25 марта, 2018 19:38
Сөз лексикалык мағынамен катар сол лексикалық мағынаның жалпылануы аркылы грамматикалык мағынаны да білдіреді. Сондыктан сөз лексикалык мағынасы арқылы баска сөзден дараланып, жекеленіп, бөлініп отырса, грамматикалык мағынасы аркылы керісінше басқа сөздермен ортак сипат алып, жакындап, жалпы топ кұрауга бейімделеді. Ал сөз тілде сөйлеу процесі аркылы өмір сүріп отыратындыктан, ол баска сөздермен эртүрлі карым- катынаска түседі, яғни сөздер тілдің грамматикалық заңдары бойынша колданылған күнде ғана айтылатын ой әрі түсінікті, эрі көрікті болатындығы гылымда дәлелденген жайт. Сонымен катар сөздерсіз, жалаң грамматикалық формалары аркылы, ешкандай ойды хабарлауға да, түсіндіруге де болмайды яғни сөздік пен грамматикалык кұрылыс үнемі бірлікте жұмсалады. Сол себепті проф. А: Ыскақов көрсеткендей, сөздерді тілдің материалы деп, грамматикалык кұрылысты тілдің материалдарын (сөздерді) бір- бірімен ұштастырып, олардың бастарын құрастыратын жамылыш деп карауғы болады. Осы тілдік материалдарды яғни тілдегі сөздерді олардың жүйесін, даму заңдарын, сөз мағыналарының түрленуі мен өзгеруін лексикология ғылымы карастырады. Ал сөздердін түрлену жүйесі мен грамматикалык мағыналарын, олаврдың арасындағы байланыс пен карым- катынастарды, сөйтіп сөздердің тұлғалану ерекшеліктерін, сөздерді бір- бірімен тіркеске түсіп, сөйлем кұрау секілді касиеттерін грамматика зерттейді.
Сөйлескен кезде жеке лексикалык сөз аркылы білдіруге болмайтын магыналардың барлығы грамматикалык амал- тәсілдердің көмегңмен түсінікті болады. Сондыктан грамматикалык амал- тәсілдер де лексикалык тэсілдермен жарыса өмір сүретін, ойдың түсінікті болуына қызмет ететін тілдік кұбылыс. Олай болса, эрбір тілдің өзіне тэн грамматикалық амал- тәсілдерінің жиынтығы тілдің грамматикалык кұрылысы деп аталады.Ал тілдің грамматикалык кұрылысы грамматиканың зерттеу обьектісі болып табылады.
Грамматика сөздің сөйлемдегі өзгерісін, колданылу заңдылығын
карастыратын болгандыктан, ол алдымен сөздің сөйлемде қандай тұлғада калай колданылатындығын жэне олардың сөйлемді калай кұрастыратынын, яғни сөйлемнің кыры- сырын да зерттейді. Осымен байланысты грамматика морфология жэне синтаксис деген екі салаға бөлінеді
Морфология- морфема ретіндегі сөз және сөздің формалары, сөз
тұлгалары білдіретін грамматикалык мағыналар туралы ілім. Морфология сөздерді әртүрлі белгілеріне байланысты топтарға бөліп, сол топтардың эркайсының өзіне тән жалпы грамматикалык мағына, грамматикалык форма, грамматикалык категория деген ұғымдар, сөздің түрленуі, өзгеру жүйелері, кызметі айкындалып, сөз таптарына топтастыру ұстанымдары да нактыланады.
Синтаксис сөздердің бір- бірімен түрлену зандылыгын, сөз тіркесгерімен сөйлемнің кұралу заңдылыктарын зертгейді. Сөздер бір- бірімен калыптаскан белгілі жүйе бойынша тіркеседі де, сөйлемдер белгілі заңдарға орай кұралады.
Сөйтіп, морфология сөзді, сөздің тиісті бөлшектерін, олардың мағыналары мен кызметтерін талдаса, синтаксис сөйлемді, сөйлем ішіндегі тиісті сөз тіркестерін немесе жеке сөздерді (сөйлемнің мүшелері), олардың карым- катынастары мен грамматикалык сыр- сипаттарын қарастырады.
Грамматика осылайшы екі салага бөлінгенімен, олар бір- бірімен тығыз байланысты, өйткені сөздердің түрленген түлгалары жеке колданылмай, сөйлем ішінде колданылады, ягни олардың сөйлемде аткаратын өзіндік кызметі болады, ал бұл кызмет синтаксиске катысты. Ал сөз тұлгалары түрленіп, бір- бірімен байланыспай, сөйлем жасалмайды. Бұдан екі саланын тыгыз бірлікте болатындығын байкауға болады.
Автор публикации
