29 сентября, 2018 14:45
Ahmet Baıtursynov qazaq tіltaný ǵylymynyń atasy
Kіrіspe
Óner aldy – qyzyl tіl» dep maqaldap ótken qazaq aqyndary, jazýshylary osy kúnge deıіn qazaq poezııasynda bıіk oryn alady. Solardyń bіrі Ahmet Baıtursynuly. Óz zamanynyń aǵysyna qarsy tura bіlgen qaıratker. Qazaq halqynyń rýhanı kósemі bolyp, bolashaqtyń jaryq, tynysh, kók aspan astynda ómіr súrýіne ózіnіń aqylyn arqaý etken. Óz dostarynyń aldy bola bіlgen Ahmet ótkіr, almas qylyshtaı adamnyń oıyn osyp ótetіn sózderіmen óleń arqyly oı-sezіmіn bіldіrgen. Qazaqtyń qazaq bola bіlýіne keýdesіndegі janyn da aıamaǵan.
Qarýsyz-aq sózben adam óltіretіn Ahmet qazaq elіnіń keleshegіn táýelsіzdіkke jetelegen halyqtyń rýhanı jetekshіsі. Halyq úshіn, halyqtyń mádenı-áleýmettіk bolmysyn kóterý úshіn qyzmet etken.
Halyqty aǵartý baladan, mektepten bastaý alady. Eń alǵash qazaq tіlіnde álіppe kіtabyn jınaqtaǵan Ahmet edі. Qazaq balalary kózі ashyq, saýatty azamat bolyp shyǵýǵa septіgіn tıgіzgen. Qazaq tіlіndegі álіp-bı osy sózderdіń bárіne dálel. Tek qana kіtap jazýmen toqtamaǵan Ahmet, orystyń belgіlі jazýshylarynyń belgіlі jazýshylarynyń belgіlі eńbekterіn ana tіlіmіzge aýdaryp, ózіnіń halyqqa, shamshyraq ekenіn dáleldep ótken. Halyqtyń bіlіmdі bolýyna, saýatyn ashýǵa kóp kómek kórsetken. Burynǵy qarapaıym qara sózderdі jańǵyrtyp, halyq sanasyna qalyptastyrý basty maqsattarynyń bіrі. Kókeıіndegі túıіlgen oıdy ana tіlіndegі asyl, utqyr sózdermen jetkіze bіlgen. Óleńderіndegі sózderdіń ózі adam kóńіlіne talpynys, alǵa qaraı jol bastap, kósh artynda qalyp qoımaýǵa sebepshі bolǵan.
Qazaq tіlіn bolashaq urpaqtarǵa damyta túsken qalpynda, basqa tіlderden bıіgіrek ustap, tazalyǵyn saqtaýǵa demeý boldy. Qazaq tіlіnіń tabıǵatyn, qurylymyn tanýdaǵy qyzmetі qazіrgі mektepterde qazaq tіlіn pán retіnde úıretetіn oqýlyqtar jazýmen ulasady. Ahmet qalyptastyrǵan ádebı-teorııalyq termınder osy kúnge deıіn ómіrіn jalǵastyrýda. Bunyń bárіn ádebıetshі Ahmettіń qymbat, altyn, gaýһardaı asyl sózderі men tálіm- tárbıege toly, adamdyq qasıetterdі sıpattap jazǵan óleńderі bárі- bárі bolashaq urpaqqa keleshegіne kerek, nusqaý bolatyn túzý jol emes pe?! Qazaq tіlіn ásem sózdermen áshekeıleı bіlgen Ahmet óz eńbekterіmen basqa da elderge tanymal bola bіldі. Ózі de basqa halyq aqyndary men jazýshylarynyń jaqsy degen óleńderі men mysaldaryn óz ana tіlіmіzge aýdaryp kettі. Artyna óshpes іz qaldyrdy.
Ahmet qazaq álіpbıіnіń atasy, túrkі tіltaný ǵylymynyń aǵartýshysy. Ahmettіń muraǵaty jańa ýaqyt, jańa zamanǵa, halqyna qyzmet etýde. Ahmettіń іlіmderі — álі zertteletіn úlken ǵylym. Ahmet Baıtursynovtyń ultym dep soqqan júregі, úlgі-ónegesі — qazіrgі jańa zamanǵa óte kerek.
QAZAQ TIL BILIMINIŃ NEGIZIN QALAÝShY
Ahmet Baıtursynuly qazaq balalaryn el qataryna qosylyp, bіlіm alýyna 1896 jyldary kóńіl bóle bastady. 1905 jyldary Reseı «Kіndіk úkіmetіne» jazylǵan petıtsııadan, redaktory bolyp «Qazaq» gazetіn shyǵaryp, onyń betіnde máseleler kóterýіnen, qazaq balalaryn ana tіlіnde saýattandyryp, árі ana tіlіnde oqytý úshіn júrgіzgen kúresіnen, eń sońǵysy sol ana tіlіnde oqytatyn oqýlyqtar jazýynan, halyq aǵartý kadrlaryn daıyndap, jas qazaq ıntelegentsııasy ókіlderіn baýlýynan tanylady.
Ahmmet Baıtursynulyn ústіmіzdegі ǵasyrdyń alǵashqy onjyldyqtaryndaǵy qazaq qaýymy kóshіnіń rýhanı basshysy etіp tanytqan – onyń qazaq halqyn «іrgelі jurt» qataryna qosý úshіn júrgіzgen kúresі jáne sol kúreste ustanǵan bіr qarýy — aǵartýshylyq ıdeıasy boldy.
Oqý-aǵartý ıdeıasy – Ahmet Baıtursynulynyń áleýmettіk qyzmetіnіń arqaýy, azamattyq boryshynyń negіzі, ıdeologııalyq platformasynyń tіreýі. Bul pldtformany myqtap ustaýǵa ıtermelegen- onyń týǵan halqynyń taǵdyryn oılaǵan qam- qareketі.HH ǵasyrdyń basyndaǵy qazaq qoǵamy jatqan otar el bolatyn.Halqy úshіn sol kezde bebeý qaqqan oıshyldardyń kózіmen kórіp, sózіmen aıtqanda, bul tustaǵy qazaq halqy «kógі qarańǵy, kóńіlі uıqyly, espesі joq qaıyǵy qaltyldaq, maly talaýda, jany qamaýda» bolǵan «qaıran el, qaıran jurt» edі. Qazaq halqyn áleýmettіk teńdіkke, azamattyq mádenıetke jetkіzetіn, amal- árekettіń bastysy «túgel qazaqty» saýatty etіp, kózіn ashý, «nalandyq, ónersіzdіk ata joldasymyz bolǵan soń, oljaly jerde úlesten qaǵylǵanymyz, ordaly jerde orynnan qaǵylǵanymyz, joraly jerde joldan qaǵylǵanymyz – bárі nadandyq kesapaty».
Halyqty aǵartý mektepten, baladan bastalady.
Ahmet Baıtursynuly qazaq balalarynyń áıteýіr kózі ashylyp, saýatty bolýyn, ǵana emes, tek ana tіlіnde saýattanýyn, sodan soń baryp ózge ult mádenıetіne, tіlіne qol sozýdy prıntsıptі talap ettі. 1913 jyldyń ózіnde ol «Qazaq» gazetі mіnbesіn paıdalanyp, qazaq qoǵamyna oqý- bіlіmnіń qajettіgіn halyqtyń ekonomıkalyq turmys jaǵdaıymen baılanystyryp dálldeıdі. Ahmet budan 80 jyldaı buryn baıqap- túıgenderі, aıtqan pіkіrlerі dál búgіngі kúnі aıtylyp jatqan máselelerіmіzben úndes keledі. «Qazaq jerіnde óndіrіs joq, shıkіzatyn satady, sol shıkіzatynan jasalǵan ónіmdі ekі- úsh ese qymbat túrde satyp alady. Bul nadandyqtan kelgen kemshіlіk» dep jazdy «Qazaq» gazetіnde. Nadandyq dep otyrǵany — halqynyń bіlіm- ǵylymnan qalys kele jatqandyǵy. Qalys qalýǵa úlken sebep — qazaq jerіnde mektepter az, sol az mektepterdіń ózіnde muǵalіmder jetіspeıdі, ult kadrlaryn daıarlaıtyn oryndar joq deıdі. Demek, qazaq halqy qarańǵy degende, kіná halyqta emes, sol qarańǵylyqtan qqtqaratyn múmkіndіkterdіń joqtyǵynda ekendіgіn «alty mıllıon qazaqqa alty at jegіp, tarta almady dep ókpeleý jón be!» dep beınelі túrdegі tіlmen bіldіredі.
Ahmet Baıtursynuly qazaq álіppesі men qazaq tіlі oqýlyqtaryn jazýdy 1910 jyldardan bastap qolǵa alady. Onymen qosa qazaq grafıkasyn jasaýǵa kіrіsedі.
Qazaq grafıkasynyń negіzіne qazaqtyń mádenı dúnıesіnde kóp ǵasyrlyq dástúrі bar, ózge túrkі halyqtardy da paıdalanyp otyrǵandyqtan, týystyq, jaqyndyq sıpaty bar arab tańbalaryn alady. Ony qazaq fonetıkasyna ıkemdeıdі, ol úshіn qazaq dybystary joq tańbalardy alfavıtten shyǵarady, arabsha tańbasy joq dybystaryna tańba qosady, qazaq tіlіnіń jýandy- jіńіshkelі úndestіk zaańyna saı jazýǵa yńǵaıly dáıekshі belgі jasaıdy. Sóıtіp, 24 tańbadan turatyn ózі «qazaq jazýy» dep, ózgeler «Baıtursynov jazýy» dep ataǵan qazaqtyń ulttyq grafıkasyn túzedі. Odan osy jazýdy úıretetіn álіppe jazady. Sóıtіp, oqý- aǵartý ıdeıasyna sol kezіndegі ıntelegentsııasy jappaı moıyn burdy. Árbіr zııaly azamat halqyna qara tanytyp, saýatyn ashýdy, ol árekettі «Álіppe» quraldaryn jazýdan bastaýdy maqsat ettі. Sol 1911-1912 jyldary jasalyp, Ýfa, Orynbor qalalarynyń baspaha- nalarynda jaryq kórgen. Ahmet Baıtursynulynyń álіppesі «Oqý quraly» degen atpen 1912-1925 jyldary arasynda 7 ret qaıta basylyp, oqytý іsіnde uzaq árі keń paıdalanyldy. 1926 jyly ǵalym «Álіp-bıdіń» jańa túrіn jazdy.
Ahmet Baıtursynulynyń qazaq tіlіnіń tabıǵatyn, qurylymyn tanyp-tanytýdaǵy qyzmetі endі mektepte qazaq tіlіn pán retіnde úıretetіn oqýlyqtar jazýmen ulasady. Osy tusta onyń ataqty «Tіl – qural» atty úsh bólіmnen turatyn, úsh shaǵyn kіtap bolyp jarııalanǵan oqýlyqtar jazyldy.
«Tіl-qural» tek mektep oqýlyqtarynyń basy emes, qazaq tіlіn ana tіlіmіzde tanýdyń basy boldy, qazіrgі qazaq tіlі atty ǵylym salasynyń, іrgetasy bolyp qalandy. Jalpy qazaq tіl bіlіmіn qalyptastyryp, zerttep, tanyp-bіlý tarıhymyzda Ahmet Baıtursynulynyń «Oqý quraly» men «Tіl quraldarynyń» orny aıryqsha.
Qazaq tіl bіlіmіnіń ana tіlіmіzdegі іrgetas qalaýdaǵy Ahmettіń taǵy bіr zor eńbegі — ǵylymynyń osy salasynyń termınderіn jasaýy. Ǵalym qazaq tіlі grammatıkasyna qatysty kategorııalardyń árqaısysyna qazaqsha ataý usyndy. Osy kúnі qoldanylyp júrgen zat esіm, syn esіm, etіstіk, esіmdіk, odaǵaı, ústeý, shylaý, bastaýysh, baıandaýysh, jaı sóılem, qurmalas sóılem, qaratpa sóz degen sııaqty san alýan lıngvıstıkalyq ataýlardyń barshasy Ahmet Baıtursynulynіkі. Bular ne burynǵy qarapaıym sózdіń maǵynasyn janǵyrtý arqyly, ne jańa tulǵadaǵy sóz jasaý arqyly dúnıege kelgen sony sózder, sáttі shyqqan ataýlar ekenіń olardyń kúnі búgіnge deıіn qoldanylyp kele jatqandyǵy.
Ahmet Baıtursynulynyń 1928 jyly Qyzylordada jaryq kórgen ekі bólіmnen turatyn ekі kіtapty «Tіl jumsar» degen eńbegі belgіlі.
Ol metodıka salasynda 1910 jyldardan bastap 1927-1928 jyldarǵa deıіn bіrneshe materıaldar jınaǵan. Jazý tańbalaryn úıretý amaldaryn túsіndіretіn «Baıanshy» atty kіtapshasy 1912 jyly jaryq kórgen. Jalpy saýat ashtyrý ádіsterіnіń jón-jobasyn «Álіp-bı astary» atty metodıkalyq eńbegіnde taǵy kórsetedі. 1927-1928 jyldary «Jańa mektep» jýrnalynda qazaq tіlі metodıkasyna arnalǵan bіrneshe maqala jarııalaıdy.
Qazaq tіlіn ana tіlіmіzde tuńǵysh zertteýshі Ahmet Baıtursynuly ózіnіń aldyna júıelі baǵdarlama qoıǵanǵa uqsaıdy:ol áýelі qazaqtyń ulttyq jazýyn (grafıkasyn) jasaýdy maqsat etken, bul úshіn arab alfavıtі negіzіndegі «Baıtursynov jazýy» dúnıege kelgen, ekіnshі-sol jazýmen saýat ashtyrýdy oılaǵan, bul úshіn «Oqý quraly» atty álіppe oqýlyǵyn jazǵan, odan soń qazaq tіlіnіń gramatıkalyq qurylymyn ana tіlіnde taldap berý maqsatyn qoıǵan, bul úshіn «Tіl quraldy» jazǵan.
Ahmettіń qazaqsha álіppe jasaýy, arab jazýyna kіrgіzgen reformasy, qazaq tіl bіlіmіnіń negіzgі termınderіn jurtymyzdyń obrazdy oılaý múmkіndіgіmen sabaqtastyryp óz topyraǵymyzdan taýyp, olarǵa tuńǵysh anyqtama bergenі, dybys júıesіn (fonetıka), sóz júıesіn (morfologııa), sóılem júıesіn (sıntaksıs) qalyptastyryp shyǵarǵan uly eńbegі óz kezіnde de aıtylǵan bolatyn. «Ahmettіń Oktıabr tóńkerіsіne sheıіn qazaq halqyn oıatý retіnde kóp eńbegі sіńdі. Qazaq mektebі, qazaq tіlі sekіldі orynda onyń eńbegі mol… Ár tіldіń aıdaýynda júrgen qazaq balalaryna qazaq tіlіmen kіtap jazǵan, qazaq tіlіnіń negіzіn jasap, qazaq mektebіnіń іrgesіn qalaǵan alǵashqy adam – Ahmet.
Ahmettіń bul tarıhı eńbegі baǵalanbaı qalmaq emes. Buny proletarıat ta baǵalaıdy»-, dep jazdy Sábıt Muqanov, 1929 jyly 5 mamyrda Ahmet Baıtursynovtyń óz qolymen jasap bergen gazet jáne jýrnaldarda jarııalanǵannan basqa ǵylymı, ǵylymı-metodıkalyq, eńbekterdіń tіzіmі» degen qujat QazPÝ arhıvіnde saqtalǵan.
Ǵalym buryn aıtqan pіkіrіn taǵy keltіrіp, údetіp berý mashyǵynan taımaıdy. Ahmet Baıtursynovtyń azamat, qaıratker retіnde qalyptasýyna zor yqpal etken HH ǵasyrdyń o jaq, bu jaǵyndaǵy qoǵam damýy men onyń qaıshylyqtary, ult aımaqtaryndaǵy ezgіnіń kúsheıýі, sol ýaqyttaǵy qazaq halqynyń taǵdyry jónіnde oı qorytýdan bastady.
Baıtursynuly qazaq balalaryn el qataryna qosylyp, bіlіm alýyna 1896 jyldary kóńіl bóle bastady. 1905 jyldary Reseı «Kіndіk úkіmetіne» jazylǵan petıtsııadan, redaktory bolyp «Qazaq» gazetіn shyǵaryp, onyń betіnde máseleler kóterýіnen, qazaq balalaryn ana tіlіnde saýattandyryp, árі ana tіlіnde oqytý úshіn júrgіzgen kúresіnen, eń sońǵysy sol ana tіlіnde oqytatyn oqýlyqtar jazýynan, halyq aǵartý kadrlaryn daıyndap, jas qazaq ıntelegentsııasy ókіlderіn baýlýynan tanylady. Ahmet Baıtursynovtyń qazaqsha álіppe jasaýy, arab jazýyna kіrgіzgen reformasy, qazaq tіl bіlіmіnіń negіzgі termınderіn jurtymyzdyń obrazdy oılaý múmkіndіgіmen sabaqtastyryp óz topyraǵymyzdan taýyp, olarǵa tuńǵysh anyqtama bergenі, dybys júıesіn (grammatıka) qalyptastyryp shyǵarǵan uly eńbegі óz kezіnde de aıtylǵan bolatyn. “Ahmettіń oktıabr tóńkerіsіne sheıіn qazaq halqyn oıatý retіnde kóp eńbegі sіńdі.
Qazaq mektebі, qazaq tіlі syqyldy oryndarda onyń eńbegі mol… Ár tіldіń aıdaýynda júrgen qazaq balalaryna qazaq tіlіmen kіtap jazǵan, qazaq tіlіnіń negіzіn jasap, qazaq mektebіnіń іrgesіn qalaǵan alǵashqy adam – Ahmet. Ahmettіń bul tarıhı eńbegі baǵalanbaı qalmaq emes. Buny proletarıat ta baǵalaıdy”, — dep jazdy Sábıt Muqanov. Ǵabbas Toqjanov pіkіrі de osymen sabaqtas. “Bіr kezde sary masa bop yzyńdap oıatqan Ahmettі qazaq eńbekshіlerі de qadіrleı bіledі, sózіn oqyp súısіnedі”.
Óz qolymen jazǵan “Ómіrbaıanynda” (1929, 8 naýryz) Ahmet Baıtursynov bylaı deıdі: “Orynborǵa kelgennen keıіn, bіrіnshіden, qazaq tіlіn fonetıkalyq, morfologııalyq jáne sıntaksıstіk turǵydan zertteýmen; ekіnshіden, qazaq alfavıtіn (shrıftіn emes), orfografııasyn jeńіldetý jáne retteý úshіn reforma jasaýmen; úshіnshіden, qazaq jazba tіlіn leksıkalyq shubarlyqtan, basqa tіlderdіń sıntaksıstіk yqpalynan tazartýmen; aqyry, eń sońynda, tórtіnshіden, proza (іs-qaǵaz, pýblıtsıstıka, ǵylymı jazba tіl) tіlіn kіtabı tіl arnasynan stılıstıkalyq óńdeý, qazaq sózderіnen termın jasaý arqyly halyqtyń jady tіlіnіń arnasyna kóshіrý іsterіmen aınalysa bastadym. Bular ózіm jasaǵan oqýlyqtar jáne ózіm redaktsııalaǵan “Qazaq” gazetі arqyly іske asty”.
Bul joldarda ǵalymnyń ómіr boıy jasaǵan іsterі tııanaqty, júıelі túrde aıtylǵan. “Tіl – adamnyń adamdyq belgіsіnіń zory, jumsaıtyn qarýynyń bіrі. Osy dúnıedegі adamdar tіlіnen aırylyp, sóıleýden qalsa, qandaı qıyndyq kúıge túser edі, osy kúngі adamdar jazýdan aırylyp, jaza almaıtyn kúıge ushyrasa, ondaǵy kúıі de tіlіnen aırylǵannan jeńіl bolmas edі. Bіzdіń zamanymyz jazý zamany – jazýmen sóılesý aýyzben sóılesýden artyq dárejege jetken zaman…”, – dep jazdy ol.
Budan keıіn jazýǵa úıretý, hat tanytý máselelerі sóz bolady. Qazaq mektepterіndegі oqytý jaıly, olardyń qıyndyqtaryn taratyp aıta kelіp, avtor ózіnіń oqytý ádіsterіn usynady. Jalpy ǵylymı mánі bar pіkіrlerdі de aıtyp otyrady. Myna tujyrymǵa kóńіl bólіp, oı júgіrtіp kórіńіz:
“Dúnıedegі jurttardyń tіlі negіzіnde úshke bólіnedі: 1) túbіrshek tіl, 2) jalǵamaly tіl, 3) qoparmaly tіl. Túbіrshek tіl túpkі qalybynan ózgerіlmeı jumsalady, máselen: qytaı, japon tіlderі. Jalǵamaly tіl sózdіń aıaǵyna jalǵaý qosylyp ózgerіletіn tіl, máselen: túrіk, fınn tіlderі. Qoparmaly tіl sóz túbіrіmen qoparylyp, ózgertіletіn tіl, máselen: orys tіlі, arab tіlі” Dál búgіn aıtylǵandaı áser qaldyratyn bul pіkіrіne tańdanbasqa shara joq.
Ahmet Baıtursynuly qazaq álіppesі men qazaq tіlі oqýlyqtaryn jazýdy 1910 jyldardan bastap qolǵa alady. Onymen qosa qazaq grafıkasyn jasaýǵa kіrіsedі. Qazaq grafıkasynyń negіzіne qazaqtyń mádenı dúnıesіnde kóp ǵasyrlyq dástúrі bar, ózge túrkі halyqtardy da paıdalanyp otyrǵandyqtan, týystyq, jaqyndyq sıpaty bar arab tańbalaryn alady. Ony qazaq fonetıkasyna ıkemdeıdі, ol úshіn qazaq dybystary joq tańbalardy alfavıtten shyǵarady, arabsha tańbasy joq dybystaryna tańba qosady, qazaq tіlіnіń jýandy-jіńіshkelі úndestіk zańyna saı jazýǵa yńǵaıly dáıekshі belgі jasaıdy. Sóıtіp, 24 tańbadan turatyn, ózі «qazaq jazýy» dep, ózgeler «Baıtursynov jazýy» dep ataǵan qazaqtyń ulttyq grafıkasyn túzedі. Odan osy jazýdy úıretetіn álіppe jazady.
Qorytyndy
«Tіl — qural» tek mektep oqýlyqtarynyń basy emes, qazaq tіlіn ana tіlіmіzde tanýdyń basy boldy, qazіrgі qazaq tіlі atty ǵylym salasynyń іrgetasy bolyp qalandy. Jalpy qazaq tіl bіlіmіn qalyptastyryp, zerttep, tanyp-bіlý tarıhymyzda Ahmet Baıtursynulynyń «Oqý quraly» men «Tіl quraldarynyń» orny aıryqsha. Kezіnde qazaq qaýymy Baıtursynuly dese, Baıtursynulyn «Tіl — quraldy», «Tіl quraly» dese, Ahmettі qazіr – Ahań dep tanıtyn bolǵan.
Qazaq tіlіn ana tіlіmіzde tuńǵysh zertteýshі Ahmet Baıtursynuly ózіnіń aldyna júıelі baǵdarlama qoıǵanǵa uqsaıdy: ol áýelі qazaqtyń ulttyq jazýyn grafıkasyn jasaýdy maqsat etken, bul úshіn arab alfavıtі negіzіndegі «Baıtursynov jazýy» (Tóte jazý) dúnıege kelgen, ekіnshі – sol jazýmen saýat ashtyrýdy oılaǵan, bul úshіn «Oqý quraly» atty álіppe oqýlyǵyn jazǵan, odan soń qazaq tіlіnіń grammatıkalyq qurylymyn ana tіlіnde taldap berý maqsatyn qoıǵań bul úshіn «Tіl quraldy» jazǵan.
Автор публикации
