25 сентября, 2018 14:15
Ahmet Baıtursynulynyń shyǵarmalary
Qalaıda halyqty oıatý, onyń sanasyna, júregine, sezimine áser etý joldaryn izdegen aqyn aınalyp kelgende, uly Abaı tapqan soqpaq, orys ádebıeti úlgilerin paıdalaný, aýdarma jasaý dástúrine moıynsynady. Burynǵy eski-ertegi, hımııa úlgileri emes, endi jańa óleńdik forma mysal arqyly, kóshpeli eldiń jaqsy biletin stıhııasy – jan-janýar ómirinen alynǵan shyǵarmalar arqyly áleýmettik oıǵa yqpal etý maqsatymen Ivan Andreevıch Krylov týyndylaryn aýdaryp, “Qyryq mysal” degen atpen 1909 jyly Peterbýrgten bastyryp shyǵardy.
Bir jaǵynan qyzyqty forma, ekinshi jaǵynan uǵymdy ıdeıa, úshinshi jaǵynan, qazaq turmysyna et-jaqyn sýretter ulasa kelip, bul óleńderdi halyqtyń tól dúnıesindeı etip jiberdi.
Júk aldy shaıan, shortan, aqqý bir kún,
Jegilip tartty úsheýi dúrkin-dúrkin,
Tartady aqqý kókke, shaıan keıin
Julqıdy sýǵa qaraı shortan shirkin.
Aýdarmada min joq, múdirmeı, tutyqpaı, esilip-tógilip tur. Endigi kezeń oqyrmanyna qatysty jańa oı, sony pikir, tolǵaýly sózdi aqyn óz janynan qosady.
Jigitter munan ǵıbrat almaı bolmas.
Áýeli birlik kerek bolsa joldas.
Birińniń aıtqanyńa biriń kónbeı
Istegen yntymaqsyz isiń ońbas, —
dep eldi tutastyq, yntymaq jalaýynyń astyna shaqyrady.
Eldiń azyp-tozýyna baılanysty saryndardy Ahmet Baıtursynov jumbaqtap, tuspaldap jetkizedi, keıde ashyq, dál aıtylatyn oılar da bar:
Qasqyrdyń zorlyq boldy etken isi.
Oılaımyn ony maqtar shyqpas kisi
Nashardy talaı adam talap jep júr
Bóriden artyq deımiz onyń isin.
Alýan-alýan oıǵa jeteleıtin “Qaıyrymdy túlki”, “Ala qoılar”, “Úles”, “Qartaıǵan arystan”, “Ógiz ben baqa”, “Qaıyrshy men qydyr”, “At pen esek” mysaldarynda áleýmettik-qoǵamdyq jaǵdaılardy megzeıtin oqıǵalar, adamdar psıhologııasymen saryndas áýezder, taǵylymdy, ǵıbratty tujyrymdar mol oryn alǵan. Aýdarmashy negizgi túpnusqa teksine oraılastyryp, kórkem oıǵa oı, sýretke sýret qosyp, pikirdi ushtap, jańa saryn — áýez qosyp otyrady. “Qartaıǵan arystan” mysalyna:
Baq qonsa, syılar alash aǵaıyn da,
Kele almas jaman batyp mańaıyńa.
Basyńnyń baqyt qusy ushqan kúni
Qul-qutan basynady, malaıyń da, —
degen jalǵasty túıin jasaıdy. Birneshe kisi til taba almaı, berekesi ketip, órtke shaldyǵyp, úlesten qur qalady. Osy “Úles” óleńiniń túıininde aqyn óz pozıtsııasyn ashyq kórsetip:
Oılasaq oqıǵa emes bolmaıtuǵyn,
El qaıda ózin jaýdan qorǵaıtuǵyn.
Qazirgi paıdasyna bári jetik,
Adam az aldyn qarap boljaıtuǵyn.
Ańdyǵan birin-biri jaýdan jaman
Baıqasaq el belgisi ońbaıtuǵyn.
Bul belgi tabylyp júr bizdiń jurttan
Talasyp bir-biriniń júzin jyrtqan.
Aldanyp arqadaǵy daý-sharyna
Káterden káperi joq,
keler syrttan, —
dep tereń mańyzy bar áleýmettik oı tolǵaıdy.
Mysal janrynyń qazaq ádebıetine boılap ený qubylysy álemdik kórkemdik dástúrlerdiń tıpologııalyq uqsastyǵyn kórsetedi. “Dala ýalaıaty” gazetinde 1894 jyly 14 tamyzda I.Krylovtyń “Inelik pen qumyrsqa” (aýdarǵan A.Qurmanbaev) mysalynyń jarııalanýy – qazaq ádebıeti úshin jańa bir arnanyń basy edi.
Krylovtan Abaı – 14, Spandııar Kóbeev – 37, Beket Ótetileýov – 12 mysal aýdarǵan. Bir mysaldyń birneshe ret aýdarylǵany da bar. Máselen: “Aqqý, shortan hám shaıan”, “At pen esek”, “Qasqyr men tyrna”, “Shal men ajal (ólim)”, “Aına men maımyl”, “Maımyl men kózildirik” mysaldaryn Ahmet Baıtursynov ta, Spandııar Kóbeev te aýdarǵan. “Ala qoılar”, “Esek pen qamys (shilik)”, “Baqa men ógiz” mysaldarynyń Abaı nusqasy da, Ahmet nusqasy da bar.
Abaı aýdarmalary Krylov túpnusqasymen kóbine-kóp dálme-dál keledi, Spandııar Kóbeev 8 mysaldy qarasózben baıandaǵan. Al Ahmet Baıtursynov aýdarmalarynda sıýjet saqtalǵanmen, erkindik basym, qazaq turmysyna jańa ıdeıalar, zaman tynysyn tanytatyn jańa oılar aıtylady. Túp negizi Fedrdan alynǵan Krylovtyń on joldyq “Shymshyq pen kógershin” mysaly Ahmet Baıtursynov aýdarmasynda otyz eki joldan turatyn jańa shyǵarma. “Ógiz ben baqa” orysshada – 17, qazaqshada – 36 jol, “Qasqyr men tyrna” orysshada – 19, qazaqshada – 76 jol, “Arystan, kıik hám túlki” orysshada – 35, qazaqshada – 56 jol, “Qasqyr men qozy” orysshada – 37, qazaqshada – 68 jol, “Aǵash” orysshada – 31, qazaqshada – 56 jol. Bul faktiler qazaq aqyny dástúrli oqıǵa, qalypty beınelerdi ala otyryp, oıǵa oı, sýretke sýret qosyp, jańa, ulttyq tól týyndy jasaǵanyn kórsetedi. Buryn emeýrin, ıshara, megzeý, astar, mysalmen berilgen oılar “Masa” kitabynda ashyq, anyq, dáldi, naqty aıtylady. Munda Ahmetttiń óz basynan keshken qıyn-qystaý kúnder, aýyr joldar, qýǵyn-súrgin, jetimdik-joqtyq, birtalaı óleńderge arqaý bolady; el taǵdyry, halyq qamy, bostandyq armany – basty saryn.
Oq tıip on úshimde oı túsirip,
Bitpeıtin júregimde bar bir jaram.
Aldanyp jegenime ony umytsam,
Bolǵandaı jegenimniń bári qaram, —
degen joldardyń naqty ómirlik materıaly ákesi Baıtursynnyń 15 jylǵa Sibirge aıdalyp, qýǵyn kórýi, bala júrektiń tilim-tilim jaralanýy. Al, “Jıǵan-tergen” óleńindegi:
Qazaǵym, elim,
Qaıqaıyp beliń,
Synýǵa tur taıanyp.
Talaýda malyń,
Qamaýda janyń,
Ash kózińdi oıanyp –
degen sózderdi patsha tsenzýrasy kezinde jibermeı tastaǵan. Aqyn ashynyp sóıleıdi, tartystar, qaıshylyqtardy kórsetedi.
Bul bir sóz qasiret aıtyp hatqa jazǵan,
Qalmaǵan túk qasıet qazaq azǵan.
Baıǵa mal, oqyǵanǵa shen maqsat bop,
Oılaıtyn jurttyń qamyn adam azǵan.
Kúres ıdeıasy, keleshek qamy úshin arpalysý, el bolý maqsaty bar tilekten joǵary qoıylady:
Men buqtym, jattym,
Sen buqtyń jattyń,
Kim istemek qyzmet?
Aýyzben aıtyp,
Isterde qaıtyp,
Jolamasaq ne mindet?
Tek júrse toq júrmekti
Qıyn deme bilmekti.
Qazir álem poezııasyndaǵy dilmar sóz – aforızm bop ketken túrik aqyny Nazym Hıkmettiń:
Men janbasam lapyldap,
Sen janbasań lapyldap,
Biz janbasaq lapyldap
Aspan qalaı ashylmaq, —
degen joldarynyń Ahmet Baıtursynov óleńimen áýendestigi kisini tań qaldyrady.
“Masa” kitabyna engen óleńderde jeke bastyń muń-sheri, turmys-salt sýreti emes, negizinen áleýmettik, qoǵamdyq oılar, azamattyq ıdeıalar aıtylady. Ózin-ózi kúıttegen, baılyq úshin, mansap úshin ar- abyroıyn satqan “jaqsylyǵy óz basynan artylmaǵan”, “bos belbeý, bosań týǵan bozbala”, “bir toıǵanyn ar qylmaǵan shaldar”, “qaıyrsyz keshe sarań baılar”, “máz bolyp qur túımege jarqyldaǵan oqyǵandar” synalady. “Týysyma”, “Dosyma hat”, “Qazaq qalpy”, “Qazaq salty”, “Kók esekterge”, “Jurtyma”, “Qarqaraly qalasyna” óleńderinde uly Abaı satırasyn eske túsiretin saryndar, oılar, obrazdar bar. “Anama hat”, “Jaýǵa túsken jan sózi” – qorlyq-zorlyqqa moıymaǵan, bostandyq, erkindik jolynda bárine kóngen qaıratty erler tulǵasyn músindegen jyrlar. “Masada” Pýshkınnen aýdarylǵan “Qyzdyr deısiń májilisti, jan deısiń”, “At”, “Danyshpan Alıktiń ajaly”, “Balyqshy men balyq”, “Altyn átesh”, Krylovtan aýdarylǵan “Sorly bolǵan mujyq”, “Qazdar” shyǵarmalary da berilgen.
Qınamaıdy abaqtyǵa japqany,
Qıyn emes darǵa asqany, atqany.
Maǵan aýyr osylardyń bárinen
Óz aýylymnyń ıtteri úrip qapqany, —
degen joldarda óz ýaqytynyń syry aıtylsa:
Tán kómiler, kómilmes etken isim,
Oılaıtyndar men emes bir kúngisin.
Jurt uqpasa, uqpasyn, jabyqpaımyn,
El bir kúnshil, meniki erteńgi úshin, —
degen ýaqytta aqyn bolashaqpen syrlasqandaı, ólmestigine senedi.
Eki jınaq – “Qyryq mysal”, “Masa” – qazaq ádebıetin jańa taqyryptarmen, ıdeıalarmen, oılarmen, órnektermen baıytty; Abaıdyń aqyndyq dástúri ilgeri jalǵasty, zaman talabyna saı jigerli poezııa týdy, budan keıin talantty aqyndardyń jańa býyny taram-taram júlgelerdi tereńdetip, jalǵastyryp áketetin bolady.
Ár túrli oqıǵalarǵa, halyqaralyq jaǵdaıǵa, zań, quqyqtaný, jer máselesine, otarlaýǵa, ǵylym-bilimge, pedagogıkaǵa arnalǵan “Taǵy da narodnyı sot haqynda” (1911), “Qazaq hám IÚ Dýma” (1912), “Zemstvo” (1913), “Jer jaldaý jaıynan” (1913), “Kóshpeli hám otyryqshy norma” (1913), “Ýaq qaryz” (1913), “Bu zamannyń soǵysy” (1914), “Járdem komıteti” (1915), “Zakon jobasynyń baıandamasy” (1914) (osy maqala úshin Ahmet Baıtursynov shtraf-aıyp tólegen), “Qazaq halqyn bıleý týraly 1868 jyly shyqqan ýaqytsha polojenıe” (1914), “Gýbernator ózgertilýi” (1914), “Soǵysýshy patshalar” (1914), “Qazaq jerin alý týrasyndaǵy nızam” (1913), “Qazaqqa ashyq hat” (1916), “Bastaýysh mektep” (1914), “Qazaq arasynda oqý jumystaryn qalaı júrgizý kerek” (1923), “Partııa hám keńes qurylysyndaǵy rýshyldyq áseri” (1926) sııaqty kóptegen maqalalar pýblıtsıst Ahmet Baıtursynovtyń kózqarasy evolıýtsııasyn, tarıhı biligin, oıshyldyq deńgeıin, jýrnalıstik qarymyn kórsetip, rýhanı damý kezeńderimizden mol habar beredi.
Al ǵalymnyń tilshi, ádebıetshi retinde jazǵan eńbekteri birneshe tom bolarlyq mol dúnıe, bulardyń ishinde 1913 jyly jazylǵan “Qazaqtyń bas aqyny” eńbegi – oqshaý, dara tur.
Abaıdyń tarıhı mıssııasy, rýhanı bolmysymyzdaǵy orny, kórkemdik-estetıkalyq sıpattar durys kórsetilip, tereń taldanyp, alǵash ret qazaq oqyrmanynyń aldyna tartyldy. Ómirdiń san alýan kókeıkesti máselelerin arqaý etip jazǵan Ahmet Baıtursynov maqalalary aldymen “Aıqap” jýrnalynda, 1913-1918 jyldar arasynda ózi redaktorlyq etken “Qazaq” gazetinde, keıin keńes baspasózinde jarııalanǵan.
Maqalalar sany kóp, olar merzimdi basylym betinde shashylyp jatyr, bulardy jınap, suryptap, oı eleginen ótkizip, júıelep bastyryp shyǵarý arqyly qoǵamdyq-saıası, áleýmettik-tarıhı zerdemizdiń qazir oısyrap, úńireıip turǵan betterin toltyratyn bolamyz. Qazirgi qolda bar materıaldardyń negizine súıengende qalamger – oqý-aǵartý, oqýlyqtar jasaý, álippe, emle, grammatıka, jer ıegeri, kásip isteý, halyqaralyq qatynastar, tarıh, quqyqtaný, zań, fılosofııa, qoǵamdyq kúrester, mádenıet, ádebıet, estetıka problemalaryn tereńnen qozǵap, óz kezindegi qoǵamdyq-áleýmettik oıǵa muryndyq, uıytqy bolǵan pikirler aıtyp, tujyrymdar jasaǵan. 1917-19 jyldar arasynda ár qııandy shıyrlaǵan kezderin avtordyń ózi de moıyndaǵan.
Avtordyń “Qazaq ókpesi” maqalasynda (“Aıqap”, 1911, № 2) tarıhı máselelerge obektıvti, ǵylymı turǵydan qaraıtyndyǵy kórinedi, qazaq handyǵy nelikten qulady, óz aldyna derbes memleket bolyp tura almaýdyń sebebi, Reseıge qosylýdyń negizgi jaǵdaılary degen problemalardyń jaýaby aıtylady. “Oljaly jerde úlesten qaǵylǵanymyz, ordaly jerde orynnan qaǵylǵanymyz, joraly jerde joldan qaǵylǵanymyz – bári nadandyq kesapaty”, deı kelip, el men eldi, ult pen ultty teńgeretin ǵylym, óner ekenin aıtyp, oqýǵa, aǵartýshylyqqa den qoıady.
Bul baǵytta jazylǵan, biri-birimen sabaqtas maqalalar óte kóp. “Oqý jaıy” (“Qazaq”, 1913, № 11) maqalasynda óz kezindegi mektepter isin tııanaqtaı otyryp, sol tustaǵy Qostanaı ýezindegi saýattylyq máselelerin qozǵaıdy, árbir júz kisiden 6 erkek qazaqsha, árbir myń kisiden 6 erkek oryssha, ál árbir úsh júz kisiden 1 áıel qazaqsha, tórt myń kisiden 1 áıel oryssha hat tanydy degen derek keltiredi. “Qazaqsha oqý áli bir belgili tártipke kelip jetken joq, kemshiligi esepsiz kóp. Qazaqsha oqý kitaptary jańa ǵana kórinip keledi. Tártippen oqytarlyq muǵalimder az, oqý programmasy joq, belgili oqý joly joq, salǵan mektepter joq, muǵalimderge arnalǵan aılyq joq, oqytýdyń qazaqsha oqýdy aımaqqa birdeı jetkilikti etetin jasalǵan órnek joq, oqytý ǵylymyn úıretetin darımuǵalımýn (pedýchılıshe) joq” dep kúızeledi. Munyń ústine avtor qazaqsha, oryssha, eki tilde bilim alý júıesin erekshe qoldap, “jalpaq jurttyń qoly oryssha oqýǵa túgel jetsin
Автор публикации
