7 мая, 2018 16:39
, ОНЫҢ ТУРЛЕРІ.
Кіақсаты: Қазақ тілтіц біртутас лексикалық жуйесіне фразеологияның қатысын жэне турақты тіркестердің басты белгілерін мецгерту.
1 Қазак тілінің біртұтас лексикалык жүйесіне фразеологияиың катысы.
- Түракты тіркестердің басты белгілері.
3 Еркіп жэне тұракты тіркестер
- Түрақты тіркестердің түрлері.
Фразеология деген термин негізінен екі түрлі магынада колданылады. Бірінші магынасы тілдегі тұракты тіркестерді зерттейтін тіл білімінің саласы деген ұгымда колданылады. Екіншісі — бір тілдегі фразеологизмдердің түгас жиынтыгы дегенді білдіреді. Фразеология жеріне жеткізе зерттеліп біткен ғылым деп айтуга болмайды. Мүнын шешілмеген даулы мэселелері өте көп. Сондыктан да соңгы жылдарга дейін мүны жеке пэн ретінде арнайы зерттеушілер тым аз болды. Көбінесе лексикалык кор регінде сөз байлыгы деген топка жаткызып, лексиканың көлемінде карастырумен шектеліп келгендігі мэлім.
Фразеологизмдердің өз алдына дербес лингвнстика саласы екендігін танытатын негізінен үш түрлі басты белгісі бар. Олар: I) даяр калпында жүмсалу белгісі, 2) магына түтастыгы, 3) тіркес тиянактылыгы.
Фразеологизмдердің даяр калпында жұмсалу белгісі еркін сөз тіркесімен салыстырғанда айкын байкалады. Мысалы, Дэурен калаға жүрейін деп отыр деген бір сойлемді эркім неше сақка жүгіртіп өзгерте беруіне болады. (Дәурен калага жүгірмекші, Дәурен жакын арада калага бармакшы, Дэурен калага барам ба деген онда т.б ). Бүл сиякты сркін сөз тіркестері катынас жасау үдерісінде эркімнің өз калауы бойынша жасалады Белгілі бір ойды кім калай етіп жеткізсе де өз еркі деген сөз. Мәселен, төбесі көккс жетті дегенді төбесі көкке жетейін деп тұр, төбесі көкке жетпекші деп өзгертуге болмайды. Оның сырікы кұрылым-кұрылысы еркін тіркеске ұксаганымен сөйлем ішінде колданганда біртұтас даяр күйінде жұмсалады. Ешкімнің ыркына конбей, даяр түрган кұрылыс материалы рсгінде кызмет етеді де сол калпында сөйлемнің кұрылымына енеді. Еркін соз тіркссіпің эрбір сыңары магыналык дербестігін сактап, сөйлемде эр баска мүше ретінде жұмсалады. Синтаксистік сөз тіркесі белгілі бір үлгілер, ережелер бойынша сөйлесу кезінде жасалады. Демек, фразеологизмдердің даяр калпын сактай отырып колданылуы оның еркін соз ііркестерінен ерекшелігін білдіретін белгілердің бірі екенін көрсміз.
Фразеологизмдер бір бүтін сөз бірлігі ретінде колданылуы жагынан лексикалык соз бірлігіне, жеке созге ұксайды. Жалаң сөз де күрделі сөз де сөйлеу кезінде жасалмайды, даяр түрған кұрылыс материалы ретінде сөйлемнің кұрамына енеді. Мысалы, бала, балалы, балалык, балалы-шағалы тэрізді сөздер сомлемнің күрамына енгенде бүлар түбір морфемага жіктелмейді, эркайсысы бір бүпн сөз бірлігі ретінде жүмсалады. Фразеологизмдерді де дэл осы снякты күбылыс деп тану керек. Бүлар бірнеше сөздің тіркесінен қүралганымен, тілдің казіргі калпы түргысынан дербес магыналык бөлшектерге бөлінбейді, сөйлегенде тұтас күйінде каз-калпын бүзбай колданылады. Мысалы, жер аягы кеңіді, жерге каратты, жерден алып. жерге жалды, жер-жебіріне жетті т.б. Бүлар қүрылым-кұрылысы жагынан каншалыкты күрделілігіне карамастан, сөйлем ішінде эркайсысы жеке сөздермен бірдей болып теңесіп түрады. Мэселен, кыздың жиган жүгіндей деген фраза эсем, көркем, көрікті деген мэнді білдіреді.
Фразеологизмдердін өзіндік екінші белгісі — магына тұтастыгы. Ол магына тұракты тіркесті күрастырушы сыңарлардын магыналарына сәйкеспейді, оларга тэуелсіз, өздігінен омір сүреді. Мысалы, жерден жеті коян тапкандай дегеннен катты куанды, шаттанды дегенді түсінеміз. Бүл магынада жер, жеті. коян, табу деген төрт сөздін бірде біреуімен байланыспайды, бірак сол төрт сөздің каз-катар жұптасып қолданылуы аркылы пайда болады. Фразеологизмдер бір бүтін сөз бірлігі ретінде колданылып қана коймайды, магыналык жагынан да біртұтас бірлік ретінде көрінеді. Фразеологизмдердің магыналары бірдей деп санауга болмайды. Сөз түбір магынаны, ягни лексикалык магынаны білдіреді. Ал фразеологизмдер эркашанда туынды магынада жұмсалып, сөзбен баламалык катыста емес, жапамалык байланыста тұрады. Зерттеушілер казіргі кезде сөз бен еркін тіркес магынасын лексикалык мағына, болатын тұракты тіркестердін магынасын фразеологиялык магына деп жіктеп береді Өзара тыгыз жымдасып орналаскан сөздердің жігі ажыратылмай тұрады. Олар бір-бірімен нін тіркесіп, өзге создермен алмастыруга я болмаса, тұракты орын тэртібін озгертуге келмейді Мысалы, мұрнын көкке көтерді дегеннің орнына колын көкке көтерді десск, жылдан бастап, тіндей өзгертіп жібереді. Тұрақты тіркес еркін тіркеске айналып кетеді.
Кейде түракты тіркестің кұрамындагы бір сөздің эр түрлі тұлгасынан элденеше фразеологизмдер жасала беруі де мүмкін Мысалы, жамбасы жерге тигенше (өле-өлгенше гііді (олді), жамбасы жерге тимеген (ешкімнен жыгылып көрмеген ретге жалгыз дыбыстың бір өзі-ак түракты тіркестің мэн-магынасын өзгертіп жібереді. Мысалы, тіл тиді деген сүкганды деп түсінсек, тілі тиді болса біреуді біреу балагаттап сөкті, тілдеді болып мүлдем баскаша магынаға ауысады.
Тіркес тиянактылыгы да фразеологизмдердің ең негізгі белгілерінін біріне жатады. Тиянакты соз тізбегіндегі сөздер эркімнін калауынша емес, калыптаскан белгілі жүйемен орналаскан Өзара тыгыз жымдасып орналаскан сөздердін жігі ажыратылмай тұрады. Олар бір-бірімен иін тіркесіп. өзге сөздермен алмастыруга я болмаса, тұракты орын тэртібін өзгертуге келмейді. Мысалы, мұрнын көкке көтерді дегеннін орнына колын көкке көтерді десск, мэн-магынасын бүтіндей өзгертіп жібереді. Тұракты тіркес еркін тіркеске айналып кетеді.
Қазак тіл білімінде фразеологизмдерді топтастыруда екі пікір калыптаскан. Біріншісі-
І.Кенесбасктың топтастыруы, екіншісі-В.В.Виноградов псн Н.М.Шанскийдің үлгісі бойынша
топтастыру.
І.Кенесбаев фразеологизмдерді фразеологиялык түйдек жэне фразеологиялык тіркес деп корсетеді.
Фразеологиялык түйдек дегеніміз — тіркес кұрамындагы сөздердің лексикалык магынасынан мүлде ажырап, сөздер өзара жымдасып, біртұтас фразеологиялык байлаулы магынаиы білдіруі. Мысалы, жүрек жалгады, кырги кабак болды т.б.
Фразеологиялык тіркеске күрамыпдагы сөздердін лексикалык магынасынан жартылай айрылган, бірак күрамы бсрік фразеологизмдер жатады. Мысалы, шалкар кол, егіліп жылады.мндай дала т.б.
І.Кеңесбасв колданылуы менсемантикасында, грамматикалык күрлысында елеулі озгешелігі барын ескеріп, макал-мэгелдерді де фразеологизмдердің күрамына енгізеді.
І.Ксцесбаевтыц топтастыруы казақ тіл біліміплс 1940 жылдан 1970 жы.іга дейін колданылып келді Дл 1970 жылдан бастап В.В.Вішоі радов пен Н.М.ШанскнГідіц үлгісі бопынша тортке боліп топтастыру калыптасты.
Олар: фразсологиялык түтастык, фразсологнялык бірлік, фразеологнялык тізбек. фразеологиялык сөйлемше.
Фразеологнялык түтастық күрамындагы сөздср бір-бірімсн ажырамастаіі жымдаскаи. лексикалык магыпасынан мүлде кол үзген, семантикалық жагынан біртүтас фразеологіізм.тср жатады. Мысалы, жүрек жүткан, ит аркасы киян, жаны күйді т.б.
Фразеологиялык бірлікте фразеологизмді күрастырушы сыцарларыпыц біргүтас ауыс магынага ұласуынан туған, бірак ішкі формасының айкындылыгыныц сактаган фразсологизмдер жатады. Мысалы. тамырына балта шапты, тайга танба баскандай, белін буды т.б.
Фразеологиялык тіркеске фразеологизмді күрастырушы сынарлары еркін магыналы соз бен байлаулы магынасындагы сөздің тіркесуінен жасалып, даяр калыпында жұмсалатын (|іразеологизмдер жатады. Мысалы, колаң шаш, түлен түртті, коян жүрек т.б.
Фразеологиялык сөйлемшенің күрамы мен колданылуы түракты, біртұтас бейнслі магынасы ерікті сөздердің тіркесуінен жасалатын, күрлысы сөйлемге үксас фразеологнзмдер жатады. Мысалы, су сепкендей басылды, күле кіріп, күңірене шыкты т.б. Фразеологиялык сөйлемшелерде түракты тіркестерге тэн белгілер бар, айырмашылыгы кұрылымы сейлсмге ұксас болуы.
Автор публикации
