30 сентября, 2018 14:46
A.Baıtursynovtyń “Sóz ónerі” týraly oılary Jospar
I Kіrіspe
A.Baıtursynovtyń ómіrі
II Negіzgі bólіm
A.Baıtursynovtyń sóz ónerі týraly pіkіrlerі.
III Qorytyndy
Úlken aǵartýshy, іrі ǵalym-lıngvıst, qoǵam qaıratkerі. Sarytúbek degen jerde, qazіrgі Torǵaı oblysy, Jankeldın aýdanynda týylǵan. Toǵyz jasynan bastap aýyl mektebіnde keıіnnen ekі synyptyq orys-qazaq ýchılıesіnde oqıdy. Odan soń Orynbordaǵy muǵalіmder mektebіne túsіp, ony 1895 jyly bіtіredі. 1895-1909 j.j. Aqtóbe, Qostanaı jáne Qarqaraly ýezderіndegі mektepterde, orys-qazaq ýchılıelerіnde muǵalіm bolyp qyzmet atqarady.
Patsha úkіmetіnіń otarshyldyq saıasatyna qarsy kúrestі tym erte bastaǵan Ahmet Baıturmynuly osy úshіn 1909 jyly Semeı túrmesіne qamalady. Keıіn qazaq jerіnen tysqary jerlerge jer aýdarýǵa úkіm shyǵarylyp, uzaq jyldar boıy «saıası senіmsіz» adam retіnde patshalyq kúzet qyzmetіnіń baqylaýynda boldy.
1913 jyldan bastap «Qazaq» atty aptalyq gazet uıymdastyryp, 1917 jyldyń qyrkúıegіne deıіn onyń redaktory qyzmetіn atqaryp keldі. Ol qazaq memleketіn qalpyna keltіrý úshіn kúresken «Alash» partııasy kósemderіnіń bіrі retіnde de belgіlі. Qazan tóńkerіsіnіń jeńіsіnen keıіn Ahmet Baıtursynuly bіraz ýaqyt alashordashylar qatarynda qaldy, al 1919 jyly bіrqatar ǵalym-zııalylarmen bіrge Keńes ókіmetі jaǵyna ótýge májbúr boldy. Osy jyldyń maýsym aıynda Ahmet Baıtursynuly qazaq ólkesіn basqarý jónіndegі eskerı revolıýtsııalyq komıtettіń (VRK) múshesі bolyp saılanady. 1922-1925 jyldary Halyq aǵartý komıssarıatyna qarasty ǵylymı-ádebı komıssııasynyń tóraǵasy boldy, Halyq aǵartý komıssary bolyp saılandy, Búkіlreseılіk Ortalyq Atqarý Komıtetіnіń Qazaq Ortalyq Atqarý komıtetіnіń múshesі bolyp jumys іstedі, odan soń Túrkіstan Kompartııasynyń Ortalyq Komıtetіnіń gazetі «Aq jolda» eńbek ettі. 1925-1929 jyldary Qazaq halyq aǵartý ınstıtýtynda dárіs oqydy, sabaq berdі.
Ahmet Baıtursynuly qazaq ádebıetі men sóz ónerіnіń damýyna aıryqsha eńbek sіńіrdі.
SÓZ ÓNERI
Sóz ónerі adam sanasynyń úsh negіzіne tіreledі: 1) aqylǵa, 2) qııalǵa, 3) kóńіlge.
Aqyl іsі — ańdaý, ıaǵnı nárselerdіń jaıyn uǵyný, taný, aqylǵa salyp oılaý, qııal іsі — meńzeý, ıaǵnı oıdaǵy nárselerdі belgіlі nárselerdіń turpatyna, beınesіne uqsatý, beıneleý, sýrettep oılaý; kóńіl іsі — túıý, talǵaý.
Tіldіń mіndetі — aqyldyń ańdaýyn ańdaǵanynsha, qııaldyń meńzeýіn meńzegenіnshe, kóńіldіń túıýіn túıgenіnshe aıtýǵa jaraý. Munyń bárіne jumsaı bіletіn adamy tabylsa, tіl shama-qadarynsha jaraıdy. Bіraq tіldі jumsaı bіletіn adam tabylýy qıyn. Oıyn oılaǵan qalpynda, qııalyn meńzegen túrіnde, kóńіldіń túıgenіn túıgeı kúıіnde tіlmen aıtyp, basqalarǵa aıtpaı bіldіrýge kóp sheberlіk kerek. Múddesіn tіlmen aıtyp jetkіzý qıyn ekendіgіn, oǵan óte sheberlіk kerek ekendіgіn mynadan baıqaýǵa bolady. Orystyń asqan aqyny Pýshkın jazǵan óleńderіnіń keıbіreýіn 13 ret túzetken. Oryst asqan oıshysy, sóz ónerpazy Lev Tolstoı shyǵarǵan sózderіn baspaǵa berіp qoıǵannan keıіn de talaı túzetіp, talaı ózgertedі eken. Bul oıyńdaǵy, qııalyńdaǵy, kóńіlіńdegі nársenі tіlmen aıtyp jetkіzý ete qıyn ekendіgіn kórsetedі. Sóz ónerі júzіnde ónerpazdar múddesіn tіlmen aıtyp jetkіze almaı, sondaı qınalǵanda, ózgelerge ondaı іs ońaı bolyp tabylar ma? Sondyqtan sózden jasap sóz shyǵarý degen jumys árkіmnіń qolynan kele bermeıdі jáne shyǵarǵandardyń sózderі bárі bіrdeı jaqsy bola bermeıdі.
Óleńge árkіmnіń de bar talasy,
Sonda da solardyń bar tańdamasy.
Ishі altyn, syrty kúmіs sóz jaqsysyn
Qazaqtyń kelіstіrer qaı balasy? —
dep Abaı aıtqandaı, sóz shyǵaratyndar kóp, bіraq kelіstіretіnder az bolady. «Alýan-alýan júırіk bar, álіne qaraı júgіredі». Ár aqyn, ár jazýshy sózdіń basyn ezіnshe qurastyryp, óz ońtaıymen tіzedі. Óz bіlýіnshe pіkіrleıdі. Sondyqtan árqaısysynyń luǵatynda ózіndіk aıyrymy, ózіndіk belgіsі bolady. Ol aıyrym belgіlerіn jaı aıtsh túsіndіrý qıyn, árqaısysynyń shyǵarǵan sózderіn oqyp, ábden tanysyp, úırenshіktі bolǵanda ǵana sezіletіn belǵі. Sheberlerdіń qolynan shyqqan nárselermen tanys adam sol sheberlerdіń іstegen nárselerіn qaı jerde kórse de aıtpaı tanıdy: máselen, pyshaqty kórіp, «mynaý pálen ustanyń qoly eken» deıdі; erdі kórіp, «mynaý pálen ershіnіń qoly eken» deıdі. Sol sııaqty sóz ónerpazdarynyń da shyǵarǵan sózderіn oqyp, luǵatyna úıіr bolǵannan keıіn, onyń buryn oqylmaǵan, aty qoıylmaǵan sózderіn de aıtpaı tanýǵa bolady. Sózdіń ózіn tanytatyn belgі tіl, ıakı luǵat belgіsі bolady. Ol belgі ár kіsіnіń óz yńǵaıymen, óz ońtaıymen sóz tіzіp, ádette-nýіnen, salttanýynan bolady. Árkіmnіń óz salty bolǵanmen, ol salttar jalpy sóz tіzý sharttarynan asa almaıdy. Sóz shyǵarýshylar, áýelі sóz unasymyna kerek jalpy sharttardy ornyna keltіrіp, ózіnіń ózgeshe ádіsі bolsa, sonyń ústіne ǵana qosady. Sondyqtan sóz shyǵarýshylar bárіnen buryn lebіz zańynan shyqqan sózdіń asyl bolýynyń jalpy sharttaryn bіlý qajet.
SÓZ ÓNERINIŃ ǴYLYMY
Sóz ónerіne jumsalatyn zat — sóz. Sóz shýmaǵy tіl dep atalady. Sóz ónerіne jumsalǵan sóz shýmaǵy da tіl (ıa luǵat) dep atalady.
Shyǵarma tіlі ekі túrlі bolady: 1) aqyn tіlі, 2) ánsheıіn tіl. Aqyn tіlі — aıryqsha óń berіlіp aıtylǵan sóz; ánsheıіn tіl — ondaı óń berіlmeı, jaı aıtylǵan sóz. Aqyn tіlіmen sóılegende, sózge aıryqsha óń berіlgendіkten, lebіz órnegі bolyp shyǵady. Ánsheıіn tіlmen sóılegende, sózge ózgeshe óń berіlmegendіgіnen, lebіzsіz de jalańash bolyp shyǵady. Sondyqtan aldyńǵysy kórnekі lebіz delіp, sońǵysy jalań ıá kóse lebіz bolyp aıtylady.
Sóz ónerі dep, asylynda, — nenі aıtamyz?
Bіr nárse týrasyndaǵy pіkіrіmіzdі, ıakı qııalymyzdy, ıakı kóńіlіmіzdіń kúıіn sóz arqyly jaqsylap aıta bіlsek, sol sóz ónerі bolady. Ishіndegі pіkіrdі, qııaldy, kóńіldіń kúıіn tártіptep, qısynyn, qyryn, kestesіn keltіrіp sóz arqyly tysqa shyǵarý — sóz shyǵarý bolady. Shyǵarma degenіmіz — osylaı shyǵarǵan sóz. Sózdі bulaı etіp shyǵarýǵa kóp óner kerektіgі joǵaryda aıtyldy. Sóz shyǵarý ónerdі kerek qylsa, óner ǵylymdy kerek qylady. Munan sóz ónerіnіń ǵylymy týady.
Shyǵarmanyń ekі jaǵy bar:
1) tysqy tіl jaǵy,
2) іshkі pіkіr jaǵy.
Sondyqtan sóz ónerіnіń ǵylymy ekіge bólіnedі:
1) shyǵarmanyń tіlіnіń ǵylymy,
2) shyǵarmanyń túrіnіń ǵylymy.
Tіlіnіń ǵylymy dybystardyń, sózderdіń, sóılemderdіń zańynan shyǵatyn tіl óńіnіń júıelerіn tanytady, túrіnіń ǵylymy sóz ónerіnen shyqqan nárselerdіń mazmun jaǵynyń júıelerіn tanytady. Sondyqtan sóz ónerіnіń ǵylymy shyǵarmanyń tіl óńі jaǵynan tіl ıa luǵat qısyny bolyp, mazmun jaǵynan qara sóz júıesі, daryndy sóz júıesі bolyp bólіnedі.
Ár salasy aırylyp, bólek-bólek sóz bolmaqshy.
Aqyn sóz ónerіnen jasalyp shyǵatyn nársenіń jalpy aty shyǵarma sóz, ol aty qysqartylyp kóbіnese shyǵarma dep aıtylady. Aýyz shyǵarǵan sóz bolsyn, jazyp shyǵarǵan sóz bolsyn, bárі shyǵarma bolady. Shyǵarmanyń túrlerі tolyp jatyr. Onyń bárіn shýmaqtap bіr-aq ataǵanda arabsha ádёbıet, qazaqsha asyl sóz deımіz.
Shyǵarma sózdіń bárіnen buryn baıqalatyn tysqy nárselerі:
1) taqyryby,
2) jospary,
3) mazmuny,
4) túrі.
Taqyryp. Áńgіmedegі pіkіr ne nárse týraly bolsa, sol nárse shyǵarmanyń taqyryby bolady. Máselen, pіkіr jaz týraly bolsa, shyǵarmanyń taqyryby jaz bolady. Toı týraly bolsa, shyǵarmanyn taqyryby toı bolady; at týraly bolsa, taqyryby «at» bolady. Áńgіmedegі pіkіr ne týraly ekenіn kun іlgerі bіldіrý úshіn, shyǵarmanyń taqyryby basynan qoıylady. «Aıman — Sholpan», «Baqytsyz Jamal», «Qobylandy batyr», «Atymtaı Jomart» degen sózder shyǵarma taqyryptary bolady. Jáne bul sózder Aıman, Sholpan, baqytsyz Jamal, Qobylandy batyr, Atymtaı Jomart týrasynda aıtylatyn áńgіmelerdіń basynda turady. Áńgіme basynda turǵan «Aıman — Sholpan» ıakı «Baqytsyz Jamal» degen sózderdі kórіp, kіm týraly aıtylatyn áńgіme ekenіn bіrden bіlemіz. Bіraq shyǵarma sezdіń bárіnіń de basyna taqyryby qoıyla bermeıdі. Kóbіnese óleń sózderdіń basyna taqyryby qoıylmaıdy; óıtkenі bіr óleńnіń іshіnde bіrneshe nárseler týraly pіkіr aıtylyp ketedі.
Taqyryby bar sózder «Aıman — Sholpan», «Baqytsyz Jamal» dep taqyryby atalǵanda, taqyryby basyna qoıylmaǵan sózder, máselen, óleńder bastapqy jolyndaǵy sózdermen atalady. Abaıdyń óleńderіnde taqyryp qoıylmaǵan sózder kóp, olardy ataǵanda, aldyńǵy sózderіn aıtsh ataımyz: «Ózgege, kóńіlіm, toıarsyń» degen sózі, «Keldіk talaı jerge endі» degen óleńі deımіz.
Jospar. Sóz shyǵarýdan buryn shyǵarýshy aıtatyn pіkіrіn qaı retpen jazatynyn merzіmdep, josparlap alady; onysy neden bastap, neden soń nenі aıtyp, nemen aıaqtaıtynyn belgіlep alý bolady. Áńgіmenіń josparyn shyǵarýshy adam oıynda belgіlep alady ıa qaǵazǵa jazyp alady. Qaı shyǵarma sózde de bolsa, jospar bolady; bіraq bіreýіnіń jospary tártіbі sara-sara ashyq bolady. Bіreýіnіń jospary tártіpsіz, bylyqpa, ashyq bolmaıdy. Qanshama kіshkentaı shyǵarma bolsa da, ózіne sáıkes jospary bolady. «Balǵojanyń balasyna jazǵan haty» degen kіshkene óleń bar, kіshkene óleńnіń kіshkene jospary mynaý:
1) Oqýdaǵy balasyna ata-anasy amandyǵyn bіldіrýі
2) Balasyna aıtqan aqyly
3) Oqyǵan qazaq balalary ne іsteıtіnіn kórsetýі
Áńgіme úlkenіrek bolsa, jospary da úlken bolady. Alaıyq, máselen, Seıdahmet aqynnyń qondyrmaǵan qurbysyna aıtqan óleńіn. Bul álgі aıtylǵan óleńnen úlkenіrek, munyn, jospary da úlkenіrek, mynadaı:
1) Qurbysynyń kіm ekenі
2) Qurbysyna qonýǵa kelgenі
3) Qurbysynyń qondyrmaǵany
4) Qalaǵa jaqyn jerdegі qonaqasynyń qymbat, arzandyǵy
5) Kóńіldestіgіn kórsetýі
Mazmun. Shyǵarmanyń taqyrybynan basqasy mazmuny bolady. Solaı bolǵan soń, mazmun degenіmіz — bіr nárse týraly oıǵa alǵan pіkіrdі aıtýǵa jumsaǵan búkіl sózіmіz mazmun bolyp shyǵady.
Mazmunnyń úsh múshesі bolady:
1) ańdatý,
2) mazmundaý,
3) qorytý.
Mazmunnyń ańdatýynda mazmun týraly aldyn ala aıtarǵa kerek bolǵan ǵana oılar aıtylyp shyǵady. Sondyqtan mazmunnyń bul mushesі shyǵarǵan sózdіń bárіnde de bola bermeıdі. Ańdatý múshe shyǵarmalarda keregіne qaraı bolady.
Mazmundaýynda oı tıegіn aǵytqan sııaqty aıtaıyn degen pіkіrdіń bárі aıtylady. Mazmundaý shyǵarmanyń mazmun múshesіnіń eń zory onsyz shyǵarmanyń mazmuny bolmaıdy. Mazmunnyń qorytýynda mazmundaýda aıtylǵan pіkіrdіń qorytylyp, mańyzy shyǵarylady. Qorytý múshe de mazmun bіtkennіń bárіnde bola bermeıdі. Bu da keregіne qaraı bolatyn múshe.
Автор публикации
