11 октября, 2018 21:03
«ABAI JOLY» ROMANYNDAǴY TARIHI ShYNDYQ EVOLIý’TsIIaSY
N.Q.Smanova, B.D.Tajıkova
Kerimbaı atyndaǵy №12 orta mektept-reýsrstyq ortalyǵy, Taraz q.
«Abaı» epopeıasy tvorchestvanyń
Tylsym syryna, ómir men óleńniń
ózara baılanysyna tereń boılaǵan
týyndy, aqyn men poezııa
jaıly álem ádebıetindegi eń
shoqtyǵy bıik úzdik shyǵarma
M. Lýkonın
Abaı! Ol – uly esimimen júrektiń dál túbin jashyǵan, qııaǵa sharq uryp samǵaǵan, el bolashaǵyna jańa baǵyt izdegen, ázir tappaǵan, biraq qaıdan tabatynyn dál sezip bolǵan el balasy, zaman jasy, dúıim jurttyń alysty boljaı alǵan., ilgeri súıregen oıy, qııýy qashyp, ydyraı bastaǵan eski qoǵamdaǵy ádiletsizdikke qarsy kúresip, demokratııagshyl ozat oılarda berik tutynǵan kesek tulǵaly asa kórnekti qoǵam qaıratkeri. Ol kúndelikti tirshiligimizde, rýhanı álemimizdi, qaraqan basymyzdy alyp júrýden bastap, bıik adamgershilikke deıingi aralyqta tegis qamtıtyn jan-jaqty qubylys. Abaıdy tanýda saıasat yqpalynan, ýaqyt qyspaǵynyn asa almaǵan kezder boldy. Endi zaman ózgergen shaqta azat eldiń azat oıymen, azat júregimen, azat zerdesimen Abaıdy tanýǵa tıispiz. Onyń ómiri men eńbegi Muhtar Áýezovtyń tvorchestvasynda úlken oryn alǵan taqyryp. Jazýshynyń Abaı ómiri men tvorchestvasyna ǵylymı – zertteý jumysyn júrgizý jolynda sińirgen qyrýar eńbegi óz aldyna bir tóbe. Ol 1939 jyly óz L. Sobolevpen birge «Abaı» atty tragedııasyn 1945 jyly Abaıdyń týǵanyna 100 jyl tolýymen baılanysty «Abaı» operasynyń lıbrettosyn jáne «Abaı jyrlary» atty kórkem sýretti fılmniń stsenarııin jazdy. Alaıda jazýshynyń Abaı obrazyn kemeline keltire sýrettep, somdap soqqan klassıkalyq shyǵarmasy – «Abaı joly» atty tórt tomdyq epopeıa. Qoǵam qubylystaryn boıyna mol sińirgen. Bul epopeıa eldiń rýhanı úlgisi bolǵan Abaıdyń ómiri, úmiti, armany, aıtysy, tartysy, halqyna etken eńbegi jaıynda sóz qozǵaıdy. Halyq qamqory, «Qalyń elim, qazaǵym» degen Abaıdyń adal ósıetti oıly jandardyń kókiregine uıalap, olardy bolashaqqa mezgegen.
Abaı jaıynda roman jazý jolynda jazýshyǵa kezdesken kedergiler men qıyndyqtar az emes. Eń aldymen materıal taýyp, jınaýdyń ózi qııametteı qıyndyq keltirdi. Sondyqtan da jazýshy óz jaǵdaıyn qonalqaǵa kem jetip, óship qalǵan kúl arasynan bolar-bolmas shoq taýyp, ony óz demimen úrlep, jylytyp, ot tutatqan júrginshi jolaýshydaı sezingeni málim. Qunanbaı, Abaı, Begesh, Jırenshe, Orazbaı, Bazaraly taǵy ózgeler týraly kóp biletin kóneler, aqylgóı aqsaqaldar halyq shejiresi qarııalardyń aıtqandaryn jazýshy ár kezde jalyqpaı jazyp otyrǵan. M. Áýezov bul jaıdy bylaısha baıandaıdy: «Jas shaǵynda Abaıdyń ini-dosy Kákitaı, Kókpaı, Muqa sııaqty kisilerden estigenim romandy shyndyq málimettermen tolyqtyra túsýge kóp sebep boldy. Abaıdyń ákesi Qunanbaımen kóp alysqan Jigitek sııaqty rýlardyń qart-qarııasymen kóp kezdeskenim bar. Abaıdyń ómir boıy dosy bolyp ótken ertegishi Baımaǵanbet te kóp qyzyq jaılardy baıan etken edi» [2.129 bet].
Bul shyǵarma oqýshyǵa qyzyqty qııal men óren oı ólkesin kezdirip, talaı tereń tolǵanystar týdyrady. Ol sovet ádebıeti týyndylarynyń mańdaı leginen oryn alady deý azdyq qylady, álemniń basqa elderinde onymen teń túser shyǵarma tabý qıyn.
Súıer ulyn bolsa, sen súı,
Súıenerge jara el – dep Abaı atamyz aıtqandaı, júrekteri qalaǵan uldardyń atyn jurt ózderi-aq jerge tastamaıdy. Alpamys batyr, Qambar batyr, Balýan Sholaq, Birjan Sal, Aqan Seriniń esimderi sonyń jarqyn mysaly. Qudaıǵa shúkir, maqtan tutar, úlgi etip alǵa ustar danaǵa da, batyrǵa da baı elmiz. Olardyń eli úshin jasap ketken eńbekterin daralap atap, týǵan halqymen qaıyra tabystyrýdan, teginde, kende emespiz.
Solardyń biri – halqymyzdyń birtýar ardaqty azamaty M. Áýezov «Tirlikke tereń shomyp, oı uryǵyn tereń kómip izdený kerek» [3.193 bet] dep jazýshynyń ózi aıtqandaı úzdiksiz izdenister men keń tolǵanystar arqasynda ǵana adam janynyń asyl qasıetteri, onyń oıy men seziminiń kináratsyz shynaıylyǵy barynsha anyq, naqty kúıinde kez-kelgen shyǵarmanyń arqaýy bola alady. Osyndaı sátterdi jete sezingen, tereń tanyǵan jazýshynyń ózi de shyǵarmalarynda adam janynyń shynaılyǵyn, onyń oıy men sezimin tabıǵı qalpynda, taza kúıinde beıneleıdi. Bul sabyrly da parasatty, kemeńger tulǵamyz – Abaıdyń beınesin ashýda kórinedi. Júzinde jyly jymıysy ádemi izgilikti adamnyń shytyrmany, bel-belesi, qııasy men óri, qat-qabaty mol óz joly haqynda jazylǵan «Abaı joly» romany – jazýshynyń ómir-dápteri. Romannyń alǵashqy kitabynda balalyq shaqtan bastap, azamat bolyp qalyptasqan Abaı beınesi kórinedi. Bul ýaqytta bala aqyn ózin qorshaǵan orta aınalasynda qaınaǵan jaýyz tirshiliktiń kýási bolady. Bala kezden ákesi ornatqan tártipke, zorlaq-zombylyqqa jany túrshige, jıirkene qaraıdy. Eriksizdigi men jigersizdigi esebinen bul feodaldyq – rýshyldyq salt-sanaǵa qarsy bel sheship kúrespeı tek ishteı ókinish etedi. Balǵyn jastyń birden tarıhı qaıratker atanyp, kúreske aralasyp ketýinde múmkindik bolmady. Eski qoǵamdyq sana, áleýmettik bitispes qaıshylyqtyń aıaqqa tusaý, kóńilge buǵaý boldy.
Abaı Qarqaralyǵa attanarda anasynyń: «Balam, úlkender birde tatý, birde araz bola beretin … «Kúndestin kúni kúndes» degendeı, sen bilmeı-aq qoı. Ákeń dushpan dese, sen ádil bol!» degen ósıetin jadynda myqtap saqtaıdy. Ákesine jaý adamdarǵa degen onyń ıgi qurmetin Bójeı asynyń oıdaǵydaı ótýine sińirgen ereń eńbeginen ańǵarýǵa bolady. Ómir boıy Abaıdyń eń alǵashqy ret uıqysyz túnder ótkizip, qabaǵy qatyp, qajyǵan joly osy edi. «Jaqsy aǵanyń zor dámesin ámse óstip aqtaǵaısyń! «Órisiń alda! Betin durys! Dál osy betinen jarylǵasyn»» [1.131 bet] – dep qart Bójeı men aqsaqaldar alaqan jaıyp, aq batamen tileýlestikterin bildirdi. Bójeıdi ishteı jaqtap, oǵan ishteı tilektes bolyp júrgen Abaı onyń ákesinen japa shegýshi dep qana jaqtamaı, halyq uly dep qurmettedi. Bul soqtyq basy, shytyrmany, bel-belesi mol úlken ómir jolynyń bastamasy ǵana, sol kezdin ózinde oynń kóńilinde san oılar kezegimen kórinis berip, ár sóziniń ar jaǵynda qorǵasyndaı zil batpan oılar, kóńil tolqyny, jan jarasy, qatygez ómirdiń ashy shyndyǵy jatty.
Abaıdy qorshap, qaladan alyp qaıtqan serikteri – Baıtas pen Jumabaı biri seri, ánshi bolsa, ekinshisi odan ózgeshe Qunanbaı baǵytyn ustaǵan adam. Abaıdyń janyndaǵy joldastarynyń minezderi eki túrli bolsa, onyń keleshektegi ómiriniń de osyndaı bir-birine qarama-qarsy turǵan eki toptyń arasynda qalyptasatynyn, avtor osy eki adam arqyly Abaıdyń keleshekte eki ortamen istes bolatynyn, onyń súıgeni, qalaǵany halqy, aqyndyq bolatynyn alǵashqy betten-aq baıqatady.
M. Áýezovtyń aıtýynsha, Abaıdyń rýhanı kemeldenýine yqpal jasaǵan arna – úsheý:
«Ulttyq jáne búkil adamzattyq mádenıettiń úsh túrli mol arnasy danyshpan aqynnyń shyǵarmashylyq isine rýhanı azyq boldy..Abaıdyń búkil oı-qııalyna, áleýmettik, aqyndyq isine dem berip, shapaǵatyn tókken arnanyń biri – halyqtyń ózi jasaǵan, aýyzdan aýyzǵa taraǵan, baspa júzinde saqtalyp kelgen qazaqtyń baǵzy zamandaǵy halyq mádenıettiniń baı murasy…,aqyndyǵyna rýhanı dem berip, azyq bolǵan ekinshi arna-Shyǵys mádenıetiniń tamasha murasy, úshinshi arna-orys mádenıeti, Eýropa mádenıeti» [4.336 bet].
«Qary kóp qalyń qystyń artynan kógi qalyń, kóli mol jaz keledi», — deıdi Abaı. Halyqqa degen satqyndyq onyń bolshaǵyna senbeýden bastalady. Al Abaı sendi. Sondyqtan ol orys ónerine eliktedi. Semeıge jer aýdarylyp kelgen shyn janashyr dostarmen júzdesti. Talaı kesh jan-jaqtyn habaryna qulaıqtanatyn, orys klassıkteriniń jazbasha muralaryn sarapqa salatyn qıly áńgime keshine aınalatyn. Asyly, Abaı aqyndyǵynyń arǵy tamyry óziniń týǵan topyraǵyndaǵy, tól ádebıette, halyqqa ónerinde, ózin sábı kezinen qııal-ǵajaıyp ertegilermen áldelıgen Zere ájede, munshyl jyraý – Barlasta, shynshyl jyrshy – Shójede jatsa, bergi butaǵy men jasyl japyraǵy orys ádebıetinde – Mıhaılov, Pavlov sekildi orys dostary arqyly qoly jetken Pýshkınde, Lermontovta jatyr. Abaı ádeıi qala kitaphanasynyń kitaptary úshin Semeıde qysqy aılarda uzaq jatyp alatyn bolyp, óz-ózinen izdenip, qarmana bastaıdy. Al keıinen orys tilin jaqsy meńgerip, ǵylym álemine óz betimen baǵyt alǵan abaı ozyq oıly Shyǵys dúnıetanymyn Batystyń órkeńdegen jańa jetistikterimen sabaqtastyra otyryp tapty.
Qyryqtan asyp, ómirdiń ashy shyndyǵymen betpe-bet kelgen ýaqytta, jattan da, jaqynnan da kóńil qaldy. Ómirdiń baıansyzdyǵyn alaýyz aǵaıynnyń baryn kúńshildik pen satqyndyqtyń jalǵan dos, jalǵan týys, jalǵan bı, jalǵan janashyrdyń baryn kózben kórgen kezde óleń sózdiń patshasy, áýlıe Abaı jańasha keıipte, bar bolmysymen, bar qudiretimen tanylady. Onyń sana-sezimi – zańǵar sáýleli bolshaqqa bet alǵan alyp qubylys. Halqyna jany ashydy onyń. Tanym jolmen izdedi ol. Sonda atalas qandas aǵaıynnyń tarapynan «buzylyp ketti», «endi bárimizdi buzady» deý – netken beısharalyq. Ótkenniń bárine bir-birin kinálap, retin tússe, bir-birine ósh alýǵa tyrysatyn, aýyzdary asqa tıse baılyqty kótere almaı, taqymdary taqqa tıse bılikti kótere almaı, bas-basyna bı bolyp óz, aǵaıynyń san-saqqa, jan-jaqqa bólgen adamdar dál Abaıdyń aınalasyna sh bórishe toptanǵan óz aǵaıyny bolyp shyqty ǵoı. Maıtalman retker Qunanbaı mańyndaǵy bar adam arqyly solar ómir súrgen zaman kesinin de zegerlikpen beınelep kórsetken. Baılar men bıler dáýirindegi qazaq qoǵamynyń «Altybaqan alaýyzdyǵyn» da utymdy ańǵartqan. Abaı bastaǵan jańanyń ata-dushpandary qatarynda Qunanbaı jalǵyz emes. Onyń mańynda ár rýdyń basynda, ár aýyldyń aqsaqal – qara saqaldary – Bójeı, Baıdaly, Súıindik, Baısaldar bar, óz irgesindegi maıbasar, yzǵutty, Tákejan, Jırensheler bar. Ázimbaı, Shubar, Orazbaılar bar. Olar ózara baqtalastar, básekelester Qarahan basynyń qolyna kelgende olar birin-biri aıamaıdy, birge bere talap tastap, bóline bere tutyp jep júrgender. Biriniń tizginine biri jarmasyp, biriniń shalǵaıynan biri tartyp, birin aıaǵyna biri jyǵyp, orǵa shalyp, kórge kómip jatqan Qunanbaılar, árıne óz zamanymen birge tarıh sahnasynan ketedi.
«Kúzdiń qysqarǵan kúni keshkire bastaǵan kezde alystaǵy Shyńǵystyń uzaq, ırek jotalaryna qalyń qara bult qona berdi.Sol surapyl kóshkinniń sýyq tynysyn – daı shapshań basshysyndaı bop qatty jel soǵa jóneldi. Ymyrt búgin áp-sátte jetti de, tún qanańǵylyǵy tez tóndi, endi bult beınesi aspan álemi adam kózine kórinbeıdi. Biraq jel daýylǵa aınalyp ah ókirip tur» [1.196 bet]. Osy sýrette, osy kórinis «óktep, órlep, búktele jaıylyp alysy, sharpysy daýylǵa aınalyp kele jatqan búkil ezilgen halyqtyń qaharyn, ústem tapqa qarsy halyq keginiń «óktep qataıǵan» daýyl jelin elestetkendeı». Qazaq qoǵamyndaǵy áleýýmettik teńsizdikter men kúres taqyryby sońǵy kitaptardyń kúlli mazmunyn keýlep,sıýjettik arqaýyna aınaldy.Jańa men kúres sáýlesi Dárkenbaılar men Bazaralylar ústine tússe, Ábender men Ábdiler, Seıilder men Seıitterdiń de mańyn nurlandyrady.Alǵash ret Qunanbaı kezelgen ishti myltyqtyń shúrippesi Dárkenbaı qolymen basylǵaly jatqanda, bul pıǵyldan ony Bóje arashalaıdy.Endi birde, qajylyqqa júrgeli jatqan Qunanbaıǵa qalyń jurttyń kóz aldynda Qodardan tigerge qalǵan jalǵyz tuıaq Dármendi ertip kelip, bala qaryzyn talap etedi. Osylardyń barlyǵy Dárkenbaıdyń tirshilikten kórgen turmys tepkisi qansha aýyr bolǵanymen, qatygez taǵdyr talqysyna kónbeı qasaryp, óle-ólgenshe qaıratyn kekke qaırap
Автор публикации
