17 ноября, 2018 21:38
Dúnıejúzin qaıta bóliske salý jolynda “Úshtik odaq” (Avstro-Vengrııa, Germanııa, Italııa) pen Anglııa, Frantsııa, Reseı koalıtsııasy arasyndaǵy saıası-ekonomıkalyq qaıshylyqtardan túyndaǵan soǵys. HIH ǵasyrdyń aıaǵyna taman bul memleketter arasynda óz yqpal aımaǵyn keńeıtý úshin báseke kúsheıe tústi. 1879 jyly Germanııa Avstro-Vengrııamen soǵys odaǵyn jasasty, buǵan 1882 jyly Italııa qosylyp, “Úshtik odaq” qurdy. Alaıda, 1914 jyldan beıtarap saıasat ustanǵan Italııa keıin óziniń burynǵy odaqtastaryna qarsy soǵysty. “Úshtik odaqqa” Osman ımperııasy men Bolgarııa qosyldy. Oǵan qarsy 1907 jyly Anglııa, Frantsııa jáne Reseıdiń soǵys koalıtsııasy – Antanta quryldy. Birinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde Serbııa, Belgııa, Japonııa, Italııa, Rýmynııa, Portýgalııa, AQSh, Grekııa, Qytaı jáne Latyn Amerıkasynyń birqatar elderi Antanta elderimen odaqtasty. Soǵystyń bastalýyna 1914 jyldyń 28 maýsymynda Saraevoda Bosnııa men Gertsegovınadaǵy avstro-vengr áskerleriniń jattyǵýlaryna kelgen avstrııa taǵynyń murageri ertsgertsog Frants-Ferdınandtyń óltirilýi syltaý boldy.
Terrorıstik aktini iske asyrýshy “Mlada bosna” ultshyldyq uıymynyń múshesi Gavrılo Prıntsıptiń ulty serb bolyp shyqty. Avstro-Vengrııa Ókimeti Germanııanyń maquldaýymen muny Serbııaǵa ýltımatým qoıýǵa negiz bar dep sheshti. Ýltımatýmnyń talaptary Serbııanyń táýelsizdigine nuqsan keltiretindeı dárejede edi. Búkil bir aı boıyna Eýropanyń uly derjavalary ertsgertsogtyń óliminiń saldary qalaı bolady ekendigin talqylaýmen boldy. German ımperatory Vılgelm II avstııalyqtardy “serbterdi qurtýǵa” aıdap saldy. Reseı, Frantsııa jáne Ulybrıtanııa avstro-germandyqtardyń bul áreketterine toıtarys berý kerek dep eseptedi. Serb úkimeti Reseıdiń keńesi boıynsha ýltımatýmnyń barlyq talaptaryna kelisti. Biraq bul esepke alynbady.
28 shildede Avstro-Vengrııa armııasy Serbııaǵa basyp kirdi. Eýropa eriksiz soǵys órtine sharpyldy. 29 shildede Reseı ishinara mobılı zatsııa jarııalady. 1914 jyldyń 1tamyzynda Germnııa Reseıge, al 3 tamyzda Frantsııaǵa soǵys jarııalady.Kelesi kúni soǵysqa Ulybrıtanııanyń domınıondary – Avstralııa, Kanada, Jańa Zelandııa jáne Ońtústik Afrıka Odaǵy soǵysqa aralasty. Soǵysqa barlyq qurlyqtyń 38 memleketi tartyldy. Tamyzda Germanııaǵa Japonııa soǵys jarııalady. Onyń maqsaty Germanııanyń otarlaryn: Qytaıdaǵy ıelikteri men Tynyq muhıttaǵy araldardy basyp alýi edi. Germanııa óz jaǵynda soǵysqa Túrkııany, sońynan Bolgarııany tartty. Zakavkazede, Taıaý Shyǵysta,
Balqanda jáne Afrıkadaǵy german otarlarynda jańa maıdandar ashyldy. Osylaı Birinshi Dúnıejújilik soǵys bastaldy.
Soǵystyń sebepteri jáne oǵan qatysýshylardyń maqsattary. Soǵystyń sebebi Eýropanyń uly memleketteriniń arasyndaǵy tereń qaıshylyqtar, olardyń qurlyqta ústemdik ornatý úshin ózara talastary, otarlaryn qorǵaý nemese olardy qaıta bólisý múddeleri jáne monarhtar men memleket saıasatkerleriniń keýdemsoqtary boldy.
Frantsııa 1871 jyly aıyrylǵan terrıtorııalaryn qaıtarýdy, tipti múmkindik bolsa, Reın jaǵalaýyn qosyp alýdy kózdedi. Ulybrıtanııanyń maqsaty men armany Germanııany qurlyqtardy basty básekelesi esebinde kúıretý boldy. Al Germanııa Eýropada ústemdik alý maqsatymen basty básekelesi Anglııany talqandap, ony otarlarynan aıyrýǵa, Frantsııany, Belgııany jáne Gollandııany jeńip, otarlaryn ózi basyp alýǵa umtyldy, al Reseıden Polshany, Ýkraınany jáne Baltyq jaǵalaýyn tartyp alyp, ony álsiretýdi kózdedi. Avstro-Vengrııa Serbııany qıratyp, Balqandaǵy panslavıandyq qozǵalysqa jáne onyń tiregi Reseıge soqqy berýdi maqsat etti. Germanııa Frantsııa men Ulybrıtanııany talqandap qana qoımaı, olardyń otarlaryn jáne otarǵa aınaldyrý úshin Reseı terrıtorııasynyń bir bóligin basyp alýǵak umtyldy.Reseı Galıtsııany, Túrkııanyń bir bóligin, Konstantınopl men Qara teńiz buǵazdaryn ıemdenýge tyrysty. Qos áskerı-saıası odaq músheleriniń keıbir pıǵyldary qupııa kelissózder barysynda kelisimdermen tujyrymdalǵan bolatyn. Qalǵandary ashyq aıtylyp, óz elderiniń halyqtarynyń ulttyq sezimderimen múddelerine túrtki saldy.
Birinshi Dúnıejújilik soǵysty soǵysqa qatysýshy árbir memleket qaıtkende óz paıdasyna sheshýge jantalasyp, óz elderindegi jumysshy tabynyń revolıýtsııalyq qozǵalys jáne otar elderdegi halyqtardyń ult-azattyq qozǵalystaryn tunshyqtyrýdy kózdedi.
“Ulttyq tutastyqqa”, “otan qorǵaýǵa” shaqyrǵan shovınıstik urandar alǵashqy kezde barlyq soǵysýshy elderde edáýir keń qoldaý tapty. Germanııa-Avstrııa blogy quramynda 3,5 mıllıonnan astam adamy bar ásker bólimderin (barlyǵy 193 dıvızııa), al Antanta elderi 6 mıllıonnan astam adamdy (barlyǵy 287 dıvızııa) soǵysqa qarsy qoıdy. Barlyǵy eki jaqtan tıisinshe 7 mıllıonnan astamjáne 11 mıllıonǵa jýyq adam mobılızatsııalandy. 4 jyl 3aı 10 kúnge sozylǵan soǵys Germanııa men onyń odaqtastarynyń kúıreı jeńilýimen aıaqtaldy.
Birinshi Dúnıejújilik soǵystytyń asa mańyzdy saıası qorytyndysy – kapıtalızmniń jalpy daǵdarysy onan saıyn tereńdep, dúnıejúzi qarama-qaıshy eki júıege – sotsıalıstik jáne kapıtalıstik júıege bólindi. Otarlar men táýeldegi ult-azattyq qozǵalys otarshyldyqtyń quldyraı bastaýyna jol ashty.
Ótken kezdegi soǵystarmen salystyrǵanda birinshi dúnıejújilik soǵystyń tehnıka-ekonomıkalyq jaǵynan jańa, jetildirilgen negizde ótti. birinshi dúnıejújilik soǵystyń tájirbıesi áskerı ónerdi onan ári damytýǵa zor yqpal jasady. Soǵystyń sıpaty týraly aıaqtalǵannan keıin uzaq ýaqyt boıynda pikir talastar júrdi. Úkimetter “tústi kitaptar” shyǵaryp, olarda qarsy jaqtaryn soǵystyn shyǵýyna kináliler dep aıyptady. Shyn máninde jalpy búkil kapıtalıstik júıeniń jáne árbir soǵysqa qatysýshy eldiń bul kúnáde óz úlesi boldy. Jumysshy qozǵalysyndaǵy solshyldar soǵysty ımperıalıstik dep jarııalap, ony býrjýazııaǵa qarsy azamat soǵysyna aınaldyrýǵa shaqyrdy. Soǵystyń bastaý jáne kinásiz keıbir Eýropa elderine (Serbııa, Belgııa, Lıýksembýrg) agressııa jasaý bastamasy avstro-germandyq odaqtyń jaǵynan boldy. Soǵys tek Serbııa men Belgııa taraptarynan ǵana ádiletti edi.
Shlıffen josparynyń sátsizdikke ushyraýy. Frantsııaǵa beıtarap Belgııa arqyly basyp kelgen german áskerbasshylyǵy frantsýz-german shekarasynda shoǵyrlanǵan frantsýz armııasyn qorshaýǵa alyp, ony kúzge deıin talqandap, Frantsııany tize búgýge májbúr etýdi kózdegen bolatyn. “Blıtskrıg” josparyn soǵys bastalýdan biraz ýaqyt buryn general Shlıffen túzgen edi. Biraq jospar tolyq iske aspaı, qyrkúıekte german áskeri tek Verden túbine deıin jetti. Parıjge basyp alý qaýpi tóndi, degenmen “qas qaqqansha aıaqtalatyn” soǵys jospary iske aspaı qaldy.
Frantsııa Reseıge Shyǵys maıdanda soǵys qımyldaryn jasaý týraly ótinish bildirdi. Orys áskerleriniń Shyǵys Prýssııada jáne ońtústik baǵytta avstro-vengrııa áskerlerine qarsy shabýyly soǵys qımyldarynyń frantsýz teatrlarynan Germanııanyń biraz kúshterin burýǵa sebep boldy. Shyǵys maıdandaǵy soǵys qımyldary Frantsııaǵa qarsy shabýylǵa shyǵý úshin kúsh jınaýǵa múmkindik berdi. Marnadaǵy shaıqas nátıjesinde Parıjge tikeleı qaýip joıyldy. Soǵys qımyldary pozıtsııalyq sıpat aldy. Germanııa eki maıdanda uzaq soǵys qımyldaryn júrgizýge kónýge májbúr boldy.
1915 jylǵy soǵys qımyldary. 1915 jyly Germanııa men Avstro-Vengııa Resıdi talqandap, soǵystan shyǵarý maqsatymen
strategııalyq belsendikti Shyǵys maıdanǵa aýystyrdy. Reseıge qarsy avstro-german Qarýly kúshteriniń jartysynan kóbi attandyryldy. Orys áskerleri Shyǵys Prýssııa men Polshadan yǵystyrylyp shyǵaryldy, biraq avstro- german áskerleri shabýyldy óristete almady.
Osy kezde Germanııa Ulybrıtanııany qorshaýmen tunshyqtyrmaq bolyp, jańa qarý – súńgýir qaıyqtar qoldandy. Az ǵana ýaqyttyń ishinde bineshe júzdegen kemeler sýǵa batyryldy. Biraq bul kútkendeı nátıje bermedi. Nemis súńgýir qaıyǵynyń shabýyly nátıjesinde jolaýshy tasıtyn “Lýzıtanııa” laıneriniń sýǵa batýy beıtarap elderde, ásirese AQSh-ta, kúshti narazylyq týǵyzdy. Osy kezde Germanııa Gaaga konventsııasyn qylmystyq jolmen buzyp, Ipra mańynda hımııalyq qarý – gaz qoldandy, al keıin “ıprıt” dep atalyp ketti.
Soǵysýshy odaqtastardyń óz jaqtaryna jańa odaqtastar tartý jónindegi kúresi jalǵasa tústi. Italııa Antantanyń bıleýshi toptarynyń soǵystan keıin Balqannan terrıtorııasyn keńeıtý jóninde bergen ýádesine senip, Antantaǵa qosylýdy durys dep tapty. Germanııa Serbııa men Gretsııa terrıtorııalarynyń bir bóligin berýdi ýáde etip, Bolgarııany óz jaǵyna soǵysqa tartty.
Verden qyrǵyny jáne 1916 jylǵy soǵys qımyldary. Verden maıdanynda búkil 1916 jyldyń barysynda (aqpannan jeltoqsanǵa deıin) orasan zor shaıqas júrip jatty. Frantsýzdar bas qolbasshysy J.J.Joffrdyń “Qasyq qanyń qalǵansha shaıqas!” degen buıryǵyn oryndady. Bir jylda “verden qyrǵynynda” 1 mıllıonnan asa soldat qaza tapty.
German armııasynyń Verdenge qysymyn maqsatymen frantsýzdar nemisterdiń Somma ózeniniń jaǵalaýyndaǵy qorǵanys shebin buzýǵa áreket jasady. Sommadaǵy shaıqas búkil kúz boıyna sozyldy. Bul jerde aǵylshyndar alǵash ret tankiler qoldandy. Bul bolat ázireıilder nemis soldattaryna psıhologııalyq áser etip, shabýyldyń tabystyǵyn qamtamassyz etkenmen, jalpy strategııalyq jaǵdaı ózgermedi.
1916 jyldyń jazynda Shyǵys maıdandaǵy shabýyl tabystyraq boldy. General A.A.Brýsılovtyń armııasy Galıtsııada avstrııa maıdanynyń shebin buzyp ótti. Brýsılov shabýyly Avstro-Vengrııany áskerı talqandamaǵanmen, aǵylshyn-frantsýz áskerlerine Verden túbi men Sommada taban tirep turýǵa kómektesti.
1916 jyldyń sońynda Eýropada soǵys qımyldaryndaǵy strategııalyq bastama Antantaǵa kóshti.
Taıaý Shyǵysta aǵylshyn-frantsýz áskerleri Túrkııaǵa qarsy shabýldy óristetti. Germanııa Afrıka men Tynyq muhıttaǵy barlyq otarlarynan aıyryldy. Olardy Ulybrıtanııa, Frantsııa jáne Japonııa basyp aldy. Germanııanyń Ulybrıtanııaǵa bettegen kez-kelgen kemelerge sheksiz sý asty soǵysyn jarııalaý týraly toryqqanna shyqqan sheshimin osy sátsizdektermen ǵana túsindirýge bolady. 1917 jyly german súńgýir qaıyqtary 2700-den astam kemeni sýǵa batyrdy. Biraq sheksiz sý asty soǵysynyń bastalýy Germenııaǵa taǵy da bir jaý shyǵýyna alyp keldi – 1917 jyldyń sáýirinde AQSh Germanııaǵa soǵys jarııalady.
Soǵysýshy elderdiń ishki jaǵdaılary. Barlyq soǵysýshy elderde soǵys búkil materıaldyq jáne adam qorlaryn jumyldyrýdy talap etti. Úkimetter halyqqa “Barlyǵy da jeńis úshin!” “Barlyǵy da maıdan úshin!” degen uran tastady. Soǵys áreketterine jappaı qoldaý tabý jáne ulttyq birlikke jetý úshin bıleýshi toptar koalıtsııalyq úkimetter qurdy.
Biraq soǵysýshy elderdiń ishki saıasatynyń basty belgisi óndiriske, tutynýǵa, jalpy qoǵamǵa memleket tarapynan baqylaý men retteýdi buryn bolyp kórmegen jaǵdaıda kúsheıtý boldy. Úkimetter men ónerkásiptik býrjýazııanyń áreketteriniń arasynda áskerı-memlekettik korporatıvtik kapıtalızm qalyptasty. Shıki zatty, materıaldardy, adam resýrstaryn jumyldyrý men bólýdi, áskerı-tehnıka, qarý-jaraqtyń óndirilýin basqaratyn arnaıy komıtetter quryldy. Azyq-túlik óndirisi tómendedi. Barlyq jerlerde azyq-túlik bólýdiń kartochkalyq júıesi engizildi.
Jumys kúnin 12 saǵatqa, tipti odan da kóp ýaqytqa uzartylýy, qanaýdyń kúsheıýi jáne eńbekshilerdiń turmys jaǵdaılarynyń nasharlaýy; ekinshi jaǵynan, korporatsııalardyń paıdasy men áskerı alyp-satarlardyń tabysynyń artýy, korrýptsııa jáne demogogııa soǵysýshy eki odaqqa kiretin barlyq elderge tán ortaq qubylystar edi. “Jaý beınesin” jasaı otyryp, úkimetter “jaý” elderden shyqqandardy lagerge qamady. Saıası bostandyqtar men quqyqtar qatań shekteldi nemese soǵys kezeńderinń zańdary negizinde múldem joıyldy.
Soǵystyń bastapqy kezeńinde kóptegen elderdiń úkimeti otandy qorǵaý uranymen halyqtyń kópshiligin soǵys áreketterine qoldaý kórsetýine jetisti. Soǵystyń sozylýy men ómir súrýdiń qıyndyǵyna baılanysty halyqtyń narazylyǵy kúsheıip, olar kóptegen ereýilder men soǵysqa qarsy shyǵý áreketterinen kórinis tapty. Azamattyq bitimge qandaı áreket jasaǵanymen de qol jetispedi. Bul jóninen 1917 jyl sheshýshi boldy.
Antantamen Tórttik odaqtyń barlyq elderinde narazylyq ereýilderi men soǵysqa qarsy tolqýlarǵa ulasty, ol armııany da shaldy.
Reseıdegi 1917 jylǵy revolıýtsııa jáne Brest bitimi. “Joǵarydaǵylar” men patshalyq tártiptiń daǵdarysy, beıbit halyq buqarasy men soldattardyń jappaı kóterilisi 1917 jyly aqpanda patshanyń taqtan bas tartýyna ákep soqty. Bılikti qolǵa alǵan Ýaqytsha úkimet soǵysty jalǵastyra berdi. Elde saıası bostandyqtar berilgenmen, jumysshylar men sharýalardyń ómir súrý jaǵdaıyn jaqsartý men reformalar jýrgizý jónindegi talaptar qanaǵattandyrylmady. Reseıdiń aldynda eki joldyń ne reformalar jasaý men soǵystan shyǵý, ne revolıýtsııany tańdaý turdy.
Ýaqytsha úkimet uıymdastyrǵan jazǵy shabýyl oılaǵandaı nátıje bermedi, kerisinshe, jaǵdaıdy shıelenistire tústi. Jańa, 1917 jyly qazandaǵy bolǵan, revolıýtsııa ýaqytsha úkimetti qulatty. Bılik Lenın bastaǵan bolshevıkterdiń qolyna kóshti. Keńes úkimeti soǵysýshy elderdi soǵysty toqtatyp, bitimge kelýge shaqyrdy. Biraq bul olar qabyldamaı tastady. Keńestik Reseıdi dúnıejúzilik revolıýtsııanyń tiregi dep eseptegen bolshevıkter armııanyń qojyrap,
1918 jyldyń 3 naýryzynda keńes úkimeti ádiletsiz, tonaýshy Brest bitimine qol qoıdy. Onyń sharttaryna sáıkes Reseı jeriniń birazynan aıyryldy, ol jer Germanııaǵa ótti, orasan kóp mólsherde kontrıbýtsııa tólendi. Biraq bitim úshin ketken shyǵyn kútkendeı qorytyndy bermedi. Antanta elderi Keńestik Reseıge qarsy ınterventsııa uymdastyrdy. Elde azamat soǵysy bastaldy.
Batys maıdandaǵy 1918 jylǵy soǵys qımyldary. Batys maıdanda soǵys qımyldary jalǵasa berdi. Qantógis shaıqastar pozıtsııalyq urystarmen almasyp turdy. 1917 jyldyń sáýirinde frantsýz qolbasshysy Nıvel Arras pen Reın mańynda 100 asa dıvızııa, artıllerııa, tankter, samoletter qatysqan kúshpen kúshti shabýyl uıymdastyrdy. Urysqa ústi-ústi jańa dıvızııalar salynǵanmen, bul shabýyl nemisterdiń shebin buza almady. Bul kóp adam qurban bolǵan sátsiz shabýylda frantsýzdar “nıvel qyrǵyny” dep atady.
Kambr mańyndaǵy 1917 jyldyń qazańynda bolǵan shaıqasta aǵylshyndar tuńǵysh ret jappaı tank shabýylyn qoldandy. Nemisterde soǵys jańalyǵyn qoldandy. Birinshi ret jaıaý ásker soǵysqa jańa qarý mınomet oǵynyń astymen kiristi. Italııa áskerleri taǵy da sátsizdikke ushyrady. 1917 jyldyń qazańyndaǵy ıtalıan áskerleriniń Kaporetta túbindegi jeńilisi
Italııada osy ýaqytqa deıin Italııa tarıhyndaǵy “jazylmas jara” jáne orny tolmas apat dep eseptelinedi.
Birinshi dúnıejúzilik soǵys barysynda ǵylym men tehnıkanyń eń sońǵy jetistikteri men jappaı qyryp joıýdyń quraldary – tez atylǵan quraldar, pýlımetter, artıllerııa, tankter, samoletter, derejablder, bombalar, toatqyshtar, gazar men ýlandyrýshy zattar qoldanylady. Sol sebepti soǵys barysyndaǵy qurbandardyń sany birneshe ondaǵan mıllıondap esepteledi.
Tórttik odaqtyń jeńilýi. Revolıýtsııalar. Ýaqytsha bitim. Germanııanyń áskerı basshylyǵynyń 1918 jyldyń kóktemi men jazynda Marna ózeninde kúshti shabýyl operatsııasyn jasaý arqyly tikeleı Parıjge shyǵý, sóıtip soǵys barysynda ózine paıdaly ózgerister jasaýdy kózdegen jantalasqan áreketteri jáne Amen túbindegi sátsiz shabýyl eldiń materıaldyq jáne adam rezervterin túpkilikti saryqty. Germanııada bul shaıqastarda 800 myńnan astam soldattarynan aıyryldy. Antanta kúshteri AQSh soǵysqa kiriskennen keıin Germanııa men onyń odaqtastarynyń kúshterinen áldeqaıda artyq boldy. AQSh soǵys qımyldarynyń Eýropa taetrlaryna bineshe júz myń ásker
jiberdi, bul kúshter soǵystan shyqqan Reseı kúshteriniń ornyn japty.
Germanııa jáne onymen odaqtaǵy áriptesteriniń jeńiletindigi aıdan anyq boldy. Qyrkúıekte Antanta áskerleriniń shabýyly bastaldy. German maıdany buzyldy. Odaqtastary da soǵystan shyqty. Qyrkúıekte Bolgarııa, qazanda Osman ımperııasy ýaqytsha bitimge qol qoıdy.
1918 jyldyń 5 qazańynda Germanııa úkimeti amerıkan prezıdenti Výdro Vılsonǵa 1918 jyldyń qańtarynda beıbitshilik baǵdarlamasy retinde Vılson usynǵan “14 pýnktyń” negizinde ýaqytsha kelisimge qol qoıýǵa ótinish bildirdi.
Vılsonnyń baǵdarlamasy Keńestik Reseıde qabyldanǵan bitim týraly dekretke jáne kóptegen elderdegi soǵysty toqtatý týraly talaptarǵa jaýap retinde jarııalaǵan bolatyn. Ol bolshevıkterdiń ımperıalıstik soǵysty azamattyq soǵysqa aınaldyrý týraly úndeýlerine qarsy baǵyttaldy. Bul baǵdarlamada bitim týraly ashyq kelissózder júrgizý, sýda júzý men saýda júrgizý erkindigi, qarý-jaraqty qysqartý, Germanııanyń barlyq basyp alǵan jerlerin azat etýi, qıraǵan ımperııanyń qaramaqtarynda bolyp kelgen keıbir elderge táýelsizdik berý, beıbitshilikti saqtap turatyn halyqaralyq uıym – Ulttar Lıgasyn qurý kózdelgen bolatyn.
1918 jyly qarashada Germanııada revolıýtsııa bastaldy. Monarhııa qulatyldy, Vılgelm II elden qashty. 9 qarashada Germanııa Respýblıka bolyp jarııalandy.
Revolıýtsııalyq daǵdarys Avstro-Vengrııany da qamtydy, nebári sanaýly kúnderdiń ishinde ımperııa qulady. Revolıýtsııanyń barysynda eki elde de monarhııa qulatyldy. Tas-talqany shyqqan ımperııa kóleminde bineshe memleket shańyraq kóterdi: Chehoslovakııa (buryn jarııalanǵan Chehııa men Slovakııa respýblıkalary birikti. Sebterdiń, horvattardyń jáne slovenderdiń koroldigi). Osman ımperııasynyń ydyraýy tezdedi, Túrkııada revolıýtsııa bastaldy.
1918 jyldyń 11 qarashasynda tańerteńgi saǵat 11-de Kompen ormanynda Retond stantsııasynda turǵan frantsýz marshaly Forshtyń shtabtyq soǵys vagonynda Germanııanyń jańa respýblıkalyq úkimetiniń ókilderi tize búgý týraly qujatqa qol qoıdy. 1918 jyldyń qarashasynda keńes úkimeti Brest bitimin jaratpaı tastady.Germanııanyń tize búgýi týraly qujattan:”…6 saǵat ishinde qurlyqta jáne áýede soǵys qımyldaryn toqtatý … basyp alǵan elderden: Belgııadan, Frantsııadan, Lıýksenbýrgtan jáne
Elzas-Lotarıngııadan 15 kún keshikpeı ketý, soǵys qımyldaryn tapsyrý, soǵys kemelerin tutqyndaý jáne t.b.
Birinshi dúnıejújilik soǵystyń qorytyndalary. Birinshi dúnıejújilik soǵys Eýropa órkenıetiniń tereń daǵdarysqa ushyraǵandyǵynyń kórinisi boldy. Reseı, Germanııa, Avstro-Vengrııa jáne Osman ımperııasynyń kúıreýleri; revolıýtsııalar barysynda jańa memleketterdiń qurylýy, kóptegen elderdegi áleýmettik silkinister – mine, adamzattyń buryn kórmegen qaıǵy-qasiretke, ashtyq pen jalańashtyqqa dýshar etti, barlyq eldiń ekonomıkasyn kúızeltti. Birinshi dúnıejújilik soǵys kólemi jaǵynan burynǵy soǵystardyń bárinen de asyp tústi. Alǵash ol 732 mıllıon halqy bar eýropalyq 8 memlekettiń arasynda bastalsa, soǵystyń aıaǵyna taman 1,5 mılıardtan astam halqy bar (jer shary halqynyń 87 %) 38 memleketi qamtydy. Maıdannyń jalpy shebi 3000 kılometrge jetti. Soǵysyýshy memleketterdiń tek soǵys shyǵyny 208 mılıard dollar boldy. Soǵys kezinde mobılızatsııalanǵan 73,515 myń adamnyń (Antanta 48,355 myń, german koalıtsııasy -–25,160 myń) 10 myńǵa jýyǵy opat boldy. 20 mıllıonnan astam jaralandy, 10 mıllıonǵa jýyǵy indet pen ashtyqtan óldi. Teńizderde 6 myńdaı saýda kemesi, 630-ǵa jýyq áskerı korabl, 1 myńnan astam kómekshi kemeler joıyldy. Myńdaǵan qalalarmen selolar, turǵyn úıler men mádenıet, oqý,
densaýlyq oshaqtary, kásiporyndar men mekemeler qıratylyp, kóptegen aýyl sharýashylyq jerler qańyrap bos qaldy, mıllıondaǵan adamdar baspanasynan, mal-múlkinen aıyrylyp, azamattyqtaryn jáne kásibı mamandyqtaryn joǵaltyp, jumyssyz qaldy, azýtozǵynǵa ushyrady. Soǵystyń moraldik jáne áleýmettik zardaptaryn eshbir ólshep, mólsherleý múldam múmkin emes.
1919 jyly 28 maýsymda Versalda birinshi dúnıejújilik soǵystyń aıaqtalǵany jóninde Germanııamen Versal bitim shartyna qol qoıyldy. Germanııadan edáýir jer bólinip alynyp, kórshi memleketterge berildi. Germanııanyń barlyq otaryn jeńisker iri memleketter ózara bólisip aldy. Kein ár mezgilde soǵysqa qatysýshy basqa da memlekettermen bitim shartyna qol qoıyldy. Jeńilgen elder, ásirese
Túrkııa edáýir jerinen aıyryldy. Avsro-Vengrııadan Avstrııa, Vengrııa, Chehoslovakııa sııaqty derbes memleketter bólinip shyqty. Avsro-Vengrııa jeriniń bir bóligi qaıta quralǵan Polsha men Iýgoslavııa memleketteriniń quramyna kirdi.
Автор публикации
