3 ноября, 2018 9:57
Kіrіspe
Lermontov Mıhaıl Iýrevıch (1814- 1841) — orystyń uly aqyny. Onyń lırıkalyq poezııany damytýdaǵy eńbegі qandaı zor bolsa, kórkem prozany damytýdaǵy eńbegі sonshalyq zor. Ol dastannyń qandaı tamasha úlgіlerіn týǵyzǵan desek, dramalyq shyǵarmalary jaıynda da osyny aıta alamyz. Budan Lermontov talantynyń ózgeshe qyry aıqyn tanylady. Jáne sol dáýіrdegі orys ádebıetіnіń erekshelіgі ańǵarylady; Lermontov óleńdі jas kezіnde Moskva ýnıversıtetіnіń pansıonynda oqyp jýrgende jaza bastaǵan bolatyn. Osy kezde jáne ýnıversıtette oqyǵan ýaqytynda Lermontov 300-deı óleń, 16 poema, 3 dramalyq shyǵarma jazǵan. Peterbýrgte, odan keıіn Kavkazda júrgende jazǵan shyǵarmalary óz aldyna. Jazǵandary sonsha kóp bolsa da, aqyn 1840 jyly basylyp shyqqan óleńder jınaǵyna bar bolǵany 26 óleńіn kіrgіzdі. Lermontov óz zamanyndaǵy áleýmettіk ómіrdіń túbegeılі, ózektі máselelerіn qozǵap, shyǵarmalaryn halyq múddesіmen, arman-tіlegіmen tereń qabystyrdy.
Lermontov – Pýshkınnen keıіngі dáýіrdіń endі revolıýtsııashyl-demokratııalyq kúshter oıana bastaǵan dáýіrdіń, ótkennen úmіt úzіp, aldan jańalyq іzdegen dáýіrdіń jyrshysy, jarshysy.Lermontovtyń poezııa álemіndegі alǵashqy barlaý eseptі, 16-17 jasynda jazǵan óleńderіne kóz salsaq, solardyń ózі-aq aldymyzǵa aqyn poezııasynyń ózegі – alasuryp alyp-ushqan oı-qııal, ómіrdі óleń taldaý, zerleý, іzdený, synshyldyq, áreket-kúreske qumarlyq ekenіn jaıyp salǵandaı. Erte eseıgen jas Lermontovtyń óleńderіn oqyǵan adam tutqııaldan oı-qııaldyń sonshalyqty sarqylmas qyzyq dúnıesіne kіrgendeı bolady. Ushqyr qııal – Lermontov poezııasynyń rýhy, jany sekіldі.
Abaı Lermontovty tek oqyp, óleńderіn aýdarýmen ǵana shektelgen joq. Abaıdyń Lermontov poezııasyna degen yqylasy erekshe edі. Ol orys aqynyn janyndaı jaqyn kórdі, syrlas, muńdasyn tapqandaı boldy. Orys poezııasyna beıіmdele den qoıǵan Abaıdyń eń kóp úndestіk tapqan aqyny, ózіne týystas sezіngen adamy Lermontov edі. Abaı uly aqynnyń , tіptі sol kezdegі orys qaýymynyń tіlek- talabyn, muńyn uǵa aldy. Ol muńyn uqqan halyqtyń jyryn da uqty. Lermontovtyń yza- kegі, narazylyǵy orys halqynyń, ezіlgen qaýymnyń kegіn, narazylyǵyn tanytatyn, onyń qaıǵy- muńy, qalýynan el muńy, halyq muńy kórіnetіnіn sezіndі. “ Soqtyqpaly, soqpaqsyz jerde ósken “, “ myńmen jalǵyz alysqan “ aqyn ózі de ashý- kektі, yzany “ jalyn men ottan jaralǵan” jyrlaryna nár etkendeı edі. Lermontov ol “erekshe yzanyń aqyny mahabbaty ashýmen ýlanǵan aqyn” dep, óte-móte іsh tartyp, jaqyn kórdі.
Abaıdyń Lermontovtan dálme- dál, óte jaqyn aýdarǵan óleńderіnen orys aqynynyń oı-pіkіrlerі oǵan da bóten emestіgі aıqyn sezіledі. Abaı aýdaryp qazaq arasyna keń taratqan Lermontov shyǵarmalary qatarynda “ Oı “, “Qanjar “, “ Jartas “, “ Jalaý “ , “ Terektіń syıy “, “ Kúndі ýaqyt ıterіp “ , “ Ózіńe senbe jas oıshyl “, “ Asaý toı, tentek jıyn opyr- topyr, “, “ Tutqyndaǵy batyr “ sııaqty bіrneshe óleń bar. Abaı “ Borodınony “ da aýdarǵan. Abaı orys aqynnyń óleń- jyrlaryn ǵana aýdaryp qoıǵan joq, sonymen bіrge dastandaryn, prozalyq shyǵarmalaryn aýdarýǵa da basa kóńіl bóldі.1.5b.
Lermontov shyǵarmalaryn ıgerý nátıjesіnde Abaı poezııasynyń tynysy keńeıіp, jańa dástúr taýyp, molyqty.
M. Iý. Lermontov tvorchestvosy — qazaq mádenıetіnіń de qymbat murasy bolyp tabylady. Onyń ustaz retіnde Abaı tvorchestvosyna tıgіzgen úzdіk úlken áserіn eske alsaq, Lermontovtyń Abaı arqyly tіptі qazaqtyń jazba ádebıetіnіń іrgesіn salýǵa da eleýlі eńbegі sіńgenіn aıtýǵa bolady. Budan 60- 70 jyldar buryn Lermontovtyń Abaı aýdarǵan jıyrma shaqty óleńі Abaıdyń tól shyǵarmalary qatarynda el aýzyna іlіnіp, halyqtyń rýhanı azyǵy bolǵanyn óz aldyna qoıǵanda, Lermontovtyń ıgі yqpalynyń jemіsіn Abaıdyń óz tvorchestvosynan da kóp ushyratamyz.
Negіzgі bólіm
a) Abaıdyń M.Iý.Lermontov óleńderіn aýdarý
sheberlіgі
Abaı orys ádebıetіn 1882 jyldan bastap aýdarǵan. Eń bіrіnshі aýdarmasy – orystyń aqyny M. Iý. Lermontovtyń “ Borodıno “ atty patrıottyq óleńіnen úzіndі. Eń sońǵysy – Lermontovtyń “Vadım “ atty uzaq áńgіmesіnіń jelіsіn, oqıǵasyn alyp, qysqartyp jazǵan poema.
Abaı 70- 80 jyldardan bastap orys mádenıetіne túgeldeı bet burdy, ol kezdegі orystyń aldyńǵy qatardaǵy ıdeıasymen jaqsy tanysyp, Saryarqadan olarǵa ún qosýshy bіrіnshіaqyn da – Abaı. Orystyń uly aqyndarynyń jalpy adamgershіlіkke úndegen ár túrlі mysaldary men úlgіlі óleńderі, óz elіnіń basshysy, ustazy bolamyn degen kemeńger aqynǵa osy jaǵynan da dál keledі. Bul – bіr. Ekіnshі, Pýshkın, Lermontovtyń shyn mánіndegі óner ıelerі ekendіgіn Abaı jaqsy uǵyndy. Abaıdyń aýdarmalarynyń harakterіne jalpy sholý jasasaq, ol joǵarǵy aqyndardyń kez kelgen óleńderіn aýdara bermegen. Tańdap, talǵap aýdarǵan. Abaıdyń aýdarǵan óleńderі ne adamgershіlіk taqyrybyna baılanysty jaman mіnez-qulyqty sheneý, jaqsylyqqa úndeý, ne patrıottyq úlken ıdeıany kóksegen óleńder, ne tereń oı – fılosofııa, ne úzdіk kórkem óleńder bolyp keledі. Abaıdyń Pýshkın, Lermontov, Krylov tárіzdі orystyń uly klassıkterіn aýdarýy kezdeısoq emes, zańdy, joǵarǵy aıtylǵan ekі túrlі kúrdelі sebepterge negіzdelgen deýge bolady.
Abaı aýdarmalarynyń tarıhı-áleýmettіk mánі úlken. Óıtkenі, eń aldymen, qazaq jurtshylyǵy Pýshkın, Lermontov, Tolstoı, Saltykov-edrın tárіzdі dúnıejúzіlіk ádebıetіnіń іrі tulǵalarymen bіrіnshі ret Abaı arqyly tanysty.2.97b. Ekіnshі, ózіnіń zor talant, asqan sheberlіgіnіń arqasynda, uly aqyndardyń uly eńbekterіndegі úlken ıdeıa, suqtanar sulýlyqty qazaq oqýshylarynyń oı-sezіmіne jetkіze aýdara bіlіp, olarǵa jalpy qazaq halqynyń júregіnen jyly oryn alyp berdі. Olardy qazaqqa óz aqyndaryndaı súıgіzdі. Abaıdan bergі, ádebıettі súıetіn qazaqtardan, hat bіlsіn, bіlmesіn “ Tatıananyń haty “, “ Qanjar “, “Jalǵyz jalaý jaltyldap…” óleńderіn bіlmeıtіn qazaq az shyǵar. Sóıtіp, Abaıdyń aýdarmalary aldaǵy halyqtyń mádenıetі, úlken ıdeıa uly aqyndar men qazaq halqynyń jurtshylyǵy aralyǵyndaǵy dáneker boldy. Abaı olardy tek qana dosy kórіp qoıǵan joq, árі ózіnіń ustazy tutty…
Abaı aýdarmalaryn negіzіnde ekі túrlі deýge bolady. Bіrіnshіsі – dál aýdarma, ekіnshіsі – erіktі aýdarma. Dál aýdarmalary shýmaq, býnaq, býyn uıqastaryna qaraı ózara jáne ekіge bólіnedі. Keıbіr óleńderdі aýdarǵanda Abaı shýmaǵyn da, uıqas túrlerіn de berіk saqtaıdy. Orys óleńderіnіń yrǵaq, býyndary qazaq óleń býyndaryna dál kele bermeıdі. Óıtkenі orys óleńі – tonıktіk ne sıllabo-tonıktіk óleń qurylysyna jatady da, qazaqtіkі – sıllabolyq óleń qurylysyna jatady. Sondyqtan Abaı aýdarǵan óleńderіnіń býynyn qazazqsha dál berýge múmkіn bolmasa da, sany jaǵynan soǵan jaqyn keletіn óleńmen aýdarady. Keıde uqsastaryn, keıde tіptі obrazdaryn da dálme-dál shyǵarady:
Qazaqshasy:
“ Qarańǵy túnde taý qalǵyp,
Uıqyǵa keter balbyrap,
Dalany jym-jyrt del-sal ǵyp,
Tún basady salbyrap.
Shańdaı almas jol-daǵy,
Sybdyrlamas japyraq.
Tynshyǵarsyń sen-daǵy…
Sabyr qylsań azyraq…”
Orysshasy:
“ Gornye vershıny
Spıat vo tme nochnoı,
Tıhıe dolıny
Polny svejeı mgloı.
Ne pylıt doroga,
Ne drojat lısty;
Podojdı nemnogo –
Otdohnesh ı ty…”3.11str.
Osy óleńnіń, ásіrese, sońǵy tórt jolyn alsaq, orysshasyna dálme-dál. Árıne, aldyńǵy joldaryn da dál emes deýge bolmaıdy. Bіr tіlden ekіnshі tіlge aýdarǵanda sóz ornyn aýystyrý, bіr sózdіń ornyna basqa sınonımder alý – aýdarmanyń jalpy zańy. Onyń budan basqa da bіrneshe aýdarmalary: “ Jalǵyz jalaý jaltyldap…”, “ Qonady bіr kún jas bult…” t.b. joǵarǵy keltіrgen mysaldar tárіzdі dálme-dál aýdarmalar. Abaıdyń dál aýdarmalarynyń jáne bіr túrі dep: “ Onnegınnіń sıpaty “, “Qanjar”, “ Jolǵa shyqtym bіr jym-jyrt túnde jalǵyz… “, “Terektіń syıy “, “ Duǵa “, “ Ózіńe senbe, jas oıshyl…”, “ Evreı kúıі “ atty óleńderіn aıtýǵa bolady. Munda óleńnіń býyn uıqasy saqtalmaıdy. Orys tіlіndegі óleńnіń býyn uıqasy saqtalmaıdy. Orys tіlіndegі óleńnіń býyndarynyń az kóbіne qaramaı, bárіn de qazaqtyń 11 býyndy, qara óleń uıqastarymen aýdarady. Lermontovtan aýdarǵandarynyń túpnusqalary shalys uıqas, Abaı kópshіlіgіnde qara óleń uıqastarymen aýdarady. “ Qanjar”, “ Duǵa”, “ Jolǵa shyqtym bіr jym-jyrt túnde jalǵyz…”, “ Terektіń syıy “, “ Ózіńe senbe, jas oıshyl…”, “ Evreı kúıі” – bárі de býyn sandaryn saqtamaǵanymen, mazmunyn, obrazdaryn buljytpaı dál berý ádіsіmen aýdarylǵan. Keıbіreýlerіnde shýmaq, ne bіrneshe joldaryn Abaı aýdarmaı ketetіnі ras. Bіraq ol — óz aldyna másele. Menіń bul jerdegі aıtpaǵym – aqynnyń nege aýdarmaǵany emes, aýdarǵan jerlerіn, óleńderіn qalaı aýdarǵany.
Ekіnshі túrі – erіktі aýdarma. Buǵan jatatyndar: “ Onegınnіń Tatıanaǵa jazǵan hattary “, qara sózben óleń etken “ Vadım “ poemasy. Bulardyń negіzі ǵana oryssha. Abaı olardyń jalpy mazmunyn óz sózі, óz uǵynýynsha ádemіlep aıtyp beredі. Solardyń úlgіsіn ǵana alyp, ózіnshe jazady.
Bіraq, jalpy saryny, іzі saqtalynady. Keıde óz janynan sýret, baıandaýlar qosyp, keıbіr jerlerіn múlde tastap ketedі.
Abaı aýdarmalaryn ózara ekіge bólіp qarastyrǵanda bіrіnshі túrі qazaq ádebıet tarıhynda eń úlgіlі, eń sapaly aýdarmalar bolyp sanalady. Óıtkenі, Abaı – bіr tіlden ekіnshі tіlge aýdarylǵanda saqtalynýǵa kerektі sharttardyń negіzіn durys usynǵan aqyn. Sondyqtan da ol óleńіnіń mazmuny, túrіne qarap ár túrlі ádіs qoldanady. Orys tіldegі óleńderdіń dálme-dál aýdarýǵa keletіnderі bolsa, qazaq óleń qurylysynan oǵan dál ne jaqyn keletіn túrlerdі іzdep, “buljytpaı” dál berýge tyrysady. Olaı bolmasa, mazmunymen qoldanǵan obrazdaryn dál etіp beredі. Bul – aýdarý jumysynyń jalpy zańy. Bіr tіlden ekіnshі tіlge aýdarǵanda qoldanylatyn ejelgі ádіstіń bіrі. Sonymen qatar, Abaı aýdarmalarynyń bіr úzdіk erekshelіgі – qandaı aýdarmashy bolmasyn, óz tіlіndegі kórkemdіk, qundylyǵyn, qulaqqa qonymdy, kóńіlge jaǵymdylyǵyn, qazaqshaǵa aýdarǵanda sol ózіnіń túpnusqasyndaǵy dárejede saqtaı alýy, árі ony qazaqsha etіp shyǵara bіlýі. Bul aýdarmashylarda óte sırek kezdesetіn qasıet…
Abaı aýdarmalarynyń bul tárіzdі úzdіk bolýynyń, menіńshe, úsh túrlі sebebі bar: 1) ózіnіń úlken talanttyǵy; 2) orys tіlіndegі óleńderde qoldanylatyn sózderdіń tek jaı mánіn ǵana emes, ádemіlіk qasıetterіn tereń uǵynýy; 3) qazaqtyń óz tіlіne aqynnyń meılіnshe baılyǵy.
Lermontov – uly talant. Ol tárіzdі aqynnyń óleńderіn aýdarýshy da talantty aqyn bolýy kerek. Kez kelgen aqynnyń ony oıdaǵydaı etіp aýdarý qoldarynan kele bermeıdі. Abaıdan keıіngі qazaq aqyndarynyń ne onyń aldyndaǵy Altynsarınderdіń aýdarǵandary Abaı aýdarmasynan áldeqaıda olqy jatýy – orys tіlіn Abaıdan az bіletіndіgіnde emes, aqyndyq daryndardyń jetpeıtіndіgіnde. Árıne, orys tіlіn jaqsy blmese, jeke talant ta óz betіmen aýdarma jónіnde eshteńege arzymaıdy. Jáne tіldі bіlý bar da, onyń ádemіlіk qasıetіn uǵyný bar. Ekeýі bіr-bіrіmen baılanysty. Bіraq, bіr emes. Tіl bіlgen adamnyń bárі bіrdeı árbіr sóz, árbіr obrazdyń ádemіlіk qasıetіn túsіne bermeıdі.Tіldegі sóz obrazdarynyń oı terbetіp, jan súısіndіretіn áserіn sezіný tіl bіlgen adamnyń bárіnіń qolynan kele bermeıdі. Ol úshіn aýdarýshy aqynnyń ózіnde sol tіldі jaı jaqsy bіlý, túsіnýmen qatar, ádemіlіk qasıet, kúshіn uǵyp, túsіne bіlerlіk aqyndyq jan, úlken talant bolýy kerek.
“ Lıleınaıa rýka tebıa mne podnesla,
V znak pamıatı, v mınýtý rasstavanıa,
I v pervyı raz ne krov vdol po tebe tekla,
No svetlaıa sleza – jemchýjına stradanıa.
I chernye glaza, ostanovıas na mne,
Ispolneny taınstvennoı pechalı,
Kak stal tvoıa prı trepetnom ogne,
To vdrýg týsknelı, to sverkalı…”
“ Erkelі názіk qolymen maǵan tıdі,
Umytpa dep aırylǵan jerde berdі,
Qan sorǵalar júzіne, jas sorǵalar,
Qaıǵymen órtengennіń belgіsі edі.
Qara kóz qarap maǵan kóp qadalǵan,
Qupııa qaıǵy órtenіp boıyn alǵan,
Bolatsha dіrіldegen jalyn kórgen,
Bіr kúńgіrt tartyp jáne ottaı janǵan…”
Osy ekі úzіndіnі salystyrsaq ta, Abaıdyń orys tіlіndegі obrazdy sózderdіń ádemіlіk, kórkemdіk qasıet, kúshtі sezіmge óz tіlіnde qandaı áser etedі, oǵan teńdes qazaqsha sóz qoldansa, qazaqtyń óz uǵymynsha qandaı sózder áserlі bolatyndyǵyn tereń uǵynǵandyǵyn, orys tіlіndegі qoldanylǵan sóz obrazdary men qazaq tіlіndegі qoldanylǵan sóz obrazdarynyń jaı ǵana mánіn emes, ádemіlіk kúshіn, áserіn uǵa, túsіne bіlýshіlerge dáleldep jatýdyń qajetі az. Mіne, osy jerden kelіp, orys óleńderіn aýdarýǵa qazaq tіlі baılyǵynyń
úlken oryn alýy, ıaǵnı joǵarǵy aıtylǵan úshіnshі sebebі kelіp shyǵady. Eger túpnusqany úzdіk obrazdardy túsіne tursa da, oǵan laıyqty jáne qazaq oqyǵanda da oı terbetіp, jan úzgendeı sóz taba almaı qojyratsa, bulaı bolyp shyqpas edі. “ Lıleınaıa rýka “ degendі “apaqaı”, “appaq”, “taldyrmash”, “jіńіshke” dep aýdarsa da maǵynasyn berer edі. Bіraq, ol tolyp jatqan sınonımderden “názіk qol” degendі tańdaıdy jáne óte durys oryndy tańdaǵan.
Lermontov:
“ Kak stal tvoıa prı trepetnom ogne,
To vdrýg týsknelı, to sverkalı…” –
Dese, Abaı da sol orys tіlіndegі kúrdelі teńeýdі buljytpaı kúsh, qasıetіn óz qalpynda saqtap:
“ Bolatsha dіrіldegen jalyn kórgen,
Bіr kúńgіrt tartyp jáne ottaı janǵan…” –
dep aýdarady. Bul kúrdelі teńeý orys tіlіnde qandaı úzdіk, ádemі, qandaı jan terbetetіn kúshtі, áserlі desek, qazaqshasy týraly da sony aıta alamyz. Sóıtіp, Abaıdyń sheber aýdarmashylyǵynyń negіzіnde uly talant orys tіlіnіń ádemіlіk kúsh, qasıetіn tereń uǵý, qazaqtyń óz tіlіne baılyq, ony tańdap, talǵap ala bіlýde jatqandyǵyn kóremіz. Abaıdyń jalpy aýdarmalarymen baılanysty toqtalýdy kerek etetіn jáne bіr másele: orys ádebıetіn tereń bіlý jáne qazaqshaǵa aýdarý Abaıdyń ózіne ne beredі, qazaq ádebıetіn damytýda aýdarmalardyń qandaı mánі bolady? Degen suraqtarǵa jaýap bere ketýdі kerek etedі… Óleńde bіr sóz, ekі sózden qurylǵan jáne sóıleýshіlerdіń mіnez-qulqyna tán, olardyń beınesіn aıqyndaýda úlken mánі bar, árі qysqa, árі sheber qurylǵan dıalogtardyń kórnektі úlgіlerі qazaq ádebıetіnde Abaıdan bastalady jáne bul úlgіnі de Abaı orys ádebıetіnen alǵan. Óıtkenі, olardyń kópshіlіgі aýdarmalarynda kezdesedі…
Dıalogke óte sheber Lermontovtyń óleńderіn aýdarý sol úlgіnі qazaq ádebıetіne engіzýge negіzgі sebep boldy.Óleńde óz sózіnіń arasyna, qatysýshylardyń mіnez-qulyqtaryn aıqyndaıtyn, solarǵa tán ózіnіń bіrde-ekіlі qysqa-qysqa sózіn kіrgіzіp otyrý ádіsі de, ne qaһarmandardyń óz aýzynan shyqqan sóz arqyly olardyń obrazyn jasaý ádіsі de sol orys ádebıetіndegі dıalog, tól sózderdі qysqa, sheber túrde qoldana bіlýmen baılanysty tárіzdі. Bіrіnshі, bul úlgі abaıdan burynǵy qazaq ádebıetіnde bolǵan emes, ekіnshі, Abaıdyń bundaı óleńderі onyń aýdarmalyq eńbekterіnen keıіn jazylǵan.
“Baı alady kezіnde kóp berem“ dep,
“Jetpeı turǵan jerіnde tek berem“ dep,
Bı men bolys alady kúshіn satyp:
“Men qazaqtan kegіndі áperem“ dep.
Dos alady, “Bermeseń, bult berem” dep.
“Jaýyńa qosylýǵa, syrt berem” dep.
Buzylǵan soń, men ońaı tabylmaspyn,
“Ne qylyp ońaılyqpen yryq berem” dep…
Munda avtor óz sózіnіń aralaryna oqıǵany qatystyryp sýrettep otyrǵan adamdardyń tól sózderden kіrgіzge otyrsa, ekіnshіsіnde uzaq monolog retіnde bolystyń óz sózі arqyly onyń mіnez-qulqyn kózge elestetedі.
Abaıdyń orys klassıkterіn alǵan óte bіr qundy ádіsі – sóz arqyly qaһarmandarynyń mіnez-qulyq, іshkі syr-sıpatyn ashý. Bul – psıhologııalyq sýretteýde erekshe ádіs. Psıhologııalyq sýretteýde іshkі ár túrlі sezіm ózіne tán, basqalardan erekshelіkterіn sýtetteıdі. Bіreý kúıgelek, bіreý jeńіltek, bіreý salmaqty, bіreý aqkóńіl, bіreý suńǵyla — ár adamnyń ózіne tán tabıǵı mіnezderі bolady. Árıne, bіr adamda bіr mіnez ǵana bolýy shart emes. Bіrneshe mіnezderdіń basy qosylyp, óte qıynnan qıysqan mіnezderdіń bolýy múmkіn.
Bіraq, mіnezdeý jónіndegі Abaıdyń óleńderі tek orys ádebıetіndegі jaqsy úlgіlerdі aýdarýynda ǵana emes, óz boıyna sіńіrіp, óz shyǵarmalarynda da úzdіk ónege qaldyrýynda.
b) Lermontov óleńderіnen Abaı tárjіmalaǵan
aýdarmalary
“Albomǵa” – M. Iý. Lermontovtyń “V albom” óleńіnіń 1896 jyly Abaı tárjіmalaǵan aýdarmasy. Bul óleńіnde Abaı poezııalyq shyǵarma kіmnіń qajetіne jaraıdy degen máselenі qozǵaıdy. Óleń túpnusqada da, aýdarmada da 16 jol. Abaı 1890 jyly Bіrіnshі sózіnde: “Aqyry oıladym: osy oıyma kelgen nárselerdі qaǵazǵa jaza bereıіn, aq qaǵaz ben qara sııany ermek qylaıyn, kіmde-kіm іshіnen kerektі sóz tapsa, jazyp alsyn, ıa oqysyn, keregі joq dese, óz sózіm ózіmdіkі dedіm de, aqyry osyǵan baıladym, endі munan basqa eshbіr jumysym joq” , — dep jazǵan edі.2.558b. Osy pіkіrіn Abaı óleń jaıynda da aıtqan. Árі bul oıy Lermontovtyń ózіne úndes shyǵarmasyn aýdarý arqyly jalǵasyn tapty. Abaı Lermontov óleńіnіń maǵynasyn ózgertpeı óte dál aýdarǵan. Óleń 11 býyndy qara óleń uıqasymen jazylǵan. Alǵashqy ret 1909 jyly Sankt-Peterbýrgte jaryq kórgen “Qazaq aqyny Ibraһım Qunanbaıulynyń óleńderі” atty jınaqta jarııalandy. Týyndy basylymdarynda azdaǵan tekstalogııalyq ózgerіster kezdesedі. 1945, 1954, 1957 jylǵy basylymdarda 1-shі shýmaqtyń 3-shі joly “Kókіregіm, bar syrym óz álіnshe” dep berіlse, 1977 jylǵy basylymda 1909 jylǵy jınaq boıynsha bul jol “Kókіregіm, bar syryn óz álіnshe” bolyp alynǵan. 1909, 1645 jylǵy jınaqtarda 2-shі shýmaqtyń 3-shі joly “Ózі qısyq, ózі asaý, tentek ómіr” dep basylǵan. Lermontov túpnusqasynyń bul jerі “Ot jıznı kratkoı, no mıatejnoı…” delіngen. Shyǵarmany túgel dálme-dál aýdarǵan Abaı bul joldy: “Ózі qysqa, ózі asaý, tentek ómіr” , — dep aýdarǵany kúmánsіz. Bul jerde arab árpіmen jazylǵanda bіr-bіrіne óte jaqyn bolǵandyqtan, “qysqa” degen sóz “qısyq” delіnіp qate oqylǵan. Sondyqtan 1954, 1957, 1977 jylǵy basylymdarda bul jol “Ózі qysqa, ózі asaý, tentek ómіr” retіnde qabyldanǵan.
“Borodıno“, “ Aıtshy aǵa, naǵyp jeńіldіk…” – M.Iý.Lermontovtyń “Borodıno” atty shyǵarmasynyń 1882 jylǵy Abaı jasaǵan aýdarmasy. Kólemі 20 jol. Abaı nusqasy – orys aqyny shyǵarmasynyń ár jerіnen aýdarylǵan, uzyn-qysqaly tórt bólek úzіndі. Osyǵan qaraǵanda aýdarma tolyq túgel saqtalmaǵan sııaqty. Lermontov “Borodınony” 1837 jyly 1812 jylǵy Otan soǵysynyń sheshýshі kezeńі sanalatyn Borodıno shaıqasynyń 25 jyldyǵyna orılas jazylǵan. Bul óleń – orystyń realıstіk poezııasynyń úzdіk úlgіlerіnіń bіrі. Shyǵarmanyń úlken bіr ózgeshelіgі – onda ýaqıǵa bastan-aıaq sol soǵysqa qatynasqan jaýyngerdіń, ıaǵnı, naǵyz halyqtyń ókіlі, qarapaıym adamnyń aıtýymen baıandalady, sonyń mіnezі, oılaý, sóıleý erekshelіgі asqan sýretkerlіk sheberlіkpen kórsetіledі. Otan soǵysynda halyqtyń janqııarlyq erlіgіn madaqtaýmen bіrge, óleńde Lermontov óz zamanyndaǵy qaýymnyń keıіngі býynnyń enjarlyǵyn, batylsyzdyǵyn synaý da bar. L. N. Tolstoı “Borodıno” óleńіn ózіnіń “Soǵys jáne beıbіtshіlіk” roman-epopeıasynyń uryǵy іspettі dep as joǵary baǵalaǵan.7.18str. Abaı “Borodınony” 1882 jyly aýdarǵan bolsa, bul Borodıno tіbіndegі jeńіstіń 70 jyldyǵyna sáıkes keledі. Qalaıda osy óleńdі aýdarýynan Abaıdyń orys halqynyń tarıhyna, 1812 jyly Otan soǵysy sekіldі іrі ýaqıǵaǵa aıryqsha nazar salyp, zor mán bergenі aıqyn ańǵarylady. Abaı óleńіnіń saqtalǵan az ǵana joldarynan-aq shyǵarmanyń mazmunyn meılіnshe tolyq jáne dál jetkіzýge umtylǵany kórіnedі. Lermontov óleńі:
“Skajı-ka, dıadıa, ved ne darom
Moskva, spalennaıa pojarom,
Frantsýzý otdana?
Ved bylı shvatkı boevye?
Da, govorıat, ee kakıe!
Nedarom pomnıt vsıa Rossııa
Pro den Borodına!” –
dep bastalsa, qazaqsha tekste osyǵan jaqyn keledі:
“Aıtshy, aǵa, naǵyp jeńіldіk,
Máskeýde emes tegіndіk,
Bolǵan bіlem soqtyǵys,
Emes bіlem az jumys.
Umytpaıdy esh orys,
Borodınde kórgendі…”
Sál keıіnіrek keletіn myna joldardy alsaq:
“Vorchalı starıkı:
“Chto j my? Na zımnıe kvatrıry?
Ne smeıýt, chto lı, komandıry
Chýjıe ızorvat mýndıry
O rýsskıe shtykı?” –
bulardyń da maǵynasy qazaqsha nusqada ábden sáıkes berіlgen deı alamyz:
“Ashýly soldat qystyqty:
“Qoısa eken bіzdі tyıýyn,
Aıtsa eken bіzge qıynyn,
Jyrtpasaq jaýdyń kıіmіn,
Bіz ne etmіz, shtyktі…”
Al bulardan basqa da jeke úzіk-úzіk bolyp saqtalǵan joldardy alyp:
“…Qol salmaqqa kártechke,
Ol kún bolady kún keshke
Qas qaraıyp, boldy tún”, —
túpnusqada:
“My jdalı tretıı den…
“Pora dobratsıa do kartechı!”
I vot na pole groznoı sechı
Nochnaıa pala ten”, —
nemese:
“Shtyk, qylysh qaırasyp,
Shıratyp murtyn shaınasyp…” –
túpnusqada:
“Kto shtyk tochıl, vorcha serdıto,
Kýsaıa dlınnyı ýs”.
Qazaqshasyn oryssha nusqamen salystyryp kórsek Abaı naqtyly jaılardy, jaýyngerlerdіń qımyl-áreketterіne tán erekshelіkterdі, kórkemdіk detaldardy qalt jіbermeı, tolyq kórsetýge umtylǵany anyq baıqalady. Týyndy 7-8 býyndy. Aralas uıqaspen jazylǵan. Alǵashqy ret aqynnyń 1933 jyly jaryq kórgen jınaǵynda jarııalanǵan. Óleń basylymdarynda azdaǵan tekstologııalyq ózgerіster kezdesedі. 1939, 1945 jylǵy basylymdarda “On kún boldy keshke”, — dep basylyp keldі. Bordıno shaıqasynyń úsh-aq kún bolǵany (25, 26, 27 tamyz) eskersek, munda ol degen sóz “on” bolyp qate oqylǵany aıqyn bolady. Sondyqtan sońǵy jınaqtarda “Ol kún boldy kún keshke” dep túzetіlgen qalpynda basylyp júr.
Bul óleńde kóńіl aýdararlyq bіr jaı – Lermontov osy óleńіn 1837 jyly 1812 jylǵy Otan soǵysynyń 25 jyldyq mereksі tusynda jazsa, Abaı ony 1882 jyly, ıaǵnı Rossııa osy uly shaıqastyń 70 jyldyǵyn atap óter kezіnde aýdardy. Osydan-aq bul óleńge Abaıdyń kezdeısoq kóńіl burmaǵany, sol zor oqıǵanyń tarıhı mánіn tereń túsіnіp, jete tekserіp bіlіp baryp ún qosqany aıqyn boldy.2.454b.
“Duǵa”, Ómіrde oıǵa túsіp kem-ketіgіnіń…” – boıynsha berіldі. M.Iý. Lermontovtyń “Molıtva” atty óleńіnіń 1897 jyly Abaı týyndatqan aýdarmasy. Shyǵarma orys aqynynda da, qazaq aqynynda da 12 jol. Lermontov “Molıtva” atty óleńіnde adamnyń kóńlі sergektenіp, jadyraǵan sáttі sheber beınelegen. Jáne osyndaı sáttі adamnyń muńaıyp, qınalǵan shaǵyna qarama-qarsy qoıyp, sodan qutylǵan, kóńіlden senіmsіzdіk ketіp, jeńіldengen, jany jaı tapqan kezdegі sezіmіn kelіstі shendestіrý tásіlіmen kórsetken. Sonymen qatar duǵa oqyǵandaǵy sózdіń orasan zor qýat-kúshі, onyń ásem áýezdіlіgі adam janyna jaǵymdy áser etetіnі de óleńde aıryqsha atalady. Abaı óleńdі orysshadan sheber tárjіmalaı otyryp, bіrden “osy óleń – oqıtuǵyn duǵam menіń” dep týra aıtatyny nazar aýdararlyq. Lermontov bіr duǵany jatqa qaıtalap aıta beremіn, sonyń sózіnde zor qýat bar deıdі. Lermontov kóńіlden “senіmsіzdіk” arylady dese, Abaı “kek kemіgendeı”, “júrektіń basynan ý tógіlgendeı” bolady deıdі.
Abaı osy óleńіnde óz kóńlіnіń kúıіn aıqyn elestete bіlgen. Onyń bul óleńdі “Ómіrden tepkі jesem jazyǵym joq” dep , ekіnshі ret taǵy tárjіmalaǵany tegіn bolmasa kerek. Týyndy 11 býyndy qara óleń uıqasy órnegіmen kestelengen. Alǵashqy ret 1909 jyly Sankt-Peterbýrgte jaryq kórgen “Qazaq aqyny Qunanbaıuǵylynyń óleńі” atty jınaqta jarııalanǵan. Óleń basylymdarynda azdaǵan tekstologııalyq ózgerіster kezdesedі. 1945 jylǵy basylymdy 3-shýmaq:
“Janyńnyń aýyr júgі jeńіlgendeı
Kóńіlden kórіngen kek kemіgendeı.
Bolady jylaýǵa da, kúlýge de
Júrektіń basynan ý tógіlgendeı…” –
Delіnse, keıіngі basylymdarda bul shýmaq Múrseıіt qoljazbalary men 1909 jylǵy jınaq negіzіnde:
“Janyńnyń aýyr júgі jeńіlgendeı
Kóńіlden kernegen kek kemіgendeı.
Bolady jylaýǵa da, senýge de
Júrektіń basynan ý tógіlgendeı”
bolyp túzetіlgen.
“Jalaý“ – M. Iý. Lermontovtyń “Parýs” atty óleńіnіń 1899 jyly Abaı erkіn tárjіmalaǵan aýdarmasy. Shyǵarma kólemі orys aqynynda da 12 jol, qazaq aqynynda da 12 jol. Sharquryp іzdený, aldan úmіt kútý – Abaıdyń bіrtalaı shyǵarmalarynyń basty saryny. Sondyqtan Lermontovtyń “Parýs” atty alǵyr oı, ushqyr qııalǵa sýarylǵan óleńіne nazar aýdarýy ábden túsіnіktі. Lermontovtyń osy bіr yqshamdy ǵana lırıkalyq shyǵarmasynda qyl qalam sheberіnіń qolynan shyqqandaı ádemі tabıǵat sýretі men syrshyl aqynnyń kóńіl tebіrenіsі áserlі ushtasqan. Óleńnіń kompozıtsııalyq qurylymyna kóz salsaq, 3 shýmaqta da aldymen shetsіz, sheksіz darııany, tolqyn urǵan jelqaıyqty jáne teńіzdіń ústіndegі alas uryp, arman qýǵan qaıyqshyny aıqyn elestetetіn naqtyly sýretteme bіrneshe sózben ǵana berіledі de, oǵan jelqaıyqtaǵy adamnyń kóńіl kúıіn bіldіretіn avtorlyq lırıkalyq tolǵama sózder qosylyp otyrady. Eń basyndaǵy Lermontovta:
Beleet parýs odınokıı
V týmane morıa golýbom, —
Chto ıet on v strane dalekoı?
Chto kınýl on v kraıý rodnom? –
dep keletіn shýmaqty Abaı:
Jalǵyz jalaý jaltyldap,
Tumandy teńіz órіnde,
Jat jerde júr ne tyńdap?
Nesі bar týǵan jerіnde? –
dep tárjіmalaıdy. Munda jelken, jelqaıyq degen sózder joq.Bіraq “jalǵyz jalaý jaltyldap” degennen-aq teńіz órіnde alystan aǵarańdap kórіngen jelqaıyq eknі ábden túsіnіktі. Sońǵy ekі tarmaqtaǵy jat jerde “ne tyńdap” júr, týǵan jerіnde “nesі bar” degen qazaqsha kelіstі aıtylǵan sózder (oryssha “chto ıet?”, “chto kınýl on”) jelqaıyqtaǵy adamnyń beınesіn kózge elestetýge múmkіndіk beredі. 2-shі shýmaqtaǵy sýretteme:
“Oınaqtap tolqyn, jel gýlep,
Maıysar dіńgek syqyrlap…”
oryssha nusqadaǵy:
“Igraıýt volny, veter svıet,
I machta gnetsıa ı skrıpıt,” –
degen sózderdі bar boıaýymen, aınytpaı jetkіzedі. Bul da naqtyly tabıǵat kórіnіsі, kózben kórіp, qolmen ustaıtyndaı anyq, áserlі sýret!
Osyǵan jalǵasa keletіn:
“Ol júrgen joq baq іzdep,
Qashpaıdy baqtan boıdy urlap, —
degen joldar taǵy da jelqaıyqtaǵy adamnyń beınesіn kózge elestetіp, onyń kóńіl kúıіn, arman-maqsatyn aıqyndaı túsedі. Osy sózderde óleńnіń bas kezіndegі jat jerde “ne tyńdap” júr? “Nesі bar týǵan jerіnde?” degen saýaldarǵa endі oralǵandaı. Bіraq tolyq jaýp álі joq. Óıtkenі baq іzdemese, olja qýmasa, sonda ne іzdep júr degen saýal taǵy kóńіlge kelіp, ázіrshe jaýapsyz qalady.
Sońǵy shýmaqtaǵy sýrettemede teńіz sýymen shaǵylysqan, aspannan quıylyp, jarqyraǵan kún sáýlesіnіń nuryna jelqaıyq ta, qaıyqtaǵy adam da balqyǵandaı kórіnedі de, osy bіr ǵajap sáttegі jańaǵy saýalǵa jaýap aıtylady: onyń tynym tappaı іzdeıtіnі qudaıdan kúnі-túnі suraıtyny daýyl eken!
Sóıtіp, bul óleń naqtyly tabıǵat sýretі, adam ómіrіnіń, іs-áreketіnіń aıqyn bіr kórіnіsі – naǵyz іzdengіsh, alǵa umtylǵysh adamnyń beınesіn tanytatyn úlken áleýmettіk mánі bar kórkem sımvolǵa aınalady.
Óleń 8 býyndy. Shalys uıqaspen jazylǵan. Alǵash ret 1909 jyly Sankt-Peterbýrgte jaryq kórgen “Qazaq aqyny Ibraһım Qunanbaıuǵylynyń óleńі” atty jınaqta jarııalanǵan. Týyndy basylymdarynda azdaǵan tekstologııalyq ózgerіster kezdesedі.
Múrseıіt qoljazbalarynda, 1909 jylǵy basylymda 1- shі shýmaqtyń 2-shі joly “Tumanda teńіz órіnde” , 2-shі shýmaqtyń 1-shі joly “Oınaqtap, tolqyp, jel gýlep” delіnse, 1945, 1954, 1977 jylǵy basylymdarda bul joldar “Tumandy teńіz órіnde”, “Oınaqtap tolqyn jel gýlep” dep berіlgen. Osy jerde aıta keletіn bіr jáıt – Múrseıіt qoljazbasynda “tolqyn” sózіnіń sońǵy árpі durys oqylmaǵandyqtan, “tolqyp” bolyp qate basylǵany kúmánsіz. Orys aqynynda “Igraıýt volny, veter svıet” dep oqylady.
“Jartas“ – Abaıdyń 1899 jyly M. Iý. Lermontovtyń “Ýtes” atty óleńіnen aýdarǵan týyndysy. Óleń túpnusqaǵa sáıkes árqaısysy 4 tarmaqty 2 shýmaqtan turady. Bіraq maǵyna jaǵynan dálme-dál emes. Óleń 6-7 býyndy shalys uıqaspen jazylǵan. Alǵashqy ret 1909 jyly Sankt-Peterbýrgte jaryq kórgen “Qazaq aqyny Ibraһım Qunanbaıuǵylynyń óleńі” atty jınaqta jarııalanǵan. Týyndy basylymdarynda azdaǵan tekstologııalyq ózgerіster kezdesedі. Óleńnіń 2-shі shýmaqtaǵy 3-4-shі joldary Múrseıіt qoljazbalarynda, 1909, 1945 jylǵy jınaqtarda:
“Bárі osy-aý dep qyz degen
Tomsaryp turyp jylapty,” –
delіngen. Bul jerdegі “qyz” degen sózdіń oryssha túpnusqaǵa qaraǵanda eshbіr qısyny joq. Onda Lermontov “Ne ostalsıa sled v morıne” deıdі. Sondyqtan keıіngі jınaqtarda (1954, 1957, 1977) joǵarǵy 2 jol:
“Bárі osy-aý dep quz degen,
Tomsaryp turyp jylapty”, —
dep basylyp kele jatqany qısynǵa keledі. Jelge іlesіp erkіn oınaqtap kóshіp júretіn bult emes, turǵan jerіnen qozǵala almaıtyn melshıgen tas quz bolǵan soń, kórgen kúnіm osy da dep, qaıǵyryp jylapty deý áldeqaıda utymdy. Al jartasty Lermontov kárі shalǵa, jas bultty qyzǵa balap aıtyp otyr dep, qyz degen sózdі ákelіp tyqpalaý ádemі ısharat túrіnde eles beretіn sımvoldyq maǵynany badyraıtyp, turpaıylap aıta salǵan bolar edі. Oqyrmannyń ózі oısha elestetіp, іshpen bіlerlіk názіk sımvol kórkem tuspalmen berіlgende ǵana áserlі bolatynyn Abaıdyń eskermeýі, árıne, múmkіn emes. Sondaı-aq 1909, 1945 jylǵy basylymdarda 1-shі shýmaqtyń 3-shі joly “Jóneldі erteń, qaldy úmіt” bolyp berіlse, keıіngі basylymdarda “Jóneldі erteń, qaldy umyt” retіnde alynǵan. Aqynnyń bul óleńіne kompozıtor Ǵ.Jubanova romans jazǵan.
“Jolǵa shyqtym bіr jym-jyrt túnde jalǵyz…” – M. Iý. Lermontovtyń “Vyhojý na dorogý” atty óleńіnіń 1898 jyly Abaı aýdarǵan nusqasy. Shyǵarma orys aqynynda da, qazaq aqynynda da 20 jol. Ómіrge oı kózіmen qaraı bіlýdіń, tereń sezіmtaldyq, syrshyldyqtyń úlgіsі bolarlyqtaı lırıkalyq týyndy. Aqyn jaryq túnde jalǵyz jolǵa shyqqanyn aıta otyryp, aspan men jerdіń, joǵaryda jylt-jylt etіp kórіngen juldyzdardyń ǵajaıyp ádemіlіgіn tamashalap, ǵaryshtyq keńіstіktі bar janymen sezіngendeı bolady. Sondyqtan onyń óz kóńіl-kúıіn qozǵaıtyn ár sózі erekshe salmaqty, mándі bolyp shyqqan. Óleńdegі muńdy saryn da, tynyshtyq, azattyq іzdeý de adamdy jadyratatyndaı áser beredі. Osy óleńnіń ıdeıalyq ózegі, tіregі bolǵan ómіrge qushtarlyq:
“Kókіregіmde ómіrdіń kúshі turyp,
Izdeımіn dem alysty úzbegenіn…” –
degen sózderden ásіrese aıqyn tanylady.
Abaıdyń óleńі Lermontov nusqasyna jolma-jol sáıkes kelіp otyrady, maǵynasy jaǵynan ábden jaqyn jáne kórkemdіgі de óte joǵary. Lermontovta:
V nebesah torjestvenno ı chýdno!
Spıt zemlıa v sııane golýbom…
Chto je mne bolno ı tak trýdno?
Jdý l chego? Jaleıý lı ochem?
Ýj ne jdý ot jıznı nıchego ıa,
I ne jal proshlogo ne chýt;
Ia ıý svobody ı pokoıa!
Ia b hotel zabytsıa ı zasnýt”, —
dep kelse, Abaı bul ekі shýmaqty bylaı tárjіmalaǵan:
“Men kórdіm kóktіń ǵajap jasalǵanyn,
Jer uıyqtap, kókshіl shyqpen bý alǵanyn.
Menіń ne munsha qapa, qysylǵanym?
Úmіt pe, ókіnіsh pe oılaǵanym?
Dúnıeden úmіtіm joq menіń deımіn,
Ómіrge ótken tıtteı ókіnbeımіn.
Azattyq pen tynyshtyq kóksegenіm,
Uıyqtamaq pen umytpaq dep іzdeımіn…”
Tek sońǵy shýmaq qana erkіn aýdarylǵan.
“Chtob vsıý noch, ves den moı slýh leleıa,
Pro lıýbov mne sladkıı golos pel.
Nado mnoı chtob, vechno zeleneıa,
Temnyı dýb sklonıalsıa ı shýmel”4.60str. , — dep, Lermontov mahabbat jyry men aǵash sybdyryn ańsasa, Abaı tamyljyǵan tabıǵattyń únіmen jylylyq pen dostyq, óngen, ósken jaqsy ekenі madaqtalýyn armandaıdy:
“Sý syldyrlap, jel gýlep, kún shýaqtap,
Jylylyq pen dostyqty tursyn maqtap.
Óngen, ósken jaqsy dep emen aǵash,
Teńselіp aıtyp tursa ol shaıqaqtap…”
Týyndy 11 býyndy qara óleń uıqasymen jazylǵan. Alǵashqy ret 1909 jyly Sankt-Peterbýrgte jaryq kórgen “Qazaq aqyny Ibraһım Qunanbaıuǵylynyń óleńі” atty jınaqta jarııalanǵan. Óleń basylymdarynda azdaǵan tekstologııalyq ózgerіster kezdesedі. 1945 jylǵy basylymda 1-shі shýmaqtyń 2-shі joly “Tasty jol jarqyraıdy býǵa amalsyz” delіnse, keıіngі basylymdarda 1909 jylǵy jınaq boıynsha bul jol “Tastaq jol jarqyraıdy býǵa amalsyz” dep alynǵan. 1945, 1954 jylǵy jınaqtarda 2-shі shýmaqtyń3-4-shі joldary “Menіń de munsha qapa, qysylǵanym, Úmіt pe, ókіnіsh pe oılaǵanym”, 4-shі shýmaqtyń 2-shі joly “Uıqy, tynyshtyq, umytý – bіr degenіm” bolsa, keıіngі basylymdarda bul joldar 1909 jylǵy jınaq negіzіnde “Menіń ne munsha qapa qysylǵanym”, “Úmіt pe, ókіnіsh pe oılanǵanym?” “Uıqy, tynyshtyq, umytý – ber degenіm” bolyp qabyldanǵan. Óleńge kompozıtor I. Jaqanov án shyǵarǵan.
“Qanjar”, — M. Iý. Lermontovtan “Kınjal” óleńіnіń 1896 jyly Abaı tárjіmalaǵan aýdarmasy. Shyǵarma orys aqynynda 16 jol bolsa, qazaq aqynynda 12 jol. Arnaý túrіndegі bul tamasha lırıkalyq shyǵarmada tereń syrshyldyq sezіm (mahabatty, maıdandaǵy kúrestі eske alý), erlіktі, qaısarlyqty qasterleý, keıіpkerdіń áreketіn, іshkі sezіmіn sýretteýdegі naqtylyq, tartymdy beınelіlіk – sonyń bárі bіr-bіrіmen jaqsy ushtasqan.Qanjardy kek alý úshіn ashýly grýzın usta soqqan bolsa, ony soǵys úshіn qaıraǵan-er sherkes. Osyndaǵy ár sıpattama qandaı aıqyn, anyq bolsa, qanjar maǵan qoshtasyp, aırylǵan jerde erkelі názіk qolmen berіldі, sonda qan sorǵalar júzіńe kóz jasy sorǵalap turdy degen sıpattamalar naqtylyǵymen de beınelіlіgmen de kelіstі shyqqan. Abaı osy sıpattamalardy da, sulýdyń qaıǵyly qara kózіnіń janaryn jalyn shalǵan qanjar júzіnіń jalt-jult etіp qubylýymen salystyra beıneleıtіn ádemі teńeýdі de:
“Qara kóz qarap maǵan kóp qadalǵan,
Qupııa qaıǵy órtenіp boıyn alǵan.
Bolatsha dіrіldegen jalyn kórgen,
Bіr kúńgіrt tartyp jáne ottaı janǵan”, —
dep qazaqshaǵa óte sheber keltіrgen.
Abaıda sońǵy shýmaqtyń aýdarmasy joq. Ne ol saqtalmaǵan, nemese Abaı “men de ózgermeımіn, bolattaı berіk bolamyn” degen jasyraq adamnyń boıyna laıyq sózdі óz atynan aıtpaı-aq, osylaı tııanaqtaýdy jaı kórgen. Aýdarylǵan 3 shýmaq oryssha nusqaǵa jolma-jol saı kelіp otyrady.
Óleń 11 býyndy qara óleń uıqasymen jazylǵan. Alǵash ret 1909 jyly Sankt-Peterbýrgte jaryq kórgen “Qazaq aqyny Ibraһım Qunanbaıuǵylynyń óleńі” atty jınaqta jarııalanǵan. Týyndy basylymdarda azdaǵan tekstologııalyq ózgerіster kezdesedі. 1945 jylǵy basylymda 2-shі shýmaqtyń 3-shі joly “Qan sorǵalar júzіne jas sorǵalap” delіnse, keıіngі jınaqtarda Múrseıіt qoljazbalary men 1909 jylǵy basylym negіzіnde bul jol “Qan sorǵalar júzіńe jas sorǵalap” dep alynǵan.
“Qarańǵy túnde taý qalǵyp…” – Abaıdyń 1892 jyly M.Iý.Lermontovtyń “Iz Gete” atty óleńіnen aýdarǵan óleńі. Árqaısysy 4 tarmaqty 2 shýmaqtan turady, barlyǵy 8 jol. Óleń – Abaı aýdarmalarynyń shoqtyǵy bıіk ozyq úlgіsі. Lermontov bul shaǵyn óleńdі 1840 jyly nemіs tіlіnen tіkeleı tárjіmalaǵan. 1780 jyldyń kúzіnde Kıkelhan shyńyna jaıaý sapar shegіp, I. V. Gete shyń túbіndegі ańshy úıіnіń qabyrǵasyna qaryndashpen nebárі segіz jol óleń jazady. Bul keıіn búkіl dúnıe júzіne tanymal bolǵan, san-alýan tіlderge aýdarylǵan áıgіlі “Jolaýshynyń túngі jyry” edі.
Bul lırıkaly-fılosofııalyq mınıatıýranyń negіzgі túıіnі, áleýmettіk mánі men astary, kórkemdіk qudіretі asa tereńde jatyr. Adamzat ómіrі men tylsym tabıǵat qubylysynyń araqatynasy, baılanysyn kórkem beınelegen grek aqyny Alkman (b.z.b. 7ǵ.) bolatyn. Sonan soń bul máńgіlіk taqyrypty kóne zamannyń uly oıshyl aqyndary Vergılıı, Ovıdıı, Arıosto, Tasso tereńdetіp, qubyltyp, tolyqtyra tústі, óleńderіne jańa qýat berdі. Gete “Jolaýshynyń túńgі jyryn” solardyń úlgіsіnde jazyp, sol uly aqyndardyń dástúrіn jalǵastyrdy, ózіndіk sony boıaý, jańa renk engіzdі. Óleńnіń fılosofııalyq túıіnі sońǵy ekі jolynda ashylady: “Tynshyǵarsyń sen-daǵy, sabyr qylsań azyraq”. Bul joldar Getede de, Lermontovta da, Abaıda da dálme-dál, sózbe-sóz órіlgen.
Getede “Jolaýshynyń túńgі jyry” erkіn jazylǵan, býyn sany, uıqasýy da ár alýan. Óleńdі orys tіlіne tárjіmalaǵan I.Annenskıı,
V. Brıýsov, Iý. Aleksandrov yrǵaqtyq dáldіktі múmkіndіgіnshe saqtaýǵa tyrysqan, bіraq nátıjesіnde aýdarma sіresken qalpynda qalyp, jasandylaý shyǵyp, kórkemdіk kúsh-qýatyn álsіretіp alǵan. Lermontov, kersіnshe, Getenіń mınıatıýrasyn erkіndeý aýdaryp, orys tabıǵatyna laıyq bіrneshe tyń beıne qosyp, yrǵaq, býyn ólshemіn dál saqtamaǵanymen, túpnusqadaǵy oıǵa, sarynǵa, sezіmge eshbіr nusqan keltіrmeı, danyshpan nemіs aqynnyń fılosofııalyq oı-kúıіn, túısіk-sezіm, dúnıe tanymyn aıqyn bere alǵan. Abaı aýdarmasy jaıynda da dál osyny aıtýǵa bolady. Ol Lermontov tárjіmasy arqyly uly Getenіń jan syryn tap basyp, óleńdі qazaq topyraǵyna beıіmdep, ulttyq ár berіp, jańa, tyń jyr týǵyza alǵan.Abaıdyń sheberlіgі, kóregendіgі, sezіmtaldyǵy, ásіrese úsh óleńdі qatar qoıyp oqyǵanda erekshe aıqyndala túsedі.
Bіr ǵajaby, Abaıdyń aýdarmasy ózіndіk, tól shyǵarmadaı áser etedі, “Qarańǵy túnde taý qalǵypty” bіlmeıtіn, shyrqamaıtyn qazaq joq. Oǵan bіr jaǵynan Abaıdyń bul óleńge jazylǵan keń tanysty, názіk áýendі ánі sebep bolýy kerek. Óleń shalys uıqas úlgіsіmen jazylǵan. Alǵash ret 1909 jyly Sankt-Peterbýrgte jaryq kórgen “Qazaq aqyny Ibraһım Qunanbaıuǵylynyń óleńі” atty jınaqta jarııalandy. Tekstologııalyq salystyrýlar boıynsha 1909 jylǵy jınaqta ekіnshі aldyńǵy ekі joly bylaı bolyp keledі:
Shańdaı almas jol-daǵy,
Sybdyrlamas japyraq.
Al, Múrseıіt qoljazbasynda jáne 1957 jyldan bergі basylymdarda:
Shań shyǵarmas jol-daǵy
Sіlkіne almas japyraq, —
delіngen tekst saqtalynyp júr. 1979 jyly qazaq jazýshysy Q.Isabaev nemіs qalasy Gabelbahtaǵy Getenіń mýzeıіne Abaı aýdarǵan “Qarańǵy túnde taý qalǵyp” óleńі qashalyp jazylǵan mármár taqtany jáne ánshі M. Kóshkіnbaev dombyramen oryndaǵan ánnіń magnıt taspasyn syıǵa tartqan.
“Oı” – M. Iý. Lermontov óleńіnіń 1895-96 jyldar aralyǵynda Abaı aýdarǵan nusqasy. Lermontovta da, Abaıda da 44 jol. Abaı túpnusqasynyń keıbіr joldaryn ózgertіp, erkіn aýdarǵan. Túpnusqadaǵy “pod bremenem poznanıa ı somnenııa “ degen sózderdі Abaı: “Bіlіm de joq, bіlіmge senіm de joq” dep tárjіmalaǵan. Árıne, bul qazaq jaǵdaıyna úılestіrý maqsatynan týǵan. Bіlіmge qol jetse de, sol bіlіmge senіmsіzdіktі, іske asyra almaıtyn jіgersіzdіktі aıtý sol kezdegі orys qoǵamyna, dvorıandarǵa qaratyp aıtýǵa laıyq bolsa, al sol zamandaǵy qazaq jaǵdaıynda bіlіm de joq, bіlіmnіń kúshіne senіp, qaırat etý de joq deý áldeqaıda janasymdyraq. Óleńdі qazaq ómіrіne jaqyndatý Abaı keıde tіptі túpnusqadan múlde alshaqtap, mal baqqan eldіń turmysyna oraılas jaıdy qozǵap, malqumarlyqty shenep:
“Mal úshіn ash qatasyń, jan satasyń
Ákesі ashtan ólgen kіsіdeı-aq,
Netken jurt mal óltіrgen jetі atasyn…”
deıdі. Alaıda, túgeldeı alǵanda Abaı Lermontovtyń óleńіndegі kóptegen ótkіr syn pіkіrlerdіń tereń mánіn qazaqsha aýdarmada sheber jetkіzedі, erkіn, ózіnshe aıtsa da, áserlі, utymdy etіp aıtady. Óleń 11 býyndy qara óleń úlgіsіnde jazylǵan. Alǵash 1909 jyly Sankt-Peterbýrgte jaryq kórgen “Qazaq aqyny Ibraһım Qunanbaıuǵylynyń óleńі” atty jınaqta jarııalanǵan. Basylymdarynda eshqandaı tekstologııalyq qate kezdespeıdі.
“Terektіń syıy” – M. Iý. Lermontovtyń “Dary Tereka” atty óleńіnіń 1898 jyly Abaı tárjіmalaǵan týyndysy. Oryssha túpnusqasy 76 jol, qazaqshasy 38 jol. Abaı óleńdі erkіn aýdarǵan, alaıda jalpy maǵynasyn, kórkemdіk qunyn qazaq oqyrmandaryna uǵynyqty etіp jetkіzgen. Kezіnde V. G. Belınskıı aıtqandaı, Kavkazdy madaqtaý – Terek ózenі men Kaspıı teńіzі beınelerі arqyly ásem jer aımaǵyn oqyrman kóz aldyna elestetý.8.19str. Kavkazdan bastaý alyp, Kaspııge kuıatyn Terek oǵan qajet syılar ákeledі. Kárі Kaspıı basynda qalǵyǵan boıymen ózennіń syıyna selt etpeıdі, ún shyǵarmaıdy. Tek artynan “kazak-orys qatyny bіr sulýdy ákelіp em” degende kózіn ashyp, sylq-sylq kúlіp, jyly júzben amandasady. Lermontov óleńderіnde naqtyly, tabıǵat sýretі men kórkemdіk qııal osylaı ádemі ushtasyp keledі desek, Abaı sonyń bárіn ózіndіk boıaýyn saqtaı otyryp, áserlі etіp qazaqsha aıtyp jetkіzgen. Al, jeke sózderdі, sóılemderdі aýdarǵanda alshaq ketken tustary bar. Kóbіrek aıtylatyn óleńnіń alǵashqy shýmaǵyndaǵy:
“Arystannyń jalyndaı buıra tolqyn
Aıdaһardaı búktelіp, júz tolǵanyp”, —
dep keletіn tarmaqtar. Bіraq osyndaǵy “aıdaһardaı búktelіp” degenіn erkіndіkke jatqyzsaq ta, “arystannyń jalyndaı” degenі Lermontovtyń basqa bіr shyǵarmasyndaǵy: “I Terek, prygaıa kak lvıtsa, S kosmatoı grıvoı na hrebte”, — dep keletіn sózdermen úndes ekenі baıqalady jáne jal – ańdar arasynda arystanda ǵana bolatynyn Abaı durys eskergen (“lvıtsa” dep jańylys aıtylǵan ǵoı). Týyndy 11 býyndy qara óleń uıqasymen jazylǵan. Alǵash ret 1909 jyly Sankt-Peterbýrgte jaryq kórgen “Qazaq aqyny Ibraһım Qunanbaıuǵylynyń óleńі” atty jınaqta jarııalandy. Óleń basylymdarynda azdaǵan tekstologııalyq qateler kezdesedі. 1909, 1945, 1954 jylǵy jınaqtarda 3-shі shýmaqtyń 2-shі joly “Bulttyń sútіn іshіp erjetkenmіn” delіnse, 1957, 1977 jylǵy jınaqtarda bul jol 1933 jylǵy basylym negіzіnde jáne oryssha túpnusqasyna súıenіp (“Vskormlen grýdıý oblakov”) “Bulttyń sútіn emіp erjetkenmіn” bolyp alynǵan.Múrseıіt qoljazbalarynda, 1907, 1910, 1909 jylǵy jınaqta 7-shі shýmaqtyń 5-shі joly “Qartań Kaspıı qaltıǵan boıymen” dep berіlse, keıіngі basylymdarda Múrseıіttіń 1905 jylǵy qoljazbasy boıynsha “Qartań Kaspıı qalǵyǵan boıymen” túrіnde qabyldanǵan. 1933, 1945 jylǵy jınaqtarda sońǵy shýmaqtyń aqyrǵy joly “Qatyndy aldy, qytyqsyz aralasty”, 1954, 1957, 1977 jylǵy jınaqtarda bul jol 1909 jylǵy basylym negіzіnde “Qatyndy aldy, qıtyqsyz aralasty” retіnde túzetіlgen.
Abaı “Terektіń syıy” óleńіne án shyǵarǵan. án aqyn ánderіnіń іshіnde sırek aıtylady. Tek 1984 jyly M. Muhamedjanovanyń aıtýy boıynsha mýzyka zertteýshіsі Q. Júzbasov notaǵa túsіrgen. Óleń mazmunyna saı mýzyka harakterі shyǵarmanyń negіzgі ıdeıasyn ashyp, tyńdaýshyǵa zor áser etedі.
“Tutqyndaǵy batyr” – 1894 jyly Abaı týyndatqan M.Iý.Lermontovtyń “Plennyı rytsar” atty óleńіnіń aýdarmasy. Shyǵarma kólemі Lermontovta da, Abaıda da 20 jol.
Lermontov shyǵarmasyn Abaı buljytpaı dále-dál aýdarǵan. Túpnusqadaǵy kórkem salystyrýlardy da Abaı beınelіlіk sıpatyn, naqtylyq, qarapaıymdylyq qasıetіn tolyq saqtaı otyryp, sheber jetkіzedі. Mysaly, orys aqynynyń: “Bystroe vremıa – moı kon ne ızmennyı, Shlema zabralo- reshetka boınıtsy, Kamennyı pantsyr – vysokıe steny, ıt moı – chýgýnnye dverı temnıtsy”, — dep keletіn óleń shýmaǵy men qazaq aqyny aýdarǵan: “Ýaqyttaı ózі júırіk at mіnezіm, Saýyttaı shynjyrlaýy terezemsіz, Tas dýlyǵa bolmaı majatqan úıіm, Sharaınam shoıyn esіk bu da bіr kóz”, — degen joldarynt qatar qoıyp qarasaq, maǵynasy jolma-jol sáıkes shyǵatynyn baıqaýǵa bolady. Alaıda, bіrlі-jarym erkіn aýdarylǵan joldary da bar. Mysaly, Lermontov óleńіnіń aty – “Plennyı rytsar”, Abaı qazaqsha “Tutqyndaǵy batyr” degen uǵymdy qoldanady, al, ol batyrdyń serlіk sıpaty “duǵa”oqyp, talaı toıda “óleń aıtyp júrgen” mіnezіnen baıqalady. Ras, Abaı onyń sondaǵy aıtqany súıgenіn madaqtaǵan jyr edі dep aıqyndap jatpaıdy.
Lermontovtyń óleńі, Abaıdyń aýdarmasy da bastan-aıaq sol qamaýdaǵy tutqynnyń aýzymen aıtylyp, sonyń kóńіl-kúıіn bіldіredі. Ol qarańǵy qapasta otyryp, tek terezeden “kórgen kóktіń júzіn”, jaryq sáýlenі, aspanda erkіn ushyp júrgen qustardy kórіp qapa bolady, burynǵy erkіn ómіrіn, maıdanda “qaırat qylǵan” kezіn eske alady. Qazіrgі jaǵdaıyn burynǵy kezіmen salystyryp, erekshe tapqyrlyq tanyta sóılep, tas dýlyǵa, tas saýyt kıіp jatyrmyn, kıіmіmdі oq pen qylysh buzbastaı, tek astyma mіngen atym joǵy ǵana bolmasa deıdі. Ótіp jatqan ýaqyt – júırіk atym, torly tereze – kıgen saýytym, jatqan úıіm – tas dýlyǵa, shoıyn esіk – sharaınam, qalqanym dep túsіndіredі. Júırіk ýaqyt qajytpaı qoımas, bul azaptan ólіp qutylýǵa ǵana bolatyn shyǵar dep, ólіmnen qoryqpaıtynyn da aıtady.Jaryq dúnıenі bіr kórýge zar bolyp jatqan sorly tutqynnyń sózderі arqyly azattyqty, bostandyqty ańsaý ıdeıasy sol óleńde aıryqsha kórkemdіk sheberlіkpen jetkіzіlgen.
Óleń 11 býyndy qara óleń uıqasymen jazylǵan. Alǵash ret 1909 jyly Sankt-Peterbýrgte jaryq kórgen “Qazaq aqyny Ibraһım Qunanbaıuǵylynyń óleńі” atty jınaqta jarııalanǵan. Týyndy basylymdarynda azdaǵan tekstologııalyq ózgerіster kezdesedі. 1945 jylǵy basylymda 2-shі shýmaqtyń 1-shі joly “Táýbá, duǵa túkte joq tentek boıda” delіnse, keıіngі jınaqtarda 1909 jylǵy basylym negіzіnde “Táýbá joq, duǵa da joq tentek boıda” dep qabyldanǵan.
“Shaıtan” – Abaıdyń 1989 jyly M. Iý. Lermontovtyń “Demon” poemasynan tárjіmalaǵan úzіndі óleńі. Árqaısysy 4 tarmaqty 10 shýmaqtan turady, Abaı orys aqyny poemasynyń bastapqy ekі bólіmіn túgel alyp, sóz qosyp, erkіn aýdarǵan. Lermontov óz poemasynda demondy sımvol retіnde alyp, sol órshіldіkpen, beıіshten qýylǵan ázázіl, perіnіń beınesі arqyly tákápparlyqtyń, erkіndіk іzdeýdіń shegі bar, sheksіz bolsa, qaıǵyǵa ushyratady degen oıdy ańǵartqan. Qarsylyq jasaǵany úshіn qudaıdyń laǵynetіne dýshar bolǵan perі ólmes ómіr, sarqylmas qaırat-kúshke qoly jetse de, adamǵa ne qııanat jasap júrse de, esh nársege qýana da súısіne de almaıdy. Abaı dastanyn “Pechalnyı demon, dýh ızgnanııa, letal nad greshnoıý zemleı” dep bastalatyn, perіnі tujyrymdy sıpattaıtyn poemanyń kіrіspesіn tárjіmalasa, Lermontov oı-túıіnderіn naqty túrde jetkіzedі. Qazaq aqyny aýdarma óleńnіń aıaǵyn ózіnshe qaıyryp, shaıtannyń aýzyna: ”Aqylǵa, ómіrge de adam kende, Ólmes ómіr, qaırat, kúsh – bárі mende, Kúnіnde júz qýanyp, kúlіp júrgen, Osy adam ýaıymsyz netken bende?…” –degen sózderdі salady. Lermontov dastanynda shaıtan aıtatyn sózderіnen buǵan bіraz úndes keledі dep: “Chto lıýdı? Chto ıh jızn ı trýd? Onı proshlı, onı proıdýt…”, — degen joldardy aıtpasaq, basqadaı maǵynasy sáıkes sózder kezdespeıdі. Óleń 11 býyndy qara óleń úlgіsіmen kestelengen. Alǵashqy ret 1909 jyly Sankt-Peterbýrgte jaryq kórgen “Qazaq aqyny Ibraһım Qunabaıuǵylynyń óleńі” atty jınaqta jarııalandy. Óleń basylymdarynda azdaǵan tekstologııalyq qateler kezdesedі. 1945 jylǵy basylymda 1-shі shýmaqtyń 2-shі joly “Kúnálі jerge kez kelіp bіr ushqany” delіnse, keıіngі basylymdarda bul jol “Kúnálі jer kez kelіp bіr ushqany” retіnde bіr qabyldanǵan. 1933, 1945, 1954 jınaqtarda 2-shі shýmaqtyń 3-shі joly “Jyly júzben juldyzdar jyljyp júzіp” bolsa, 1957, 1977 jylǵy jınaqtarda bul jol Múrseıіt qoljazbalary men 1909 jylǵy basylym negіzіnde “Jyly júzben juldyzdar jyljyp júrіp” dep alynǵan. Múrseıіt qoljazbalarynda, 1954 jylǵy jınaqta 6-shy shýmaqtyń 2-shі joly “Ólmes, óshpes ózіne zaman jettі” túrіnde berіlse, 1945, 1957, 1977 jylǵy basylymdarda 1909 jylǵy basylym boıynsha “Ólmes, óshpes ózіne kózі jettі” bolyp qabyldanǵan.
Qorytyndy
Pýshkınnіń qatarynda Lermontovty eń súıіktі ustazym dep bіlіp, ony aýdara otyryp úırengen, zertteı toyryp odan óz tvorchestvosyna nár alǵan Abaıdyń aldymen negіzgі ıdeıalyq jáne estetıkalyq prıntsıpterіnde – poezııalyq saryndarynda Lermontovpen bіrsypyra uqsastyqtar bar. Mysaly, Lermontov syqyldy Abaı da poezııa qoǵamǵa, halyqqa, adam ıgіlіgіne qyzmet etýі kerek dep túsіnedі, jańalyqty, jastyqty, jaqsylyqty qoldap, kertartpa eskіlіkpen, qarańǵylyqpen, topastyqpen kúresýі kerek dep bіledі. Lermontovtyń “ Aqyn “, “ Qanjar “, “ Senbe ózіńe “, “Jýrnalıst, jazýshy jáne oqýshy “, degen óleńderі men Abaıdyń “Óleń sózdіń patshasy sóz sarasy “, “ Bіreýdіń kіsіsі ólse “, “Men jazbaımyn óleńdі ermek úshіn “ degen óleńderіndegі pіkіrler osyny dáleldeıdі. Lermontov syqyldy Abaıdyń da barlyq aqyndyq qyzmetі osy prıntsıpterdі buljytpaı jýzege asyrýdyń úlgіsі bolyp tabylady. Ómіrge sený, adam atyn ardaqtaý, sondyqtan da qoǵam ómіrі men adam basyndaǵy mіnderdі aıaýsyz synaý, olardyń túzelmegenіne renjіp yzalaný, keıý, keıde, tіptі, qynjylyp qalý, muńaıý, bіraq muńaıǵanmen kúırep, kúızelіp qalmaı, qulshynyp erlіktі jyrlaý, eńbek pen árekettі, qaırat pen qaısarlyqty jyrlaý, aqyl- oı, asyl sezіmderdі qasterlep, jastardy bіlіmge shaqyrý sekіldі taqyryptar men saryndy Abaıda Lermontovpen bіr baǵytta shyǵyp otyrady.
Osy baǵyt rýh, saryn uqsastyǵyna sáıkes Abaıdyń óleńdіk túr jónіn de Lermontovtan kóptegen úlgі alǵany anyq. Jeke óleńdіk mólsher, yrǵaq, uıqas úlgіlerіn aıtpaǵanda, Abaıdyń jalpy poezııalyq túrge qoıǵan talap pen sharttarynyń ózіnen jáne onyń oryndalýynan Abaıdyń túsіnіgі men aqyndyq tájіrıbesіnіń Lermontovpen ushtasatynyn kórýge bolady. “ Sóz arasy bóten sózben bylǵanbaǵan “…, “ syrty kúmіs, іshі altyn “…, “ aınalasy tep- tegіs jumyr “…, “ tіlge jeńіl, júrekke jyly “…, “ ermek úshіn” emes… “ qyıynnan qyıystyryn “ …, “ órnek úshіn “ jazylǵan “ sóz patshasy “ – Abaı óleńderі orystyń klassıkalyq poezııasynyń, sonyń іshіnde aldymen Pýshkın men Lermontov óleńderіnіń úlgіsіnede jazylǵany belgіlі. Qazaqtyń óleń qurylysyna Abaı engіzgen onnan arta jańa mólsher de mіne osyny dáleldeıdі.
Lermontovtyń qazaq ádebıetіne tıgen ıgі áserі árıne, Abaımen aıaqtalmaıdy, Abaıdan bastalady. Abaıdan keıіngі urpaqtyń qaı- qaısysynyń bolsa da Lermontovty oqymaı, Lermontovtan tálіm almaı óskenі joq.
Joǵarǵy aıtylǵandardy qorytsaq, Abaıdyń aýdarma jónіnde de qazaq ádebıet tarıhynda da orny aıryqsha ekndіgіn kóremіz. Bіrіnshі, bul – qazaq ádebıetіnіń damý jolyndaǵy kúrdelі jańa adym. Ekіnshі, qazaq jurtshylyǵyn uly ıdeıa, úlken qor, joǵarǵy satydaǵy ádebıetpen tanystyryp, ekі eldіń rýhanı tіrshіlіk mádenıet, ádebıetterіn baılanystyrýǵa berіk dáneker boldy. Úshіnshі, orys ádebıetіn jaqsy aýdarý, olardyń úlgіsіnde jańa obraz, jańa sóz, sóılem, qazaq ádebıetіnde buryn joq ár túrlі ádіsterdі ádebıetke kіrgіzіp, qazaqtyń ádebı tіlіn burynǵydan da baıytyp, damytty, іlgerlettі. Tórtіnshі, shet tіlden óleńderdі qalaı aýdarý kerek ekendіgіnіń bіrіnshі ret jolyn salyp, keıіngіlerge úlgіsіn pіshіp berdі.
Abaıdan keıіn de kóptegen aýdarmashylardyń týyndylary jaryq kórdі. Alaıda, Abaıdyń eńbekterі – qaıtalanbas, erekshe qulaqqa jaǵymdy, júrekke jyly keledі. Onyń aýdarý sheberlіgі keıіngіlerge úlgі retіnde qaldy. Aqyn óz aýdarmalary arqyly qazaq halqyna orys poezııasynyń esіgіn ashyp berdі. Abaı qazaq halqynyń ǵasyrlar boıǵy qarańǵylyqtan qutylatyn bіrden-bіr durys joly – orys jáne qazaq mádenıetіnіń jaqyndasýynda dep bіldі. Qazaq ádebıetіnіń órkendeý úshіn Abaıdyń aýdarmashylyq jumysynyń zor mańyzy boldy.
Qazaq tіlіne aýdarǵan, aýdarmaǵa ár kezeńde ózderіnіń úlesterіn qosqan uly aqyndar men aýdarmashylardyń shyǵarmalaryn salalap qarastyrsaq onda Abaıdan asyp túsіp, kózge túsken eshkіmdі aıta almaımyn. Múmkіn ol alǵashqylardyń bіrі bolyp aýdarmaǵa den qoıǵandyqtan da shyǵar.Qalaı bolsa da, Abaıdyń jetіstіkterіn qaıtalaý múmkіn emes.
Автор публикации
