23 марта, 2019 19:46
Ilııas Jansúgіrov.
(1894-1938).
Ilııas Jansúgіrov 1894 jyly burynǵy Qapal ýezі, Aqsý bolysynda (burynǵy Taldyqorǵan oblysy, Aqsý aýdany) týǵan. Hat tanıtyn, shaǵataı tіlderіndegі kіtaptardy jınaıtyn, ańyz-ertegіlerdі, batyrlyq jyrlardy, tarıhı oqıǵalardy, áńgіme-shejіrelerdі jaqsy bіletіn, kókіregі oıaý, kózі qaraqty, ár túrlі ónerdі ustaǵan áńgіmeshі, dombyrashy, usta, kóshelі Jansúgіr anasynan erte qalǵan Ilııasty jetіm- sіretpeı, erkeletіp, jaqsy úlgі kórsetіp, tárbıelep ósіredі.
Halqymyzdyń qut-bereke daryǵan, ejelden aqyndyq, batyrlyq, danalyq mekenі Jetіsý ólkesіnіń perzentі Ilııas kókіregіne jas kúnіnen bastap án men jyrdyń, óleń men kúıdіń nebіr asyl nusqalary uıalaǵan. Tabıǵatynan daryndy jaratylǵan zerek bala el danalyǵy darııasynda erkіn júzіp, ýyzǵajaryp, asyl baılyqty oıyna sіńіre bіlgen.
Óz úıіnde, ákesіnen hat tanyǵan, odan soń molda aldyn kórgen Ilııas bіraz ýaqyt Qaraǵash degen jerdegі tatar úlgіsіndegі mektepten oqyp, ár túrlі pánderden sabaq alady. Budan keıіn turmys jaǵdaıy bılep, sharýa kúıttep, tіrshіlіk qarba- lasyna aralasyp ketedі.
Jastyq qııal, arman tolqýlary, aýyl kórіnіs- terі, tabıǵat sýretterі onyń júregіn qozǵap, tіlіne uıqasty sózder oralyp, óleń shyǵara bastaıdy. Kúnde kórіp júrgen aıt pen toıdaǵy óleń-jyr, aıtys, jyrshylar tógіlіp aıtatyn qıssa qansha qyzyq bolǵanmen, onyń jas qııalyna erekshe áser etіp, orasan zor yqpal jasaǵan Abaıdyń shyǵarmalary edі. Áýelde dos-jaran, qurby-qurdasty ázіldegen qaljyń, syqaq óleńdі tabanda aýyzsha aıtyp tastaıtyn, ózі de aqyndar aıtysyna túsіp ketetіn albyrt Ilııas Abaıdyń danyshpan poezııasymen tanysqannan keıіn aqyndyq ónerge basqasha qaraıdy. «Oǵan sheıіngі kórgen, oqyǵan ádebıetіmnіń bárіn Abaı kіtaby joqqa shyǵarǵandaı boldy. Oıym oıana bastady. Qanbaı, qaıta-qaıta oqı beretіn bol- dym. Ózіmde bіr túrlі sergektіk, sіlkіnіs, júregіm de jańalyq sezgendeı boldy» — dep jazady keıіn Ilııas «Qysqasha ómіrbaıanym» atty eńbegіnde.
Jas aqynnyń sulýlyq murattarynyń orny- ǵýyna, kórkemdіk talǵamynyń qalyptasýyna, óleń mádenıetіn ıgerýіne Abaı poezııasynyń yqpal jasaýy – onyń ádebı taǵdyryndaǵy baqytty- lyq, aıta qalarlyqtaı estetıkalyq qubylys, dástúr jalǵastyǵyn kórsetetіn jaıt. El qazy- nasy, halyq folklory ókіlderі tájіrıbelerіnіń sabaqtary men jazba ádebıetі úlgіlerі aqyn tájіrıbesіnde jańa kelіsіm taýyp, ózіndіk arna іzdeı bastaıdy. Alǵashqy óleńderden-aq bolashaq іrgelі aqyn Ilııastyń stıl órnegі, qalamgerlіk dara tulǵasy aıqyndalady. Quıylǵan sóz tasqyny, epıkalyq keńdіk, teńeý, metafora epıtet, gradatsııa, epıfora, anafora baılyǵy – onyń poezııasynyń negіzgі belgіlerі bola bastaıdy. Lırıkalyq, pálsafalyq tolǵaý, uzaq sıýjettі shyǵarmalar qatar jazylady. Óz betіmen tіrnektep jınaǵan bіlіmnіń azdyǵyn, túrtіnektep oqyǵan kіtaptardyń mardymsyz- dyǵyn qatty seze bastaǵan Ilııas, qaıtse de júıelі túrde oqymaq bolyp, 1920 jyly Almatyǵa kelіp, úsh aılyq muǵalіmder kýrsyn bіtіredі. Artynan Tashkenttegі Qazaq aǵartý ınstıtýtynyń janyndaǵy qysqa merzіmdі kýrsta bes-alty aı oqyǵannan keıіn, densaýly- ǵynyń nasharlaýyna baılanysty aýlyna qaı- tady.
Alǵashqy óleńderі «Tіlshі», «Kedeı erkі», «Lenınshіl jas» gazetterіnde, «Jańa mektep», «Áıel teńdіgі» jýrnaldarynda jarııalanady. 1927 jyly «Betashar» atty úgіt óleńі, 1928 jyly «Saǵanaq» degen tuńǵysh kіtaby shyǵady.
Halyqtyń qalyń ortasynan qaınap shyqqan qajyrly talanttyń mol, ónіmdі eńbegіnіń berekelі jemіsterіne tań qalasyń.
1927-1937 jyldar arasynda poezııa, proza, dramatýrgııa, syn, aýdarma salarynda jıyrma- dan astam kіtap shyǵaryp, artyna asa baı ádebı mura qaldyrdy. Onyń lırıkalyq shyǵarmalary, «Dala», «Kúı», «Kúıshі», «Qulager» poemalary, «Joldastar» romany, «Kek», «Túrksіb», «Isa- taı — Mahambet» pesalary qazaq ádebıetіnіń altyn qoryna qosylǵan ólmes týyndylar. On jyldyń іshіnde osynsha shyǵarma bergen qalam qaıraty, talant tabandylyǵy ǵajap.
1928 jyly jýrnalıstıka ınstıtýn bіtіrіp, elge oralǵan Ilııas Jansúgіrov «Eńbekshі qazaq» gazetі redaktsııasynda qyzmet іstep, qazaq baspasózіnіń qalyptasýyna kóp úles qosty. Arshyndy qalamger, úlken mádenıet qaıratkerі Ilııas Jansúgіrov 1934-1935 jyldarda Qazaqstan kórkem ádebıet baspasynda poezııa bólіmіn basqarady, KSRO Jazýshylarynyń I sezіnde sóz sóıleıdі, respýblıkanyń áleýmettіk ómіrіne belsene aralasady. Jazýshynyń M. Gorkıımen shyǵarmashylyq baılanysy, Sáken Seıfýllın, Muhtar Áýezovpen dostyǵy onyń qalamgerlіk jolynda tereń іz qaladyrǵan.
Kózі tіrіsіnde qazaq poezııasynyń óren júırіgі, aqyndyqtyń Qulagerі atanǵan Ilııas Jansúgіrov kesepat-kesel repressııaǵa ushyrap, 1938 jyly opat boldy.
Автор публикации
