24 сентября, 2018 14:15
Ahmet Qýanuly Jubanov (1906-1968) — qazaq mýzykasyn zertteýshi kórnekti ǵalym, áıgili kompozıtor, dırıjer. Qazaqstannyń halyq artısi (1944), ónertaný ǵylymynyń doktory (1943), professor (1948), akademık.
Ol Aqtóbe oblysy Temir aýdanynda 1906 jyly 29 sáýirde ómirge kelgen.
Jasynan mýzyka ónerine beıimdiligin baıqatyp, dombyra, skrıpka aspatarynda oınaýdy meńgeredi. Jas kezinde aýyldasy Talym kúıshiden, aýyl muǵalimi Q. Ashǵalıevten, ákesi Qýannan, aǵasy Qudaıbergennen tálim alyp, mýzyka ónerine den qoıady. Temirde orys halyq aspaptar áýesqoılary orkestrine jetekshilik etetin (P. Chernıaktan solfedjıo, skrıpka, mýzyka teorııasy boıynsha) sabaq alady.
1929 jyly Lenıngradtyń M.I. Glınka atyndaǵy tehnıkýmynda (A.A .Etıgonnyń skrıpka klasy boıynsha), konservatorııada (professor F.A. Nımannyń goboı klasy boıynsha, keıinnen mýzyka tarıhy men teorııasy fakýltetinde) oqyǵan.
1932 jyly Lenıngradtaǵy Akter sheberligi mektebiniń aspınrantýrasyna túsedi.
1933 jyly Almatyda ashylǵan mýzykalyq drama ýchılıshesine ustazdyq qyzmetke shaqyrylady.
1930 jyly Lenıngradtaǵy «Rabochıı ı teatr» jýrnalynda jarııalanǵan maqalasynan bastap, ómiriniń sońyna deıin qazaq mýzykasynyń tarıhy men teorııasyn zertteýmen aınalysty. 1936 jyly «Mýzyka álippesi» atty tyrnaqaldy kitapshasy jaryq kórgen.
1934 jyly A. K. Jubanov alǵash 11 adamnan quralǵan dombyrashylar ansambli negizinde Qazaq ulttyq halyq orkestrin uıymdastyrdy. Osy ujymnyń tuńǵysh dırıjeri retinde kóptegen halyq kompozıtorlarynyń mýzyka týyndylaryn orkestrge laıyqtap notaǵa túsirgen.
1945-1951 jyldary Almaty konservatorııasynyń rektory, 1954-1961 jyldary osy konservatorııadaǵy ózi ashqan halyq aspaptar kafedrasynyń meńgerýshisi bolyp, qazaq halyq mýzykasynyń tarıhynan, dırıjerlik óner menaspaptanýdan sabaq berdi.
Jubanovtyń qazaq halqynyń án-kúı shyǵarmalarynyń tabıǵaty men ereksheligi, uly kúıshiler Qurmanǵazy, Dáýletkereı, Seıtek, Táttimbet, Qazanǵap týraly monografııalyq ǵylymı -zertteý eńbekteri- qazaq mýzykasynyń ǵylymı tarıhyn jasaýǵa qosylǵan qomaqty úles boldy.
A. K. Jubanov — qazaq halqynyń qazirgi zamanǵy kásibı mýzykasynyń negizin qalaǵan aǵa býyn kompozıtorlardyń biri. Ol halyq kúılerin orkestrge laıyqtap, notaǵa túsirdi jáne qazaq mýzykasyn kúrdeli aspaptyq sımfonııalyq shyǵarmalarmen baıytty. Olar «Tájik bıi», «Qazaq bıleri», «Tólegen Toqtarov», «Arııa», «Vokaldik sıýıtasy», «Abaı sıýıtasy», taǵy basqalar.
Kompozıtor retinde qazaqtyń mýzykalyq mádenıetine ózindik melodııalyq órnek qosqan ondaǵan án men kúıdiń, romanstar men horlardyń, aspaptyq sımfonııalyq jáne vokaldyq shyǵarmalardyń avtory. A. Jubanovtyń kompozıtorlyq shyǵarmalarynyń kórnektileri L. Hamıdımen birlesip jazǵan «Abaı» (1944) jáne «Tólegen Toqtarov» (1947) operalary, qyzy Ǵ. Jubanova aıaqtaǵan «Qurmanǵazy» (1970) operasy.
A.Q.Jubanovtyń muryndyq bolýymen qyrqynshy jyldary uıymdastyrylǵan ǵylymı ekspedıtsııa sekseninshi jyldarǵa deıin Qazaqstannyń túkpir túkpirinen 10 myńdaı án kúı nusqalaryn jınaǵan. Qazaqtyń kásipqoı halyq kompozıtorlarynyń ómir deregin jınastyryp, shyǵarmalaryn notaǵa túsirip, odan soń kánigi ánshi kúıshilerge úıretý arqyly halyqtyń rýhanı ıgiligine aınaldyrýda teńdesiz eńbekqorlyq pen iskerliktiń úlgisin Ahmet Qýanulynyń ózi kórsetip otyrdy.
A.Q. Jubanovtyń ǵalym, pedagog, kompozıtor, oryndaýshy jáne uıymdastyrýshy retinde qazaqtyń mýzykalyq mádenıetine sińirgen eńbegi ulttyń mádenı rýhanı shejiresindegi eń kórnekti belesterdiń biri bolyp qalady.
A. K. Jubanov qazaqtyń ulttyq ónerin damytýǵa qosqan úlesi úshin Qazaqstan Memlekettik syılyǵynyń laýreaty ataǵyn berdi. Lenın ordenimen, taǵy basqa ordendermen, medaldarmen marapattalǵan.
Almaty qalasynyń kósheleriniń birine, Respýblıkalyq mýzykalyq mektep-ınternatqa Jubanov esimi berilgen. Aqtóbedegi mýzyka kolledji, kósheler A. K. Jubanov esiminde. Ózi uzaq jyl turǵan úıdiń qabyrǵasynda eskertkish taqta ornatylǵan.
2006 jyly Ahmet Jubanovtyń 100 jyldyq mereıtoıyna oraı Ǵ. Jubanova atyndaǵy oblystyq Fılarmonııa ǵımaratynyń aldynda kompozıtorǵa arnap úlken eskertkish ornatylmaq. Eskertkish avtorlary — Esken Sergebaev pen Baqytjan Ábishev, arhıtektor — Jensen Aınabekov. Qoladan jasalǵan eskertkishti granıt plıtkasymen qaptalǵan tuǵyrǵa ornatady.
XX ǵasyrdaǵy qazaq mýzyka mádenıetiniń A. Jubanov qomaqty úles qospaǵan, óziniń óshpes qoltańbasyn qaldyrmaǵan salasy kemde–kem. Ahmet Qýanulynyń búkil sanaly ǵumyry óz eliniń mýzyka mádenıetin qalyptastyrý jáne ony kórkeıtý jolyndaǵy belsendi qyzmet ústinde ótti. Ol kóptegen keleli istiń basynda boldy, atap aıtqanda: mýzykalyq folklorıstıka, qazaq mýzykataný ilimi, Qazaqstan Kompozıtorlar odaǵy, kásiptik mýzykalyq bilim berý salasy. A. Jubanov qazaq mádenıetine mýzykalandyrýdyń tyń formasyn tanystyrdy. Ol – qazaq halyq aspaptar orkestri. Qazir jurtshylyq bul ujymjy ataqty Qurmanǵazy atyndaǵy Qazaqtyń memlekettik akademııalyq halyq aspaptar orkestri dep biledi. Ahmet Qýanuly tamasha mýzykalyq týyndylardyń avtory, óńdeýshisi jáne dırıjeri ǵana emes, sonymen qosa olardy úıretýshi, taratýshy, nasıhattaýshy pedogog–lektor boldy, halyq shyǵarmashylyǵynan myńnan astam án men kúı jazyp alyp notaǵa túsirdi. Halyq kompozıtorlary týraly el aýzynan jınaǵan málimetter birqatar ǵylymı maqalalar men shyǵarmalarǵa arqaý boldy. A. Jubanovtyń qazaq mádenıetine qosqan teńdesi joq úlesi adam qabiletiniń qandaı qudiretti bolatyndyǵynyń shynaıy kórinisi. .
Qazaq halyq aspaptary orkestri – A. Jubanovtyń shyǵarmashylyq qyzmetiniń asa eleýli, qaıtalanbas tustarynyń biri. Onyń kóp daýysty ulttyq orkestr qurýy – HH ǵasyrdaǵy qazaq mýzyka mádenıeti degen uǵymdy naqty kategorııalyq máni bar rýhanı qubylysqa aınaldyrdy. Ahmet Qýanuly orkestr repertýaryn qalyptastyrý, mýzykanttardyń kásibı deńgeıin jetildirý baǵytynda da aıanbaı eńbek etti. .
A. Jubanov kompozıtor retinde túrli janrda qaıtalanbas qundy týyndylardy: aspaptyq, vokaldyq shyǵarmalardy, horlar men mýzykalyq-dramalyq shyǵarmalardy (opera, dramalyq spektaklder men kınofılmderge jazylǵan mýzykalardy) dúnıege ákeldi. A. Jubanovtyń «Arııa», «Romans», «Kóktem» sııaqty aspaptyq shyǵarmalary skrıpkada, qobyzda, vıolonchel jáne basqa da aspaptarda oryndalady. Kóptegen mýzykanttardyń, ásirese, jas pıanısterdiń repertýarynda mindetti túrde “Tájik bıi”, “Qazaq bıi” shyǵarmalary bolady. A. Jubanovtyń kópshilik súıip tyńdaıtyn «Qarlyǵash», «Aq kógershin», «Umytpa», «Aq Sholpan» sııaqty vokaldy týyndylary óziniń erekshe ulttyq naqyshymen, shynaıylyǵymen, tazalyǵymen baýrap alady. Orkestrge arnalǵan shyǵarmalarynyń ishindegi qazaqtyń halyq aspaptar orkestrine arnap jazǵan «Abaı» sııýtasy óz aldyna bir tóbe. .
A. Jubanovtyń kompozıtor retinde baǵyndyrǵan bıikteriniń biri – opera janry. L. Hamıdımen birigip jazǵan «Abaı» operasy – qazaq jazba ádebıetiniń kemeńgeri Abaıdyń tereńdigimen, asqaqtyǵymen ushtasyp jatqan týyndy. Abaıdyń týǵan halqyna degen súıispenshiligi opera mýzykasynda tereń, tabıǵı úndestik tapqan. .
«Qurmanǵazy» radıo–operasy – operanyń jańa bir janrlyq túriniń kórinisi. Ókinishke oraı, Ahmet Qýanuly armanyn aqyryna deıin oryndaı almaı ketti. Bul operanyń sońǵy núktesin qoıǵan jáne aspaptyq, kontserttik jáne sahnalyq nusqasyn jazǵan onyń qyzy – kórnekti kompozıtor Ǵazıza Ahmetqyzy Jubanova. Ol ákesinen asqan daryndylyq pen týǵan halqynyń mádenıetin damytý men gúldendirýge degen sheksiz qushtarlyqty mıras etip aldy. .
Akademık, Qazaq SSR–iniń halyq ártisi, Memlekettik syılyqtyń laýreaty A. Jubanov mýzykataný salasynyń da jolbasshysy boldy. Ol óz baǵytyn ǵana emes, Qazaqstan mýzykataný ǵylymynyń da bolashaqtaǵy damý baǵytyn aıqyndap berdi. Mýzykatanýshy A. Jubanov zertteýleriniń basty taqyryby – HIH ǵasyrdaǵy halyq kompozıtory, kúıshi, kúı óneriniń maıtalmany Qurmanǵazy. Ol – Qurmanǵazy týraly monografııalyq eńbek (1936) pen birneshe maqalanyń avtory, Qurmanǵazy kúıleriniń jınaǵyn shyǵarýshy. Jurtshylyqqa keńinen tanymal “Ǵasyrlar pernesi” atty eńbektegi Qurmanǵazy týraly ocherktiń orny erekshe. .
Qazaq radıosy úshin arnaıy daıyndalyp, efırde Ahmet Jubanovtyń ózi oqyǵan «Qurmanǵazy» taqyrybyndaǵy lektsııa–kontsert kóne mýzykalyq muralardy jınaýshy, zertteýshi uly ǵalymnyń jańa bir qyryn – lektorlyq erekshe sheberligin kórsetedi. A. Jubanovtyń lektorlyq sheberligin onyń zamandastary da bir kisideı baǵalaıdy. Birqalypty shyǵatyn tunyq daýysy men ózindik tartymdylyǵynyń arqasynda onyń ár sózi tyńdaýshyny eriksiz baýrap alatyn. Azdaǵan qysqartýlarmen engizilgen ekinshi dıskidegi A. Jubanov dárisiniń muraǵattyq jazbasy daryn ıesiniń jan–dúnıesiniń baılyǵy men oı–órisiniń keńdigin, tiliniń nárliligi men baıandaý máneriniń asqan sheshendigin pash etedi.
Автор публикации
