3 мая, 2018 16:36
Мақсаты: негізгі сөздік қор мен сөздік қүрам туралы тусінік беріп, оларга тән белгілер мен өзара байланыстылыгын меңгерту.
І .Қазактілінің негізгі создік коры мен создік күра.мы туралы түсінік.
- Негізгі сөздік кор, оган тэн белгілер.
- Сөздік кор мен сөздік күрамның күрылымы.
Тіліміздегі создердің жиынтыгы сөздік күрам немесе лексика деп аталады. Мысалы, 10 томдык Қазак тілінің түсіндірме сөздігінде 100 000-ға жуык лексикалык бірлік енген. Ал сөздікке енбеген сөздер каншама. Сондыктан тіліміздегі сөздердің колданылу жиілігі, калыптасу тарихы, аткаратын кызметі эр түрлі. Сондыктан да создік күрамдагы сөздер колдану жнілігіне карай актив создер жэне пассив сөздер деп, екі салага бөлінеді.
Акіив создер бір тілде сойлейтін адамдарга тек түсінікті болып коймай, эрі олар жиі колданатын создер жатады. Мүндай создер тілдің дамуынын белгілі бір кезеңіңде осы тілде соіілейтін адамдардыц бэріне ортак, күнделікті түрмыста жиі колданылатын сөздер болып табылады.
Пассив сөздер бір тілде сойлейтін адамдарга түсінікті болғанмен жиі колдапылмайтын сөздер болып табылады. Бүган эр ғылымның өзіне тэн тар көлемдегі термпндері. конергсн создер, тарихи создер, диалектизмдер, кітаби создер жатады
Сөздердің актив және пассив кабаттарга бо ііиуі де белгілі дэрсжс шартты бч.іады. Бір замаида актив колданган сөздердің біркатары келесі бір заманда пассив кабатка ауысуы мумкін. Мысалы: жаугершілік заманда жиі қолданылган атой салу, корамсак, адыриа, кірсуке, дулыга, сауыт, шерік, кол т.б. сездер сол кездегі лскспканың актив кабатында болды. Бірак булардың бэрі де казіргі казак лексикасының пассив кабатыңдагы сөздер болып табылады. Бүдан лексиканың актив, пассив кабаттарыидагы сөздсрдің күрамы үиемі бір калыпты болмай, оның озара карым-катынаста болатынын байқаймыз.
Сөздік курамдагы сөздер колданылу синатына карай бірнеше топка болінсді:
- сөздің эдеби жэне эдеби еместігіне карай: эдеби лексика мен диалектілік лекснка болып бөлінеді.
- эдеби тілдегі сөздердің халықка тапыс жэнс онша таныс сместігіне карап жалгіыхалықгык лексика мен арнаулы лексика болып бөлінеді.
- тілдегі сөздің жумсалу аясы мен коркемдік мэніне карай бейтарап сөздер мсн экспрессивті сөздер болып бөлінеді.
Тіліміздің сөздік курамы, біржагынан, өзінің ішкі мүмкіидіктерінің негізінде созжасамадык тэсілдер арқылы жаңа пайда болган сөздер аркылы, сондай-ак сыргган снгсіі ауыс-түйіс сөздер аркылы байып, толығып жатса, екінші жагынан, кажеттілікті өтеп барып. конерген, ескірген создердің есебінен азайып отырады.
Қорыта айтқанда, тілімізде карама-карсы багытта үздіксіз жүретін жаңгыру, жанару, конеру процестері — тілдегі соз байлыгын белгілі бір деңгейде устап туратын, создік күрамды реттейтін басты тілдік заңдылык. Сөздік курамдагы мұндай көнеру мен жаңару гіроцссіне карап, когам өмірінде болып жаткан жаңалыктар мен өзгерістердің тілге эсерін барлауга болады.
Қазак тіліндегі барлық сөздердің жиынтыгы сөздік курам болса, негізгі сөздік кор онын үнткысы, шыгу арнасының ең маңызды бөлігі болып табылады. Сөздік күрамга караганда создік кордың мөлшері шағын болады. Булар көбіне бір буынды коп магыналы создер. Нсгізгі сөздік корга казактың гасырлар бойы қалыптаскан байыргы төл создері жатады.
I Ісгізгі сөздік қор мен создік курамның бір-бірінен түбірлі айырмашылыктары бола турса да, олардың ара жігі сіресіп катып калган, өзгермейтін дүние емес, керісінше, бір-бірімсн үздіксіз карым- катынаста болып отырады. Бүлардың өзара карым- катынасы мынадай жайттерден накты көрінеді.
Негізгі сөздік кор мен сөздік күрам бір-бірін толыктырып, жаңартып отырады. І іл дамуыныц бір кезендегі негізгі сөздік корга снген создср, онын екінші бір кезеиінде сөздік күрамга ауысады. Мысалы: шидем, асадал, корамсак, кит кшо, отка салар, малай, дүре, әмеңгер, сабан, тіс агаш, күн алу т.б. сөздер бір кезде халык омірінде аса кажет угымдары білдіріп, негізгі сөздік корда болса, жаңа заманда ол үғымдардың ескіріп колданбауына байланысты сөздік күрамга ауысып, оның пасснв кабатгынан (тарихи создер) орын алады
Негізгі сөздік кордың сөз тудыруга үйткы болатын касиетініц аркасында сөздік күрам үнсмі жетіліп, толыгып отырады. Негізгі сөздік кор сөзжасам тәсілдері аркылы тілдің бүкіл лексикалық жүйесінің даму багытын аныкгап, эрдайым сабактастырып, байланыстырып отырады. Сол себепті бүлардың аракатынасының жылжымалы, шарты сипаты бар.
Сөздік корға кез-келген сөз кіре бермейді. Қогам, адам өміріндегі сң кажсггі үгымдарды білдіретін жалпыхалыктык сөздер ғана кіреді.
Қазақ тілінің негізгі сөздік корының күрамы біркелкі емес. Оның негізінде түркі тілдеріне ортак байыргы сөздер жатыр. Бүлар көбінесе бір буынды көп мағыналы сөздер: гау, кол, жер, тас, үй, күн, түн, ай, жыл, айт, бар, кел, жүр, сен, мен, ол, бір, екі, үш, торт, кок, акт.б. Сонымен бірге негізгі сөз.нк корга гасырлар бойы калыптаскан казактын байыргы төл создері кіреді. Мысалы: туыстык атаулар: ата, ана,карындас, нагашы, жнен, боле, күда, күдаги, женге; мал атаулары: түйе, жылкы, сиыр, бота, күлын; хайуанат атаулары: каскыр. түлкі, арыстан, қоян, карсак: агаш атаулары: кайын, карагай, мойыл, емен, тобылгы, шырша; киіз үй атулары: шаңырак, туырлык, керегс. уык, бакан; жүмыс куралдарының таулары: күрек, балта. балга, үршық, күрык, пышак, біз; сапалық, сындык атаулары: жақсы, жамаң, жсніл, ауыр, катты, жүмсак, жылы, суык т.б. Ежелден сіңісіп жалпыхалыктык сипат алған кеіібір кірме сөздер жатады. Мысалы: дастаркан, астар, жеке, жэрдем, жанжал, жануар, сыпайы, көрек,кошемет,зиян,орамал, ораза.намаз, нан, гылым, рет, самауыр, бөтелке, т.б.
Негізгі сөздік кордың мынадай басты белгілерін көрсетуге болады. Вүл белгілер аркылы негізгі сөздік кордың сөздік күрамнан өзіндік ерекшелігін көрсетумен бірге, оған кандай сөздер енегінін аныктауға болады.
І .Негізгі сөздік коргатэн басты белгі — түрактылык. Оган бірнеше гасыр бойы өмір сүріп, барша үрпак үнемі колданып келе жаткан сөздер кіреді. Осы күнге казак тілінің негізгі создік корындагы көптеген сөздерді бүдан бірнеше ғасыр бүрын жазылған ескерткіштерден кездестіруге болады. Мысалы, V асырдан калган Талас ескерткішінде: ат, ер, сіз, тұл, отыз, үглан, калмыш т.б.; ҮІІ-ҮІІІг. Орхон- Енисей жазуында сіз, ол, өзім, көк, боз, үлығ, кішік, оң, теріс, ат. күн. түн, кыз, бар.кел, окы. біл. он, алты, отыз т.б.; ХІг, М. Қашгаридың сөздігінде: меп, сеп, ол, екі. үш, алты, тогыз, ат, өгіз, кой, ай, күн, түн, теніз, ак, кызыл, кара, бар, кел, окы. окін т.б.
- Іегізгі сөздік корга тэн екінші басты белгі- оның сөз тудыруға үйткы болатындыгы. Негізгі сөздік кор болмаса, сөздік күрам молайып, байымас еді. Әсіресе негізгі сөздік кордагы бір буынды түбір сөздермен каншама сөз жасалып отырған. Мысалы, бір- біріне жакын екі магыпада колданылатын күн сөзінен эр түрлі сөзжасам тәсілдері аркылы: күндіз, күнгей, күнсу, күнім, күндік, күнелту, күндес, күншіл, күндеу, күнделік, күн үзак, күн ілгері күншыгыс, күнбатыс.күнбагыс, күн тэн күн көру, күн ара т.б.; жер сөзінен: жершіл, жергілікті. жерлеу, жерлес, жерсіну, жерсіз, жермай, т.б. сөздер жасалган.
- Іегізгі сөздік кордын үшінші басты белгісі- оның жалпыхалықтык сипатында. Негізгі сөздік корга енетін сөздерді казак тіліңде сөйлейтін адамдардын барлыгы тек түсініп коп.майды, опы күнделікті омірінде үнемі колданып отырады. Бүл арада адамдардың кызмет, білім дәрежісіне, кэсібіне, жас мөлшеріне байланысты шек койылмайды.
- Іегізгі создік корга енетін сөздерге стильдік кабаттасулар тэн емес. Оган кіретін создерді стильдік салалардың жеке түрлеріне телуге болмайды. Өйткені ол лексиканың ен негізгі саласы, жалпыхалыктык колданыстыгы сөздер.
Негізгі создік кор мсн сөздік қүрамнын бір-бірінен түрлі айырмашылыктары бола түрса да. олардын ара жігі сіресіп катып калган, өзгермейтін дүние емес, керісінше, бір-бірімен үздіксіз карым-катынаста болып отырады. Қазак тілінің сөздік күрамы 3 тілдік стратифнграфиялык кабаттан түрады:
- жалпытүркілік кабат;
- казактың байыргы тол сөздерінен түратын тілдік кабат;
- кірме сөздер кабаты.
Түркі тілдеріне ортақ сөздерге бір кездегі жалпытүркілік көне лексикадан сақталып калган, осы күнгі түркі тілдерінің бэрінде кездесетін сөздер жатады. Сондықтан олар жалнытүркілік создер деп те аталады. Жалпытүркілік сөздерден түркі тілдерінің туыстыгын, бір тектен шыккапдыгын көреміз. Түркі тілдерінің туыстыгы, сайып келгенде, сол тілдерде сойлейтін халыктардың шыккан тегінің бар екендігіне байланысты. Түркі тектес тілдер бір кездегі конетүркілік ана тілдін диалектілірінен тараган.
Түркі тілдерінде ортак создердің түрлері мынадай:
I .Адамның дене мүшелерінің атаулары: бас, күлак, коз, қас, аяк, бел, арқа, жақ, ерін, тіс, тізе, буын, шаш т.б.
- Мал атаулары: ат, тай, бие, айгыр. інген, түйе, бүка, өгіз, кой, сиыр, кысырак, бұзау, козы, бота, жылкы т.б.
З.Туыстык атаулар: ата, іні, келін, катын, үл, кыз, күйеу, нагашы, жиен, ер, ага, бажа, балдыз, эке, шеше т.б.
- Жан-жануар, жзндік атаулары: кочн. іуікі, тиін. арыстап. доцыі. каршыга, шымшык, кырги, каракұс, бөрі, карга, бүкіт, кат, үГірек, ит, кандала, мысык, тышкан, піл. аю, жылан, күрт т.б.
- Табиги күбылыс атаулары: жел, су, өзен, кол, агаш, тас, ай, күн, жүлдыз, жауын, бүршак, теңіз, жаз, күз т.б.
- Түр-түсті, сапа-сынды білдірстін агаулар: кызыл, жасыл, кара. жпрсн, торы, кыска. үзын, жана, коне т.б.
- Сан есімдер: бір, екі, жарым, кырык, мыңт.б.
- Есімдіктер: мен, сен, ол, біз, канша, неше, ештеңе, түгел, мынау, сонау, барша, түгел, кайсы, калай т.б.
- Қимыл атаулары: ксл, кет, жүр, кір, көгер, ал, бер, каш, кой т.б.
Ю.Үстеулер: ерте, кеш, ілгері, жоғары, төмен, кашык, алыс, шалгай, тез, жылдам, бүрын, түнде, жазда, қыста, күзде т.б.
11.Шылау сөздер: немесе, мейлі, дейін, соң, түгіл, таман, үшін, мен, де т.б.
Қазақтың байыргы тел сөздері сөздік кұрамдагы сан жагынап ең мол кабат Баиыргы лексиканың негізінде түркі тілдеріне ортак сөздер жатады. Сондай-ак түрлі сөзжасамлык тәсілдер аркылы жасалган туынды сөздер де жатады Мысалы: малшы, жылкышы. балалык. түндік, панасыз, бакытсыз, ақылдас, астыртын, айбалта, кып-кызыл, абысын-ажын, күм боран, т.т.Сөзжасам тэсілдері аркылы жасалған бұл сөздер казактың ежелден таныс, байыргы создері болып табылады да осы күнгі лексикамыздың дамуына, үздіксіз жетіліп огыруына негіз болады.
Автор публикации
