынуы керек және бүдан туындайтын міндеттерді болашақта өз шешімін күтіп түрған өзекті пробле- малардан көрініс табатын кадрлар потенциалын дамытуға байла- нысты міндеттермен өзара байланыстыра отырып шешуге тыры- су керек. Қазіргі кезде тіпті ғылыми-зерттеу жүмыстарының перспективалық болашағынан үміт күттірер бағыттары айқында- лған жерлердің өзінде де кадр саласында өсу стратегиясының концепциясының болмай шығатындығын байқаймыз.

Кей кезде зерттеушілердің штаты кеңейіп, сандары көбейгенімен де ғылыми-зерттеу жүмыстары сапасының сонша- лықты жоғарылай қоймайтындығын төжірибенің өзі көрсетіп отыр. Мүндай жағдайдың орын алуы ғылыми жүмыспен айна- лысушылардың кәсіптік деңгейінің өте төмен болғандығына байланысты болу керек. Ал ғылыми жүмыстарды білікті ма- мандарсыз жүргізудің мүмкін еместігі айдан анық нәрсе. Осы орайда ғылыми қызметкерлердің мамандықтарын арттырудың замана талабына сай формалары өлі де болса қолданыс таба алмай келе жатқандығын атап өткен де дүрыс болар. Біздің ойымызша, ғылыми-зерттеу бағдарламаларын қажетті маман- дармен толық камтамасыз ету ушін, методологиялық (әдістемелік) семинарлар өткізу төжірибесінің өрісін кеңейтумен қатар, осы мақсатты ойдағыдай жүзеге асыру мақсатында жүмыстан қол үзбей оқитын арнайы курстарды да үйымдастыру керек болар.

Ғылыми жүмыстың нәтижелі болуы үшін сол саладағы көсіптік біліммен шектеліп қалуға болмайды. Сондықтан да ғылыми кадрлардың философиялық дайындықтарын арттыру- дың маңызы өте зор болып келеді.

Философиялық білім арнайы ғылымдардың негізін қүрайды да, ал зерттеуші үшін ол міндетті түрде іргетас рөлін атқара- ды. Философия мен саяси экономиканың басты қағидаларын білудің педагогика саласындағы ғылыми-зерттеу жүмыстарын ойдағыдай үйымдастырып, басқарып және жүргізудің, одан қалды оның өзекті мәселелерін жан-жақты түсіне білуге мүмкіндік берері сөзсіз.

Біздің ойымызша, педагогикалық кадрлардың мамандығын арттыру институтында арнайы факультет үйымдастырылып, онда ғылыми зерттеулерді жүргізудің методикасы мен методология- лық мөселелері бойынша еліміздің алдыңғы қатарлы ғалымда- рының лекциялары тыңдалса және тәжірибелік жүмыстар жос- парларының және т.б түрлі варианттарын талқылауға арналған тәжірибе сабақтары өткізілсе дүрыс болған болар еді. Қазіргі жағдайда ғалымдардың ерекше түрлерінің қоғамдағы рөлі бар- ған сайын күшейіп келе жатыр. Олар — заман ағымындағы өзгерістер мен жаңа бағыттарды сезіне де, қабылдай білетін, ғылымға шын берілген дарынды адамдарды тауып қана қой- май, оларды басты проблемаларды шешуге жүмылдыра білетін ғылыми жүмыстардың көшбасшылары десек қателеспеген бо- лар едік. Ал ғылыми жүмыстарды үйымдастыру барысында орын алатын кемшіліктер, өзара түсініспеушіліктердің, тіпті келеңсіз жағдайлардың орын алуы дәл осындай басшылардың тапшылығынан болар деп ойлаймыз. Олай болса ғылыми-зерт- теу жүмысындағы жетістікке жету жолындағы ең басты мәсе- ле, ол — проблеманың (тақырыптың) ғылыми жетекшісін тал- ғап сайлау болып табылады. Мәселе бүл арада жоспарланған жүмыстарды жан-жақты талдауға қабілетті ғалымдарды таңдап ашуға ерекше мән беруде болып отыр.

Біздің ойымызша, бүл мәселеде тек қана атап өтілген ғылы- ми-зерттеу институтының ғылыми қызметкерлерін мысалға алумен ғана шектеліп қалуға болмайтын сияқты. Сондықтан да төмендегі мөселелерді де қамтыған жөн болар:

• бір ғалымның бір немесе бірнеше ғылыми зерттеу инсти- туттарыңдағы 2-3 проблемаларға (тақырыптарға) ғылыми жетекшілік етуіне мүмкіндік беру;
• белгілі бір проблеманың (кешенді зерттеулердің) жетекшісіне гылыми топтар мен ғылыми қызметкерлерді өзінің таңдап алу- ына рүқсат беру.

Сонымен қатар жекелеген күрделі тақырыптар бойынша алдыңғы қатарлы ғалымдардың кеңес беру жүйесін енгізген де дүрыс болар еді.

Осы бағыттағы атқарылар жүмыстардың ең маңызды жақ- тарының бірі — ғылыми қызметкерді аз мерзімге немесе үзақ уақытқа бір институттан басқа бір институтқа немесе бір зер- тханадан екінші бір зертханаға ауыстыру болып табылады. Алайда бүл қызметкерлер бүрынғы орнында жүмыс істейді деп есептелінгенмен де, басқарушы мекеме қажет деп санайтын болса басқа да ғылыми бөлімдердің ғылыми жүмыстарын күшейту мақсатында оларды осында ауыстыруы да мүмкін.

Біздің пайымдауымызша, жүмыстың сапасын жақсарту үшін басқа да толып жатқан тиімді шаралар қолданылуы мүмкін. Солардың бірі зерттеу топтарын тәжірибелі ғалымның басшы- лығымен педагогикалық ғылыми зерттеулердің перспективалы бағьіттарының бірімен айналысып жатқан ғылыми мекемеге ауыстыру болып табылады. Мүндай зерттеу бөлімшелерінің қызметкерлері өздерінің негізгі қызмет орындарын жоғалтпауы тиіс жөне жоғалтпау да керек. Бүл жердегі өңгіме — бастапқы жоспарлау мен жедел басшылық арқылы жүзеге асырылатын ғылыми жүмыстардың жаңа үйымдастырушылық түрлері жай- ында болып отыр. Дәл осындай шараларды жүзеге асырғанда ғана ғалымдардың ғылыми белсенділігін арттыруға болады. Олардың көпшілігі ғылыми үрдістердің қарқынды даму жағ- дайында шығармашылық күш-жігерін арттырып, кездескен қиындықтарға мойымай табандылық көрсетсе, ал кейбіреулері керісінше сол бәз-баяғы бірқалыпты өмірдің арнасында тепе- теңдік қалпын сақтағанды жөн көреді. Біздің ойымызша, бекітілген ғылыми-зерттеу жүмыстарының бағдарламаларына сәйкес ғылыми қызметкерлерге іс-әрекет бостандығының ба- рынша кеңейтілгендігі дүрыс. Бүрыннан белгілі болған “Талас- пай-ақ, берілген тапсырманы орында!” деген бүйрықтар бүгінгі күннің талабына мүлдем сай емес. Ғылыми зерттеулерге көңіл бөлінген уақытта ол адамның ғылымға жан-тәнімен берілгендігі, шығармашылық қызметінің ғылыми сипаты, қабілеті, өзіндік мүддесі және т.б. өзіндік қасиеттері ескеріліп отырылуы керек. Толықтырып айтқанда, ғылыми қызметкерлерге ғылыми тап- сырыстар берген уақытта олардың өзіндік қасиеттері мен қабілеттері басты назарда болуы қажет, сонда ғана олардың еңбектері өрі нөтижелі, өрі пайдалы болады.

Диссертациялық жүмыстар жазумен айналысып жатқан ең білікті үстаздар мен өндірістік оқу шеберлерінің арасынан бар- лық жерлерде ғылыми тілшілер жүйесін қүрудың және педаго- гикалық оқылымдарға жаңа идеялар, жаңа педагогикалық ой- түжырымдарға бай баяндамалар үсынған мамандарды да ғылы- ми жүмысқа тартудың маңызының зор екендігін бүл арада айтпасақ та түсінікті болар.

Өз жүмысыңды шығармашылық түрғыдан үйымдастыра білу, сөзсіз, қызметкерлердің мамандығын арттырудың ең басты түрлерінің бірі болып табылады. Міне, сондықган да педагоги- калық кадрлармен жүмыс істеудің жаңа түрі — шығармашы- лық активінің мектептерін қүру ісі жедел қолға алынуы керек. Сонда ғана оқытушының немесе шебердің (мастер) шығарма- шылық еңбегі педагогикалық үжымның жалпы шығармашы- лық еңбегінің бір бөлшегі ретінде танылады. Өйткені оқушы- ларды төрбиелеу мен білім беру ісінде мейлі ол дарынды мүғалім немесе шебер болсын, бөрібір түпкі нөтиже бір-ақ адамға бай- ланысты болмайды, демек ол жақсы үйымдастырылған, шы- ғармашылық қызметі замана талабына сай келетін педагогика- лық үжымның еңбегінің заңды қорытындысы болып табылады.

Бүл жерде өрбір педагогикалық көсіби мектеп үжымының шығармашылық жүмысының тақырыбының болуы (тапсырма- сының) негізгі міндет болып табылады, олай дейтініміз, мүндай жағдайда әрбір оқытушы бүл тақырыптың белгілі бір бөлігін өзінің шығармашылық мүддесі мен дайындығына сай жүзеге асырған болар еді.

ІИығармашылық жүмыстың дәл осылай үйымдастырылуы оқытушылар мен шеберлердің белсенділігін арттырып, пікірлер таласын тудырар еді. Сонымен қатар оқушыларды оқыту мен төрбиелеудің жаңа өдістері мен формаларын бүкіл үжым болып іздестіруге деген талпыныс күшейер еді. Әсіресе, жастардың өз жүмыстарына деген жауапкершілігі артып, педагогикалық қызметтері мүлде жаңа арнаға түсер еді.

Ғылыми-техникалық революция жағдайында әрбір оқыту- піы мен шебер өз білімдерін арттырып қана қоймай, ғылыми дайындықтары да мол болулары керек, дәлірек айтқанда ғылым- ның методологиясын барынша жетік меңгеруге тырысулары керек. Сонда ғана оқушыларды оқыту мен тәрбиелеу ісінде педагогика мен психологияның заңдарын нақты өмір жағдай- ларына сай үйлесімді қолдана білулеріне жөне күрделі педаго- гикалық жағдайларды негіздеп қана қоймай оларды шешулеріне де даңғыл жол ашылар еді.

Оқытушылар мен шеберлерді оқу жоспарлары мен бағдарла- маларын оқулықтар мен көрнекі қүралдарды жөне т.б. төжірибелік тексерулерге барынша қатыстырып отыру керек. Бүл міндетті орындау үшін көсіптік педагогика саласының қызметкерлері мен оқытушылар өздерінің педагогикалық білімімен қатар, ғылыми дәрежесін де үнемі арттырып отыру керек. Сонымен қатар бүл міндеттің ойдағыдай жүзеге асуына ғылыми-зерттеу институттарымен, педагогикалық институттар- дың кафедраларымен жөне мүғалімдердің білімін жетілдіру институттарымен орнатылған байланыстардың ықпалы да ай- тарлықтай болып келеді.

Дөл осындай жағдайдың қалыптасуы олардың шығармашы- лық қабілеттерін арттырады, өйткені өз қызметінде жаңашыл- дықтың жаршысы болған өрбір оқытушының немесе шебердің ғылыми жүмыстармен айналысуына жол ашылып, олар шын мөнісіңде де өздерінің жемісті шығармашылық қызметтері ар- қылы ғылымға жаңа серпін береді, сөйтіп көсіптік педагогика- ның қарқынды дамуына өзіндік үлестерін қосуға мүмкіндік алады. Сондықтан да ғылыми-зерттеу жүмыстарына икемділік танытқан қабілетті және болашағынан үміт күттіретін оқытушы- ларды, шеберлер мен өдіскерлерді іздестіріп таба білуіміз керек жөне оларды шығармашылық еңбек арқылы, кәсіптік білім ®^еРУДІҢ педагогикасы мен психологиясының басты бағыттары бойынша берілген тақырыптарды жасау жөніндегі жауапты тапсырмаларға араластыру арқылы тәрбиелей білу керек.

Ғылыми-зерттеу жүмыстарын одан әрі жандандыру мақса- тында жергілікті жерлерде түрлі дөрежелердегі ғылыми- төжірибелік конференцияларды, шығармашылық айтыстарды ^ЖИ1 ҮЙымдастырып жөне өткізудің маңызы да өте зор болып келеді. Сонымен қатар бүл шараларға ойдағыдай басшылық жасай да білу керек, сонда ғана туындаған келелі мөселелер жан-жақты талқыға түседі және соның негізінде ғалымдардың да, білім саласының білікті мамандарының да көзқарастары одан әрі айқындала түседі. Ең бастысы — маман жүмысшылар- ды дайындаудың сапасын жақсартудың жолдарын табуға бай- ланысты туындаған сүрақтардың нақты жауаптары беріледі.

Демек, мөселе бүл арада жекелеген адамдардың ғылыми- зерттеушілік қабілеттерін арттыру жайында ғана емес, түтас- тай педагогикалық үжымдар жайында болып отыр.

Педагогикалық ғылымды одан өрі дамытуда педагогикалық оқуларға айрықша назар аударылғаны абзал. Өйткені, олар ал- дыңғы қатарлы педагогтерді ғылыми жүмысқа тартудың бірден- бір жолы болып табылады. Алайда педагогикалық оқуларды өткізу ісінде орын алған олқылықтарды да жою қажет. Көп жағдайларда педагогикалық оқуларда сапасыз, бүгінгі күннің талабына мүлде сай келмейтін сүреңсіз баяндамалар оқылып та жатады. Оларда бар болғаны ешқандай төжірибелік маңызы жоқ немесе педагогикалық тәжірибеде бүрыннан белгілі болған тәжірибелер жайы сөз болатын кездер де аз болмайды. Олай болса, педагогикалық оқуларға деген талапты барынша күшейту қажет, яғни педагогикалық оқуларда жасалатын баяндамалар жергілікті жерлерде кеңінен таралған алдыңғы катарлы педаго- гикалық тәжірибені талдау мен жүргізілген төжірибелердің қоры- тындыларына негізделіп барып қана жасалу керек. Демек, өз тәжірибесі төңірегінде баяндама жасаушы өрбір адам міндетті түрде оқушыларды оқыту мен төрбилеу ісін жақсартуға мүрын- дық болатындай, педагогика ғылымына немесе әдістемелік жүмы- сқа өзіндік үлесін қоса алатындай және оқу-төрбие мақсаттарын шешудің мүлде жаңаша жолдары мен әдістерін аша алатындай дәрежеге жетуі тиіс. Бүл жүмыстағы ең басты нөрсе — пайдаға асар нөтиже екендігін естен әсте шығаруға болмайды.

Материалдық-техникалық жабдықтауды қамтамасыз ету. Ғылыми-зерттеу жүмыстарын ойдағыдай жүргізу үшін кәсіби мектептердің профилін (бағыт-бағдарын) айқындап жөне олар- ды дер кезінде қажетті оқу жөне зертханалық қүрал-жабдық- тармен қамтамасыз етумен қатар, оларда зертханалық тәжірибелік база үйымдастырып, оқу жоспарларының, бағдарламалардың, көрнекі қүралдардың, түрлі үлгілердің, макеттердің, стендтердің жөне т.б. төжірибелік үлгілерін жасау керек болады.

Адамдардың еңбек етуі мен денсаулығы үшін қолайлы пси- хологиялық және физиологиялық жағдайлар жасаудың маңы- зы да өте зор болып келеді.

Бақылау жүйесін үйымдастыру. Ғылыми-зерттеу институт- тарында бақылауды жүзеге асыру үшін жүйелік кесте (график) кеңінен қолданылады. Ғылыми жүмыстардың барысынан ха- бардар ететін кесте түрінде бейнелейтін бүл жүйелі кесте (гра- фик) төмендегі міндеттерді шешуге мүмкіндік береді:

— жекелеген қызметкерлер тап болған қиындықтарды неме- се жүмыс жағдайын жақсартатын шараларды анықтау;

• ғылыми бөлімдер мен тапсырманы орындаушылардың арасындағы өзара байланыстарды нығайту;
• тапсырманы орындаушылардың міндеттерін нақты белгілеу экөне қажет болған жағдайда ол міндеттерді қайтадан бөлу.

Біздің ойымызша, проблемалар ғана емес, сонымен қатар зерттеу жұмыстарының тақырыптары да әрдайым қатаң бақы- лауда болатындай төртіп орнату қажет. Осы орайда өрбір ғылы- ми қызметкер мүндай бақылаудың зерттеу жұмыстарының сөтті жүруі үшін қажетті екендігін және олардың берген есептері зерттеушілердің ғылыми жүмыстарын ойдағыдай жүргізулеріне көмектесетін өте маңызды қүжаттар ретінде қабылданатынды- ғын түсіне білулері керек. Ол үшін ғылыми-зерттеу жүмыста- рының барысы жайындағы жарты жылдық есептер беру жүйесін қалыптастыру керек болады. Мүндай бақылаудың қүралы тек қана ғылыми-зерттеу жүмыстарының жоспары ғана емес, соны- мен қатар жүмыстың кестесі де бола алады, өйткені зерттеу жүмыстарының барысында күтпеген жерден туындайтын қиын- дықтармен қатар жетістіктердің де ойламаған жерден болатын- дығын естен шығаруға болмайды. Егер жоспар мен жүмыс кестесі алға қойылған мақсатқа сай келіп және бағдарламаның әрбір сатысының орындалу барысы дер кезінде хабарланып отырса, онда кемшіліктерді объективті себептерден емес, бас- шылықтың дүрыс жасалмауынан іздестіру керек болады.

Сондықтан да ғылыми жүмыспен айналысушы мамандарды таңдау ісіндегі жауапкершілікті арттырумен, олардың шығар- машылық қызметке деген қабілеттерін анықтаумен қатар өрбір ғылыми қызметкердің жалпы өсуі мен ғылыми жүмысының нәтижелерін үнемі бағалап отырған дүрыс болады. Қазіргі кез- де басқарудың қажетті өдісі ретінде ғылыми жүмыспен айна- лысушылардың жеткен жетістіктері мен мүмкіншіліктерін на- қты және жүйелі түрде бағалап отыру қажеттілігінің туындап отырғандығы жасырын сыр емес. Жеткен жетістіктерді дүрыс бағалай білу — үжымдағы жеке адамның өсіп-қалыптасуы мен оның шығармашылық қабілеттерін үдайы қорытындылаудың басты өдісі болып саналады. Мүндай бағалаудың тәрбиелік маңызы да зор болып келеді, өйткені ол — жеткен жетістіктерді мойын- дау деген сөз. Әрбір қызметкердің өзіндік қабілеттері мен алға қоиған мақсаттарын жете білу арқылы ғылыми-зерттеу үжым- дарының қүрамының жоғары көрсеткіштерге жетуін баянды етуге болатындығы айқындала түскендей. Мүмкін, ғылыми Қьізметкерлер мен басшы кадрлардың жетістіктерін бағалау тәртібін орнатқан дүрыс болар ма еді, қайтер еді.

Соңғы жылдары кәсіптік педагогиканың экономикалық жа- тьіна деген қызығушылық барған сайын арта түсуде. Алайда, ¹³ДЩ пікірімізше, мүндай қызығушылық кеш пайда болған сияқты. Біздің ғылыми қызметімізде ғалым-педагогтер мен экономистердің ғылым майданындағы бірлескен өрекеттері, окініщке орай, сирек кездеседі, олар бар болғаны жекелеген

байланыстармен ғана шектеледі. Осы орайда экономистердің де білім берудің болашағына тереңірек үңіліп, оның қоғамға тигізер орасан пайдасына өз үлестерін қосқандары дүрыс болар деп ойлаймыз. Білім беру мекемелерінің басшыларының педагоги- ка ғылымының жай-жапсары туралы ғана емес, сонымен қатар белгіленген жоспарды жүзеге асыруға қажетті оқу-төрбие процесін жетілдірумен қатар финанс ресурстарын айқындаудың үтымды бағыттарын таңдап алуға мүмкіндік беретін педагогика ғылы- мының болашағы жайынан хабардар болғандығы дүрыс. Алай- да осы уақытқа дейін экономистердің осы саладағы проблема- ларға неге аз көңіл бөлетіндіктері түсініксіз болып қалып отыр. Өз кезегінде қолданбалы экономика саласындағы зерттеулер әлі де болса жетілмеген, ал теориялық экономика өрісі тар абстрактылы қорытындылармен шектелуде. Осы істе кездесетін қиындықтарды тым өсірелемей-ақ (олардың ауқымы шынында да кең, ең бастысы, ғылыми орындарды ғалым экономистермен қамтамасыз ету проблемасы басты орында түр) мынандай қоры- тынды жасауға болады: осы уақытқа дейін оқудың түрлі фор- малары мен түрлеріне жүмсалатын қаржылардың өзара қаты- насын айқындайтын маңызды зерттеу жүмыстарының мардым- сыздығы бірден көзге түседі. Ал бүл мақсатты көңілдегідей жүзеге асырғанда дамудың тиімді мүмкіндіктеріне қол жеткізген болар едік. Ойымызды одан өрі өрбітетін болсақ, ғылыми зер- ттеу жүмыстарын жүргізу мен оған жасалатын басшылыққа экономикалық талдаулар да жөнді жасалмайды, тіпті өзірге зерттеу жүмыстарының тиімділігін айқындау мөселесіне де дүрыс көңіл бөлінбей отыр (бүл арада өңгіме плюс пен минус жағын қарастыратын бухгалтерлік есеп жайында емес, мөнді жалпы- лама үлгілер туралы болып отыр).

Біздің ойымызша, ғылыми зерттеудің тиімділігін оған жүмса- латын қаржының көлемімен байланыстырмай, одан алынатын нөтижелерге қарап бағалаған дүрыс болар еді. Егер зерттеу жүмыстарының тиімділігін алынған нөтижелер арқылы бағалау қиындықка түсетіндей болса, онда бүл міндет оған жүмсалған қаржының көлемі арқылы немесе өндірістік шығындар мен ғылыммен айналысушы қызметкерлердің санын анықтау жо- лымен орындалады.

Қазіргі уақытта ғылыми-зерттеулердің өрісін кеңейту тәжірибесі көбінесе басшылық мекемелерге тән болып отыр. Көп жағдайларда белгісіздіктің шырмауында қалып, кездейсоқ- тық факторының ықпалынан арыла алмаған ғылыми-зерттеу- лер барысында смета жасау мен түрлі ғылыми үжымдар ара- сында қаржыны дөл бөлуге және зерттеу жүмыстарына жүмса- латын қаржы көлемін анықтауға баса көңіл бөлгендері абзал. Болашақта жүзеге асырылар ғылыми-зерттеулердің бағдарлама- сы адамдар мен ақша ресурстарын мақсатқа сай бөлу мен ғылы- ми-зерттеулердің өр түрлері арасындағы тығыз байланыстарға сөйкестендірілуі керек. Жүмсалатын каржылардың барлығы да бүл проблеманы зерттеу сметасына жатқызылуы керек.

Болашақ зерттеулерге жүмсалатын қаржы көлемін анықтау жөне оны дүрыс жоспарлай білу алынатын нәтижелерді аралық саты бойынша бағалауға мүмкіндік береді. Бүл жағдайда ғылыми жүмыспен айналысушы ғалым өзінің алар табысының мөлшерін біле де алады. Қазіргі кезде ғылыми жүмыстардың нөтижелерін бағалаудың өлшемі (критерий) болмауының немесе олардың экономикалық түрғыдан негізделмеуінің ғылыми зерттеулерге қаншалықты өсер ететіндігіне көп көңіл бөлінуде. Кей кездер- де алынған нөтижелерді бағалаудың қиындыққа түсетіндігі жайындағы пікірлерді естіп қаламыз. Біздің ойымызша, бола- шақта орындалатын өрбір зерттеу жүмысына жүмсалатын қар- жы жүмыстың әбден аяқталып біткен кезінде жүмсалатын қаржының аналогиясы арқылы анықталу керек. Ол үшін қар- жыларды категориялар (күнделікті шығындар), элементтер, операциялар немесе біртектес аралық стадиялар бойынша бір уақытта бөлуге негізделген жүйелі есепті енгізу қажет болады. Өрине, бүл арада орындалатын жүмыстың көлемі де, оған жүмсалатын уақыт та, ғылыми қызметкерлердің шығармашы- лық деңгейі де әрдайым басшылыққа алынып отырады. Осы орайда ғылыми қызметкерлердің зерттеу жүмыстарына жүмсай- тын уақытымен қатар тікелей ғылыми жүмыспен айналыспай- тын адамдардың кетірген уақыт өлшемін білудің өте кажеттігін ескерте кеткен жөн. Сонымен қатар негізгі және қосымша қызметшілердің атқарған ғылыми-зерттеу жүмыстарын бір адамға кеткен уақыт мөлшері негізінде есептеудің және дөл осы арада олардың атқарған қызметінің сапасын да ескерудің; барлық теориялық және тәжірибелік мәселелерді оларға кететін шы- ғын мен түсетін пайданы ескере отырып шешудің есебін білудің; істеліп жатқан және болашақта атқарылатын жүмыстың потен- циалын алдын ала анықтаудың да маңызы зор болып келеді. Мүндай кездерде қолдағы бар ғылыми жүмыстар жаңа нүсқа- ларымен салыстырылады, сөйтіп қосымша зерттеу жүмыста- рын жүргізу арқылы олардың артықшылықтарымен қатар ғылы- ми қүндылығы, қол жеткізер нөтиженің жаңашылдық сипаты айқындалады.

Біздің пайымдауымызша, жаңа проблемаларды шешуге мүмкіндік беретін, қажетті жағдайлар да туғызып, белгілі бір зерттеу жүмыстарын сәтті жүргізуге себепкер болатын, тіпті бүл саладағы бүрынғы зерттеу жүмыстарының ғана емес, соны- мен қоса аралас ғылым салаларындағы ғылыми зерттеу жүмы- старының маңыздылығын білу де қажет сияқты. Ғылыми зерттеулерді жүргізудің алғашқы кезеңінің өзінде-ақ оның қан- Даи нәтижеге жеткізетіндігін және нақты қандай нөтиже алуға оолатындығын білудің де маңызы зор. Демек, осы немесе осы- ^ған ҰҚсас проблемамен бүрыннан айналысқан адамдарды ескерудің ^коне олардың өркайсысының жүмсаған уақытын анықтау қажеттігі ^Уындайды. Осыдан кейін ғылыми қызметкерлердің мамандық Деңгейлерін ескере отырып, ғылыми-зерттеу жүмыстарын жүргізуге кететін сағаттардың санын анықтау керек болады. Түрлі жаңа- лықтардың тигізер пайдасын айқындауға дөнекер болар “таразы- лау, ақылға салу” өдісі олардың педагогикалық жағынан тиімділігін, яғни оқу-төрбие процесіне қосар үлесін болжауға қолайлы жағдай туғызады. Бүл істе кездесетін барлық қиын- дықтарды уақытында жоя білсек, яғни ғылыми жүмысқа кететін нақты уақыт пен берілген тапсырманың қаншалықты қиын екендігін айқындай алсақ, онда бүл мөселені ойдағыдай шешуге болады деген сөз. Бүған енді ғылыми жүмыстарда ынталандыру проблемасы келіп қосылады. Біздің дәл осы арада айтарымыз, ғылыми қызметкерлердің қажырлы еңбегін, олардың шығарма- шылық қабілеттерін жөне оқу-тәрбие процесін жетілдіруге қосқ- ан үлестерін дүрыс бағалай білу өзекті мөселелердің бірі болып табылады. Бүрыннан қалыптасқан дөстүр бойынша ғылыми-зер- ттеу институттары өз қызметкерлеріне алғысты көп жағдайлар- да нақты атқарылған жүмыстары үшін емес, мәнді оқиғалар алдында немесе квартал сайын жариялауды өдетке айналдырған. Қалыптасқан мүндай жағдай ғылыми қызметкерді ынталандыр- майды, оның үстіне мүндай кездерде әділетсіздік пен кездейсоқ- тықтың да орын алып отыратындығы жасырын сыр емес. Олай болса олардың нақты атқарған еңбектерінің нөтижелеріне қарап бағалау керек. Атап айтқанда: ғылыми жүмыстың немесе оның белгілі бір бөлігінің мерзімінен бүрын аяқталуы, пайдалы үсы- ныстардың жасалуы жөне т.б.

Бүгінгі таңда педагогика ғылымның ғылыми-техникалық прогресс аясында өзіне лайықты орын тауып қана қоймай, өзінің жауапкершілігін де сезіне біле бастағандығын байқауға болады.

Мәселе бүл жерде жүмысшы мамандарын даярлаудың тео- риясы мен төжірибесінде жаңа бағыт-бағдар берер перспектива- лық ғылыми жүмыстар қарқынын күшейтумен жастардың қоғам алдындағы жауапкершілігін арттыру мақсатындағы жалпы жөне көсіптік білім мен төрбие берудің заңдылықтарын айқындай білуде болып отыр.

Ғылыми-педагогикалық зерттеулерді материалдық өндіріс саласында үйымдастыру. Өндіріс жағдайында адамның төрбиелілігі еңбек өнімділігін арттыруға деген қүштарлығынан, шығарылғ- ан өнімнің сапасынан, шикізат пен энергия көздерін тиімді пайдаланудан, өзімен бірге еңбек етушілерге деген қарым-қаты- настарынан жөне оларға әрдайым көмек көрсетуге деген ынта- сынан жөне т.б көрініс табады.

Жыл сайын жүмысшы табының қатары кәсіптік мектептер мен орта мектепті бітірушілер есебінен толығып отырады. Онда- ған мың техникум түлектері жүмыс орындарында жемісті еңбек етеді. Алайда олардьщ өмірлік төжірибелері, терең көсіптік білімдері, қабілеттері мен төжірибелері өте аз болып келеді, сондықтан да олар міндетті түрде өнеркөсіп жүмыскерінің қүльщтық принциптерін игеруге қолайлы жағдайлар туғызатын білікті педагогикалық көмекті, сауатты педагогикалық ықпалды қажет етеді.

Өндірістегі өлеуметтік-педагогикалық жүйе жалпы білім беретін мектептермен қатар, кәсіптік білім беретін оқу орыңда- рындағы оқушыларды оқыту өдістерінен мүлде басқаша болып келеді.

Өндіріс орындарындағы тәрбие жүмыстарын үйымдастырған кезде ондағы педагогикалық жүмыстың төсілдері мен формала- ры еңбек етуге қолайлы жағдайлар жасалғанда ғана өз жемісін беретіндігіне көз жеткізіп отырмыз. Мүндай жағдайда еңбектің шығармашылық сипатта болуы, шектен тыс дене еңбегінің болмауы, көсіптік жағынан өсуге байланысты жағдайлардың жасалуы, үйымшыл үжымның қалыптасуы, іскер және қамқор басшылардың басшылық жасауы үлкен рөл атқарады. Мүндай кездерде адамның мінез-күлықтық талаптарды ынталы түрде игеруіне қолайлы психологиялық-педагогикалық алғышарттар жасалады.

Кез келген жүмысшы еңбегінің негізі — мөлшер (норма) болып табылатындығы белгілі нәрсе. Егер ол әділетті болса, онда адам бар ынтасымен еңбек етеді, ал берілген нормада адамның да, өндірістің де мүмкіншіліктері ескерілмейтін бол- са, не болмаса шамадан тыс ауыр, тіпті мөлшерден төмен болып келсе, онда жүмысшы ауыр еңбектен қажи бастайды немесе өз еңбегіне қүлықсыздық пиғыл танытады.

Мысалға, көсіптік мектепті жаңа бітірген жас маман зауы- тқа келіп, токарь болып орналасты делік. Ол өзінің маманды- ғын тамаша игерген, өзінің ісін де өте жақсы біледі, бірақ нормасын өр уақытта орындай алмайды, сондықтан жалақысы да төмен болып келеді. Мүндай жүмысшы, өдетте, біртіндеп өз күші мен біліміне сенуден қалады. Міне, дөл осы кезде оған басшы педагогтың, шебердің немесе цех бастығының тікелей көмектері ауадай қажет болады. Ал егер көмек дер кезінде көрсетілмесе, онда жаңағы білікті жас жүмысшы басқа өнеркөсіп орнына ауыса алады. Өндірістік педагогика мүндай жағдайлар- да әрбір жүмысшының тілін таба білуге үйретіп отырады.

Өндіріс саласындағы қажырлы еңбек өте күшті тәрбиелік фактор, жастардың ең басты тәрбиешісі болып саналады. Еңбектің төрбиелік ықпалының мол болуы үшін жас жүмысшылар еңбекті өздерінің қабілеттері мен мінез-қүлықтық қасиеттерін дамыту- дың басты көзі ретінде қабылдауы керек. Дүрыс жолға қойы- лған тәрбие жүмыстары адамға жан-жақты қарайды, оның Қажеттіліктерін үнемі ескеріп отырады.

Өнеркөсіп орнының директоры өз қызметкерлерін дүрыс үиымдастыра білумен қатар олардың бойында еңбек етуге де- ген белсенділікті оятуы, олардың психологиялық жағдайларын ^е°керуі жөне кез келген маманның өзіне берілген тапсырманы орьіндауға жарамды немесе жарамсыз екендігін анықтауы ке- рек. Егер басшы адам өз қарамағындағылардың мүддесін ойлай олардың тыныс-тіршілігінен хабардар болса, оларға пси- хологиялық ықпал жасауға қабілетті болса, шиеленіскен жағ- дайларға жол бермесе — мүндай басшы, сөзсіз, еңбек өнімділігін арттырудың жоғарғы көрсеткіштеріне жете алады.

Шебердің жүмысшылардың үйымдастырушысы және тәрбиешісі ретінде қаншалықты рөл атқаратындығы белгілі жайт. Ол өз үжымының үйтқысы болғандықтан оны үйымдастыра да, жүмыс- шылардың бойында өз кәсібіне деген сүйіспеншілікті оята да және еңбекқорлыққа тәрбиелей де білуі шарт. Шебер әрбір жүмыс- шының өмірлік жоспарлары мен мүдделерінен толық хабардар болуы, олардың разрядтарын дер кезінде көтеріп, қамқорлық жасай білуі жөне жүмысшылардың кәсіптік деңгейлерінің өсуіне қолайлы жағдайлар туғызып отыруы керек.

Өнеркөсіп орындары мен көсіптік білім беру орындарының қызметкерлері кәсіптік-педагогикалық біліммен қаруланғанда ғана төрбие мен білім берудің қыр-сырларын жетік меңгере алады. Жүмысшыларды тәрбиелеу мен оқыту ісіндегі педагоги- калық заңдылықтарды танып-білудің басты көздерінің бірі — өндірістік оқу шеберлері мен үстаздарының, белгілі бір өнеркәсіп орнының алдыңғы қатарлы техникалық бөлімдерінің алдыңғы қатарлы төжірибелері болып табылады. Педагогикалық үжым- ның алдыңғы қатарлы тәжірибесін насихаттау мен осыған бай- ланысты жүргізілетін педагогикалық тәжірибелер өндірістік педагогиканы дамытудың басты жолдары мен өдістерін айқын- дауға ерекше ықпал етеді.

Көп жағдайларда оқушыларға, жүмыс істейтін жастарға тіпті белгілі бір жағдайларда еңбекшілерге (ең бірінші кезекте ата-аналар мен өнеркәсіп орындарының басшыларына) білім беру және тәрбиелеу шаралары мен жалпы білім беруді жетілдіру істері өндірістік педагогиканың дамуына тығыз байланысты болып келеді. Бүгінгі таңда педагогика ғылымы бүл сүрақтарға нақты жауаптар таба алмай отырғандығы қынжытарлық жағ- дай. Ал бүл келеңсіз жағдайдың өндіріс салаларында миллион- даған жүмысшылардың еңбек ету жағдайларында орын алып отырғандығы да тым өкінішті.

Педагогика жайында сөз болғанда бәз біреулер мектеп жай- ында, балаларды оқыту мен төрбиелеу жайында сөз қылады да, ал өндіріс саласына келіп жүмысқа орналасқан ересек адамдар- дың да, одан қалды мектеп бітіргеннен кейін еңбек майданына араласқан қыз-жігіттердің де педагогикалық жөне психология- лық ықпалды қажет ететіндігін үмытып кетеді. Оларды оқыту мен тәрбиелеу өндірістің ғана емес, сонымен бірге педагогика- ның заңдары да әрекет ететін өндірістік қызметтің ерекше жағдайларында жүзеге асырылады, сондықтан да өндіріс орны оқу орындарында алынған білімді одан әрі бекітіп, адамды жан-жақты жетілдірудің, оның бойындағы қабілеттерді артты- рудың лабораториясына айналуы керек.

Қалыптасқан жағдайды қалайша өзгертуге болады? Осы саладағы артта қалушылығымызды жою үшін педагогика ғылы- мының таза мектеп проблемаларымен ғана айналысуларына ясол бермей, кәсіптік педагогика деп аталатын жаңа ғылыми пөннің одан өрі дамуына нақты жагдайлар жасау керек болар.

Атқарылар жүмыстардың ауқымы өте кең және бүл арада оның бір ғана өндіріс орнының деңгейінде гана жүзеге асыры- луы мүмкін де емес. Ғылыми-техникалық революция дамуы- ның жаңа кезеңінде бүл саладағы қызметтің дәл осындай ба- _ғЫтта өтуі қолдау таба қояр ма екен? Біздің ойымызша, осы жағдайларға байланысты бүгінгі заманның талабына сай келмейтін кейбір педагогикалық қағидалардан бас тартудың күні жеткен сияқты. Педагогиканы тек қана болашақ үрпақты төрбиелеу, оған білім беру мен оқыту жайындағы ғылым деп танушылық ескірген көзқарас және біздің қоғамымыздың да- муының объективті процестерін толық айқындай да алмайды. Ендеше, педагогиканы кең мағынада әлеуметттік ғылым ретінде тануымыз керек. Ол білім беру мен төрбие жүмыстарымен адамның бүкіл еңбек жолында жүйелі түрде айналысып оты- руы тиіс. Олай болса, педагогика ғылымы ендігі жерде мектеп- тен кейінгі білім беру істерінен шет қала алмақ емес. Қалай болғанда да мектеп педагогикасы туындаған проблемаларды жеке-дара тағы да шеше алмайды, өйткені қазіргі уақытта жарық көрген педагогикалық оқулықтар студенттерді де, өнеркөсіп қызметкерлерін де, олардың басшыларын да өндірістік қызметтің ерекше жағдайларында оқу мен төрбие істерін қалай жүзеге асыруға болатындығына, одан қалды бригадир, шебер, цех немесе бөлімше бастығы жөне т.б қалай жүмыс істеу керек екендігіне үйретпейді. Әрине, талап бойынша окулықтар міндетті түрде үйрету керек. Мүндай тығырықтан шығудың жолы қан- дай? Бүл проблеманың мемлекеттік маңызы болғандықтан оны ойдағыдай шешудің бір ғана жолы бар, ол — Ресей Білім беру академиясының қүрамында өндірістік тәжірибенің ғылыми-зер- ттеу Институтын қүру.

Біздің ойымызша, министрліктер мен өкімшіліктер басты ғылыми-зерттеу институттарында немесе жоғары оқу орында- рында көсіптік-педагогикалық зертханалар немесе ғылыми-зер- ттеу секторларын қүруды қолға алса, ал олар өз кезегінде осы салаға тікелей қатысты оқушылар мен жүмыс істейтін жастар- ды оқыту мен төрбиелеу проблемаларымен айналысса дүрыс болар еді. Ал олар төмендегідей болып келеді:

~ белгілі бір сала жүмысшыларының кәсіби біліктілігін көтеруді болашақ мақсатқа негіздей отырып жоспарлау;

~ жастардың еңбекке деген ынтасын арттыру мақсатында нндірістіқ үжымдардың қызметін күшейту жөнінде арнайы нүсқаулар беру;

— өндіріс саласының даму бағытына сөйкес кең профильді оілікті маман жүмысшыларды дайындау ісіне арнайы талаптар Ңою;

~ өндіріс саласындағы басты мамандықтарға көсіптік түрғы- Дан сипаттамалар беру;

• оқушыларға кәсіптік бағдар беру мен қоса кәсіпті таңдау мен және оған дағдылану өдістері жөнінде профессиограмма жасау;
• жұмысшылардан талап етілетін жалпы техникалық жөне арнайы білімдердің көлемін көрсететін еңбекті бөлу формасын жүзеге асыру;
• өндіріс қажеттіліктеріне сай кәсіпті өзгертудің немесе мамандық бойынша қатар жұмыс істеу бағыттарының ең тиімдісін таңдап алу;
• белгілі бір саланы дамытудың перспективалық жоспары- нан туындайтын сол салаға қажетті түрлі мамандықтар бойын- ша жүмысшылар мен білікті мамандар дайындаудың ғылыми түрғыдан негізделген жоспар-тапсырыстарын дайындау.

Өнеркәсіп пен қүрылыс орындарының қызметкерлері өнеркөсіптік педагогиканың білімдерімен қаруланган уақытта ғана төрбие жүмыстарын жүргізу өнерін ойдагыдай игере ала- ды. Бүл жағдай жүмысшының білімділігін арттырып қана қой- май, оның рухани деңгейін де көтереді.

Еңбектің сипаты мен мазмүнына ғылыми-техникалық рево- люцияның елеулі түбегейлі өзгерістер енгізе бастағандығына қарап, көсіптік білім беру жүйесі бүгінгі таңда ғылыми-техникалық революция қарсаңында түр деп топшылауға әбден болады. Олай болса, ғалым педагогтерді сан-алуан тәжірибелік жүмыстар мен теориялық ғылыми-зерттеу жүмыстар майданы күтіп түр. Сон- дықтан да зерттеулердің тиімділігін арттырудың, ғылыми жүмы- стардың барлық салаларын жетілдірудің және ең бірінші кезек- те тәрбие жүмыстарына ден қоюдың, ғылыми мекемелерде шы- ғармашылық рухты күшейтуге тырысудың, сонымен қатар үйым- шылдық, талап қоя білушілік сияқты қасиеттерді қалыптасты- рудың, өрбір қызметкердің өзіне тапсырылған жүмысқа деген жауапкершілігін арттырудың, зерттеу жүмыстарының қарқы- нын күшейтудің және алынған ғылыми нөтижелерді жүмыс тәжірибесіне батыл енгізудің маңызы өте зор. Сөйтіп, ғалымда- рымыз біздің еліміздегі халыққа білім беру ісін одан өрі дамы- туға өздерінің қомақты үлестерін қоса алады.

Жалпы білім беру мен көсіптік мектептердің реформасы біздің қоғамымыздың күн сайын өсіп келе жатқан сүраныста- ры мен оқушы жастарды еңбекке баулу шараларының бүгінгі жағдайының арасында туындаған қарама-қайшылықтарды ше- шуге жол ашып береді. Ал бүл жағдай білім жүйесінің даму- ына жаңа серпіліс береді, нәтижесінде жүмысшы табының мө- дени-техникалық саласындағы жетістіктерінің көбеюіне қолай- лы жағдайлар туындайды.

Бүл игілікті қадамның жемісті болуы — жүзеге асырылар теориялық және тәжірибелік шараларды көптеген үйымдық мәселелерді тәжірибелік түрғыдан дүрыс шеше білумен қатар оларды өзара үштастыра білумен тығыз байланысты болып келеді.