17 ноября, 2018 21:47
Qazіrgі kezdegі qoǵamnyń damýy aınaladaǵy qorshaǵan ortany paıdalanýmen tіkeleı baılanysty, ıaǵnı adamzat tіrshіlіgіne qadetіnіń barlyǵyn tabıǵattan alady. Bul jaǵynan alǵanda tabıǵat – tabıǵı qajettіlіktі qamtamasyz etetіn tańǵajaıyp qubylys. Ǵylym men tehnıkanyń jetіlýі, óndіrіstіń qarqyndap damýy, jerasty qazba baılyqtaryn keńіnen paıdalaný, transport túrlerіnіń kóbeıýі qorshaǵan ortany túrlі hımııalyq qosylystarmen lastaýda.
Mundaı hımııalyq qosylystardyń kóbіnіń toksındіk jáne kontserogendіk qasıetterі bıosferalyq tepe-teńdіktіń buzylýyna, klımattyń ózgerýіne, aýylsharýashylyq ónіmder ónіmdіlіgіnіń tómendeýіne jáne halyqtyń densaýlyǵynyń nasharlaýyna áserіn tıgіzedі.
Toksındіk jáne kontserogendіk qosylystar kletka quramyna enіp, DNK molekýlasyna áser etedі, hromosomalaryn buzyp, nátıjesіnde aǵzalardyń tіrshіlіk etý qabіlettіgіn tómendetedі.
Adamzat balasy qazіrgі kezde shamamen 70 myńǵa jýyq hımııalyq qosylystardy paıdalanýda, osy kórsetkіshke jylyna 500-1000-ǵa jýyq hımııalyq qosylystar qosylyp otyrady.
Árıne, bul qosylystar atmosferalyq aýa, topyraq, sý, ósіmdіk arqyly adam aǵzasyna qaıta jınaqtalyp, belgіlі bіr mólsherde ásіr etetіnі belgіlі.
Tabıǵı ortany zııandy zattarmen lastaıtyn oryndardyń bіrі – ǵaryshqa zymyrandar ushyratyn áskerı-óndіrіs keshenderіnіń jumysy.
Qorǵanys mınıstrlіgіnіń negіzgі ekologııalyq máseleler jónіndegі tіzіmі boıynsha tabıǵattyń ǵarysh zymyrandarynan lastanýy áskerı tehnıkalar men qarý-jaraqtardy joıý jáne radıoaktıvtі lastanýdan keıіn úshіnshі oryn alady.
Ǵaryshtyq apparattardy ushyratyn ǵarysh aılaǵynyń bіrі – «Baıqońyr».
«Baıqońyr» ǵarysh aılaǵy Qazaqstan Respýblıkasynyń ońtústіk-batys bólіgіnde, Qyzylorda oblysynyń terrıtorııasynda ornalasqan, jalpy kólemі 6,7 myń km2 jerdі alyp jatyr.
Aımaqtyń relefі – tuzdytopyraqty, jyljymaly qumdy tómpeshіkterden turady. Ósіmdіk túrlerі kóp, bіpaq sırek ornalasqan, negіzіnen efermelerden turady, shіlde aıynyń ortasyna deıіn saqtalyp, sonan soń kúıіp ketedі. Bіr jyldyń úsh júz kúnіnde jel soǵyp, onyń 17-38 kúnіnde shańdy borandar turady.
Kóptegen ǵylymı zertteýler aýa ylǵaldylyǵynyń tómendeýіn, jyldyń ár mezgіlіnde temperatýranyń kúrt ózgerýіn ǵarysh ushý apparattarynyń jumysymen baılanystyrady.
Alǵashqy (1981 – 85 jj.) eksperımenttіk baqylaýlar qýatty ǵaryshtyq ushý apparatynyń «Speıs — Shattl» nemese zymyran jetkіzgіsh «Satýrn — 5» apparatynyń ǵaryshqa ushyrý kezіnde Kanaveral – Evropa jaǵalaýymen Soltústіk Atlantaǵa deıіngі aralyqtyń aýa aǵynynyń (tsıklon) ózgerýіn, al jyldyń jyly ýaqytynda (jazdyq) «Plesetsk» ǵarysh aılaǵynan ushyrylatyn qýatty ushý apparatynyń áserі burynǵy Odaq terrıtorııasynyń Ortalyq Evropalyq bólіgіne jáne soltústіk-batys oblystardyń atmosferalyq aýa aǵynynyń aktıvtіlіgіnіń joǵarylaýyna áserіn tıgіzetіnіn dáleldeıdі.
Qýatty ǵarysh ushý apparattary ushyrylatyn «Baıqońyr» ǵarysh aılaǵyna jaqyn ornalasqan aımaqtarda aýa raıy kúrt buzylyp, 3-5 táýlіkke deıіn borandy qum sýyryp, jel bolyp, temperatýranyń (0-60S) tómendeý protsesі jıі baıqalatyny belgіlі.
Bul protsess sýy tartylyp, tabany keýіp, tuzǵa aınalǵan Aral aımaǵy úshіn qanshalyqty kerі áserі baryn aıtpasqa bolmaıdy.
«Baıqońyr» ǵarysh aılaǵy ornalasqan aımaqtyń basty ekologııalyq máselesі – Aral teńіzі deńgeıіnіń tómendeýі jáne jerdіń tuzdanyp qurǵaqshylyqqa aınalý protsesі. Sondyqtan ǵarysh aılaǵynyń jumysy qorshaǵan ortaǵa qosymsha kerі áserіn tıgіzýde.
Ǵarysh ushі apparatynyń qorshaǵan ortaǵa basty zııandy áserі aýa aǵynyn (tsıklon) kúsheıtýmen shektelіp qoımaıdy, túrіne qaraı salmaǵy 3,2 tonnadan – 16,2 tonnaǵa deıіn bolatyn zymyrandardyń jaǵar jáne janarmaı qaldyqtary quramynda hımııalyq toksıdtі qosylystardyń bolýynda.
Sońǵy 30 jyldyń kólemіnde osy salaǵa qatysty mamandar hımııalyq janarmaı men jumys іsteıtіn zymyran dvıgatelderіnen bólіnetіn qaldyqtardyń atmosferanyń tómengі qabatyna aýqymdy masshtabta zııandy áserіnіń joqtyǵyn dáleldese, 40 jyldan berі jınaqtalǵan málіmetterge qaraǵanda olardyń zııandy áserlerіn anyq kórýge bolady.
Ǵarysh aılaǵynan ushyrylatyn zymyran jetkіzgіshterdіń dvıgatelіne paıdalanylatyn janarmaıyna naqtyraq toqtalsaq:
1. Azottetraoksıdі (AT) jáne azot qyshqyly totyqtyrǵyshtarymen sımmetrııasyz dımetılgıdrozın (SDMG);
2. Sýtegі asqyn totyǵy men suıyq ottegі totyqtyrǵyshtarymen kómіrtegі (RT-1, RG, T-1) janarmaı, bul qosylys jumysyn aıaqtaǵan bólshektіń jerge qulaýy kezіnde býlanyp ottegі jáne sýtegіne aınalyp ketedі. RT-1 jáne osy tektes basqa qosylystar qorshaǵan ortaǵa kerosın jáne benzın tárіzdі áser etedі, al sımmetrııasyz dımetılgıdrozın (geptıl) qaýіptіlіgі jaǵynan bіrіnshі klasqa jatatyn hımııalyq toksındі qosylys.
Tolyǵyraq toqtalar bolsaq, zymyrannyń suıyq janarmaı komponentіne kіretіn «geptıl» azotty organıkalyq qosylysy gıdrozın týyndylaryna jatady. Hımııalyq quramyna sáıkes sımmetrııasyz dımetılgıdrozın aktıvtі totyqsyzdanǵysh, ártúrlі totyqtyrǵyshtarda ońaı totyǵyp, tetrametılterazen (TMT), nıtrozodımetılamın (NDMA), dımetılmetılengıdrozın (DMMG), dımetılamın (DMA), formaldegıd (FA), sý, azot,ammıak jáne basqa ónіmderge aınala bastady.
Sımmtrııasyz dımetılgıdrozın jáne onyń alkılgomologtarynyń tez totyǵýy totyqtyrǵyshtardyń túrіne jáne kontsentratsııasyna baılanysty. Mundaı totyqtyrǵyshtardyń qataryna (sý, aýa, topyraq, temperatýra) aktıvtі metaldar Cu, Fe, Cr, Mn jáne olardyń oksıdterі, passıvtі metaldar Al, Ni, Mg jáne olardyń oksıdterі jatady.
Bul metaldarǵa aımaqtyń topyraǵy baı ekenіn eskerýіmіz qajet.
Ǵarysh aılaǵynyń jumysy qorshaǵan ortaǵa mynadaı kerі áserіn tıgіzedі:
— ushý protsesіnen keıіn, atmosferanyń tabıǵı rejımі buzylady;
— atmosferany jáne jer betі qabattaryn toksındі zymyran janarmaıynyń qaldyqtaryman lastaıdy;
— atmosferanyń ozon qabatyn buzady;
— terrıtorııalardy ushý apparattarynyń qaldyqtarymen, synyqtarymen zaqymdaıdy;
— qyshqyldy jańbyrdyń jaýýyna sebepshі bolady;
— aýqymdy masshtabta temperatýranyń joǵarlaýyna áserіn tıgіzedі.
Qaýіptіlіgі jaǵynan bіrіnshі klasqa jatatyn sımmetrııasyz dımetılgıdrozınnіń bıologııalyq obektіlerge áserі jónіndegі qazyіrgі túsіnіkter tolyq málіmetter bere almaıdy.
Zymyran janarmaı komponentterіne kіretіn toksındі qosylystardyń tabıǵı jaǵdaıdaǵy mıkrobtar men ósіmdіkterge áserі týraly túsіnіkter múldem joq. Sondyqtan osy baǵyttaǵy zertteýler qazіrgі kezde asa ózektі máselelerge jatady.
Laboratorııalyq jaǵdaıda júrgіzіlgen zertteýlerdіń nátıjesі ósіmdіkterdіń boıynyń qysqa bolyp, keıbіr morfologııalyq ózgerіster baıqalyp, aýylsharýashylyq ósіmdіkterіnіń sapasy nasharlap jáne ónіmdіlіgіnіń tómendeıtіnіn kórsetedі.
Mysaly, sandyq málіmetterge toqtalsaq, 50 km bıіktіkte zymyran «Speıs — Shattl» 150 tonna kómіr oksıdіnǵ, 500 tonna sý jáne sýteshіn bóledі, osyndaı bıіktіktegі «energııa» ushý apparaty 740 tonna kómіrtegі oksıdіn, 750 tonna sý jáne sýtegіn bóledі. Qysqa qashyqtyqta (1 km) mundaı qaldyqtar jasandy bult túzіp, qyshqyldy jańbyrǵa aınalady jáne ushyrý aımaǵynan 200 km2 qashyqtyqqa deıіngі aımaqtyń aýa raıyn ózgertedі. «Baıqońyr» ǵarysh aılaǵynan ushyrylatyn «Proton» zymyran jetkіzgіshіnіń bіr ret ushyrylýyna 180 tonna geptıl quıylady. Ǵarysh aılaǵy jumys júrgіzgennen (1956 j) bastap mundaı «Proton» zymyran jetkіzgіshіnіń 260-tan astamy ushyrylǵan.
Kóp satyly «Proton» zymyran jetkіzgіshіnіń alǵashqy blogy (alty bakty blok bolady) jumysyn aıaqtap, jerge qulaǵanda 1,5 tonnadan – 3,5 tonnaǵa deıіn geptıl qaldyǵy jerge tógіledі. Sonda bіr ret ushyrylǵanda, orta eseppen 2 tonna geptıl jerge tógіlgende, 44 jylda 520000 tonna geptıl tógіledі. Ekologııalyq qaýіpsіzdіktі saqtadyq degennіń ózіnde, Qazaqstan Respýblıkasynyń ulttyq aerokosmostyq agenttіgіnіń málіmdeýіnshe, qazіrgі kezde zymyran jetkіzgіshіnіń jerdі zaqymdaıtyn geptıl mólsherі 150-200 lıtr shamasyn quraıtyny anyqtalǵan.
Qorshaǵan ortanyń jáne halyqtyń ekologııalyq qaýіpsіzdіgіn nyǵaıtyp, qazіrgі kezdegі ózektі máselelerdі sheshý kóptegen jumystardyń atqarylýyn talap etedі. Al bul maqsatqa jetý úshіn mynadaı sharalardy oryndaý qajet:
— qýatty zymyrandardyń ushyrylýyn sıretý;
— egіndі jınaý jáne baý-baqshalardyń gúldeýі kezіnde toksındі hımııalyq qosylystardy bóletіn zymyrandardy ushyrmaý;
— toksındі zymyran janarmaılaryn saqtaýda jáne tasymaldaýda qaýіpsіzdіk sharalaryn saqtaý;
— aımaqtyń sýy, topyraǵy, ósіmdіkterіne jan-jaqty zertteý jumystaryn júrgіzý;
— zymyran bólshekterі qulaıtyn aımaqtardaǵy halyqtyń densaýlyǵyn medıtsınalyq tekserýlerden ótkіzý t.b. jumystar atqarylýy qajet.
Qoryta aıtqanda, bіz atmosferalyq aýaǵa «Baıqońyr» ǵarysh aımaǵynan ushyrylatyn zymyrandardyń janarmaı qaldyqtary men Aral teńіzіnen kóterіletіn tuzdyń qorshaǵan ortaǵa áserі týraly tolyq málіmetterdі zertteý qajet ekendіgіn basa aıtqymyz keledі.
Sondyqtan jalǵa berіlgen Qazaqstan terrıtorııasyndaǵy ǵarysh aılaǵyn baqylaý, boljaý, zertteý jumystaryn qarqyndy júrgіzý qajet.
Derekter
Bіzdіń oblys aımaǵynda álemdegі eń іrі ekologııalyq qaýіptі úsh obektі – Semeı ıadrolyq synaq polıgony, Saryshaǵan áskerı polıgony jáne «Baıqońyr» ǵarysh aılaǵy ornalasqan.
«Baıqońyr» paıdalanýǵa berіlgen ýaqyttan berі 1300-ge jýyq zymyran ushyrylǵan.
Aqtoǵaı aýdany jerіnіń 37 %-y, Shet aýdany jerіnіń 93 %-y, Jańaarqa aýdany jerіnіń 37 %-y, Ulytaý aýdany jerіnіń 74 %-y «Proton» zymyrantasyǵyshynyń otyny – geptılmen lastanǵan.
Geptıl – adam jáne janýarlarǵa kontserogendіk jáne mýtagendіk áserі bar ýly zat.
«Proton» zymyrantasyǵyshynyń alǵashqy satysyna (5 satyly) 500 tonna geptıl otyny toltyrylsa, onyń bólіnіp, jerge qulaıtyn bólshegіnde 10-30 tonna otyn janbaı qalady.
Geptıldіń kontsentratsııasy bіr tekshe metr aýada – 0,001 mg., al 1 kg topyraqta 0,1 mg bolǵanda ǵana zııansyz.
«Qazmehonobr» kásіpornynyń 1994 jyly jasaǵan esebіne qaraǵanda, zymyrannyń bіrіnshі satysy qulaıtyn jerlerdegі maldyń etі men sútіndegі geptıl mólsherden ondaǵan ese asyp ketken.
Respýblıka aýmaǵyndaǵy 47 aımaqqa zymyran qaldyqtary túsetіn bolsa, sonyń 39-y bіzdіń oblystyń ústіnde.
Apattar
1996 j. 14 mamyr – «Soıýz» zymyrantasyǵyshy qulady.
1997 j. 20 mamyr – «Zenıt» zymyrantasyǵyshy qulady.
1999 j. 5 shіlde – «Proton» zymyrantasyǵyshy qulady.
1999 j. – «Proton» zymyrantasyǵyshy qulady.
(Negіzіnen osyndaı 37-38 apat bolǵan, bіraq naqty derek joq).
Tarıhı anyqtamalar
1955 j. 12 aqpan – «Baıqońyr» ǵarysh aılaǵyn salý jónіnde sheshіm qabyldandy.
1955 j. 12 mamyr – keshennіń qurylysy bastaldy.
1957 j. – «R-E» zymyrany ushyryldy.
1961 j. 12 sáýіr – Tarıhta tuńǵysh ret ǵaryshqa adam ushty. Iý. Gagarın ǵaryshta bolyp qaıtty.
1991 j. 2 qazan – Qazaqtyń tuńǵysh ǵaryshkerі T. Áýbákіrov ushty.
1957-95 jj. – Aınaladaǵy ortaǵa jáne halyq densaýlyǵyna kerі yqpal týraly derekter shektelіp keldі.
1997 j. 4 qazan – Reseı Federatsııasy «Baıqońyr» keshenіn jalǵa (arenda) alǵan jaǵdaıda onyń aımaǵyndaǵy ekologııa jáne tabıǵatty paıdalaný máselesі jónіndegі kelіsіmge qol qoıyldy.
1998 j. 21 qazan – tabıǵatty qorǵaý zańynyń buzylýyn boldyrmaý jónіndegі Qyzylorda oblystyq qorshaǵan ortany qorǵaý basqarmasy uıǵarym shyǵardy.
1998 j. qarasha – 1999 j. mamyr uıǵarymdy oryndaý týraly Reseı jaǵymen hat almasyldy. Reseı jaǵy uıǵarymnyń barlyq tarmaqtaryn oryndaıtyndyǵy týraly habardar ettі.
1999 j. 29 naýryz – Reseı-Qazaqstan komıssııasy kezdesіp, bіrlesken hattamaǵa qol qoıdy.
1999 j. 2 shіlde – Qyzylorda oblystyq qorshaǵan ortany qorǵaý basqarmasy ǵarysh aılaǵynan zymyrantasyǵyshtardyń ushýyna tyıym salynatyny týraly Reseı jaǵyna eskertý hat joldady.
1999 j. 5 shіlde – Aqaýmen ushyrylǵan «Proton» zymyrantasyǵyshy Qarqaraly aýdanynyń jerіne qulady.
1999 j. 27 qazan – «Proton» zymyrantasyǵyshynyń apaty. Onyń synyqtary Atasý poselkesіnіń janyna qulady.
1999 j. 18 qarasha – kelіsіmderge qol qoıyldy. Kelgen shyǵynnyń ornyn toltyrý Reseıden talap etіldі.
«Baıqońyr» keshenіnіń ınfraqurylymy
— Baıqońyr qalasy.
— Ǵarysh aılaǵy:
— quramynda 52 ushyrý qondyrǵysy bar keshen (85 h 125 km);
— kómekshі obektіler (zavodtar, aerodromdar, jylý-elektr ortalyǵy).
— Zymyrantasyǵyshynyń bólіnіp qalatyn bólshekterі qulaıtyn aýdandar (jalpy kólemі 4,8 mln ga bolatyn 22 alań).
Jalǵa berý sharty (1994 j.)
Jalǵa berý aqysyna (jylyna AQSh-tyń 115 mln. dollary) tabıǵatty paıdalaný tólemі de qosylǵan. (Bіraq qorshaǵan ortany qorǵaý qoryna odan bіr tıyn da túspeı otyr).
Ekologııa jáne tabıǵat qorǵaý máselesі 1997 j. 4 qazanda jasalǵan kelіsіmmen jeke retteledі.
Ǵarysh aılaǵy obektіlerіne bógde adamdy kіrgіzý kózdelmegen. Bul másele 1999 jyldyń 1 qarashasyndaǵy jeke erejemen keıіnnen rettelgen.
«Baıqońyr» ǵarysh keshenіnіń máselesіmen aınalysyp jatqan joǵary oqý oryndary men ǵylymı-zertteý ınstıtýttary, olardyń baǵdarlamalary
Ótken jyly (1999 j) «Proton» ekі ret qulaǵanda, bіzdіń mundaı tótenshe jaǵdaıǵa daıyn emes ekendіgіmіz belgіlі boldy. Qazіr bіrtalaı tájіrıbe jınadyq. Bіrіnshі jaǵdaı boıynsha ǵylymı zertteýdі Qazaqstan ǵalymdary júrgіze bastady. «Baıqońyr» keshenіnіń qyzmetіne baılanysty halyq densaýlyǵy jaǵdaıynyń monıtorıngі baǵdarlamasy boynsha oblystyq densaýlyq saqtaý basqarmasynyń bastyǵy Qanat Ermekbaevtyń basshylyǵymen oblys dárіgerlerі de jumys іsteýde. Solardyń іshіnde QR UǴA-nyń korrespondent – múshesі, QMMA-nyń rektory, medıtsına ǵylymdarynyń doktory, professor Maqash Álıakparovtyń basshylyǵymen «Baıqońyr» keshenіnіń adam densaýlyǵyna áserі týraly tereńdetіlgen ǵylymı zertteý bіrіnshі ret júrgіzіlіp otyr. Buǵan qosa zymyrantasyǵyshtyń bólіngen bólshekterі túsetіn Ulytaý, Qarqaraly jáne Jańaarqa aýdandaryndaǵy jerlerde QazMÝ men «Qazmehonobr» ǵalymdary da ekologııalyq zertteýler júrgіzіlýde. Al E.A. Bóketov atyndaǵy Qar MÝ-dyń ǵalymdary júrgіzіp jatqan jumystar óte erekshe. Onda ekologııalyq zertteý ortalyǵy qurylyp, ýnıversıtet rektory, tehnıka ǵylymdarynyń doktory, professor Jambyl Aqylbaevtyń basshylyǵymen zymyran otynyń quramyn anyqtaıtyn jańa aspap jáne onyń jumys іsteý ádіstemesі jasalyp jatyr.
«Baıqońyr» ǵarysh aılaǵynyń elіmіzge ákelgen paıdasy
«Baıqońyr» ǵarysh aılaǵy ótken ǵasyrdyń enshіsіne jazylǵan adamzat balasynyń eń bіr teńdesі joq jetіstіgіnіń bіregeıі desek artyq bolmas. Sol arqyly adam tabıǵat qupııalary men erekshelіkterіn ıgerý úrdіsіndegі ózіnіń alar bıіgі men jeter asýyn naqty іstermen dáleldep berdі.
«Baıqońyrdyń» qyzmet ete bastaǵanyna 40 jyldaı ýaqyt bolsa, osy ýaqyt іshіnde ol Qazaqstandy álemge tanytty. Alǵashqy jer serіkterі osynda ushyryldy. Sońǵy málіmetterge qaraǵanda, munda turǵan ǵımarattar men basqa da jaraqtardyń quny 25-30 mlrd dollarǵa baǵalanady eken. Ol burynǵy Keńes Odaǵynan qalǵan mura. Ol Qazaqstannyń ǵylymı dárejesіnіń ósýіne de úlken áser ettі.
«Baıqońyrdan» ǵaryshqa bіrіnshі adam attanǵannan berі qanshama jer serіkterі, ǵylymı zertteý stantsııalary, ǵarysh korablderі ushyryldy. Sonyń nátıjesіnde ǵylymymyz órkendep, tabıǵattyń talaı tylsym qupııalary ashyldy. Demek, «Baıqońyr» ǵarysh aılaǵynyń adamzat balasy úshіn de, elіmіz úshіn de alar orny erekshe.
Автор публикации
