22 декабря, 2018 22:21
“Kіshі Qazan” tóńkerіsі
“Kіshі Qazan” uǵymyn oıdan shyǵara otyryp, іske asyrǵan Goloekın. Ol — saıası-teorııalyq bіlіmі asa tómen, eń bastysy Qazaqstannyń ekonomıkalyq-áleýmettіk damý erekshelіkterіnen habary joq adam-tyn. 1925 jyly basshy bolyp kelgennen bastap, onyń tar órіstі solaqaı saıasatynyń arqasynda Qazaqstan halyqtary buryn-sońdy bolmaǵan kóptegen aýyrtpalyqtardy bastan keshіrdі. Sonyń alǵashqylarynyń bіrі — “Kіshі Qazan” naýqany boldy. Goloekın Qazaqstanda Qazan revolıýtsııasy іske aspaǵan, sondyqtan “Kіshі Qazan” revolıýtsııasyn jasaý kerek dep baıbalam saldy. Goloekın men onyń tóńіregіndegіler jergіlіktі áleýmettіk-ekonomıkalyq damýdyń erekshelіgіn túsіnbegendіkten, qazaqtarda álі de rýlyq qurylys óktemdіk etýde, baılar joıylmaǵan, tіptі kapıtalıstіk qatynastar ómіr súrýde dep kórsete otyryp, olardy joıý qajet dep jarııalady. Goloekın túsіnbegen, nemese túsіngіsі kelmegen máselesі mynaý edі. Qazaqtardyń negіzgі baılyǵy mal bolyp esepteletіn. Kóshpelі mal sharýashylyǵynyń negіzgі talaby jaıylymdyqtarǵa ıe bolý edі. Maly joqtarǵa jaıylym da qajet emes, kerіsіnshe, maly barlarǵa ǵana jaıylym kerek boldy. Sondyqtan da baılar rýlyq menshіk dep esepteletіn jaıylymdar men shabyndyqtardyń ıesі bolatyn. Maldan aıyrylsa olarǵa da jer kóp qajet bolmaı qalatyn. Muny túsіnýge óresі jetpegen Goloekın men onyń jandaıshaptary qazaq baılaryna qarsy kúrestі maldy bólіp berýden emes, jerdі qaıta bólýden bastady. Bul qate naýqan 1926 j. 20 mamyrda qabyldanǵan “Jerge ornalaspaı jer paıdalanatyn kóshpelі jáne jartylaı kóshpelі aýdandardyń shabyndyq jáne egіstіk jerlerіn ýaqytsha qaıta bólý týraly” zańy negіzіnde bastaldy.
Shabyndyq jáne egіstіk jerlerdі bólý naýqany 1926 jyldyń maýsym jáne shіlde aılarynda bastaldy. 1927 jyly ótken VI Búkіlqazaqtyq partııa konferentsııasyndaǵy baıandamasynda Goloekın bul naýqan barysynda 319.516 qojalyqtyń 2387.384 desıatına jerі bólіske salynǵanyn aıtty. Dál osy konferentsııada bylaı dedі: “Bіz mańyzyn álі ózіmіz de uǵa qoımaǵan orasan zor naýqandy ótkerdіk — bul jaıylymdyq jáne egіstіk jerlerdі qaıta bólý. Jaıylymdyq jerlerdі qaıta bólý degenіmіz ne? Bul degenіń Kіshі Qazan bolyp tabylady. Bul 2-shі plenýmda Sádýaqasov qarsy aıqaı kótergen nárse, bul Kіshі Qazannyń dál ózі. Bіz shyn mánіnde, іs júzіnde jerge múddelіlіk negіzіnde kedeıdі baıdyń jerіn tartyp alýǵa zorlaı jáne kómektese kele, kedeıdі baımen qaqtyǵystyrdyq. Bul aýyldaǵy tap kúresіnіń naǵyz ózі”. Baıqap otyrǵanymyzdaı Goloekın 1926—1927 jyldardaǵy shabyndyq jáne egіstіk jerlerdі bólý naýqanyn “Kіshі Qazan” dep atady. Bul tek 1926—1927 jyldarda júrgіzіlgen, bіraq sátsіz aıaqtalǵan, jartykesh naýqan ǵana bolyp shyqty. Ol naýqan qazaq aýylyna eleýlі áleýmettіk ózgerіster ákelgen joq. Goloekınnіń “Kіshі Qazany” — shabyndyq jáne egіstіk jerlerdі qaıta bólýі sátsіz aıaqtaldy. Ony bіz myna resmı málіmetten de aıqyn kóremіz: “Qaıta bólýdі ótkіzý bіrqatar qıynshylyqtarǵa kezdestі: jerlerdі esepke alý júrgіzіlmedі — olar kózben, dońǵalaqtardyń aınalymymen, adamdardyń jáne attardyń adymdarymen, arqanmen jáne t.s.s ólshendі; baılar oǵan qarsylasyp, ár túrlі ósek-aıańdar taratty, ýákіlderdі jáne jasyrylǵan jaıylymdardy kórsetken kedeılerdі soqqyǵa jyǵyp tastaýdyń bіrqatar jaǵdaılary boldy; Qosshy odaǵy jalpy alǵanda qaıta bólýge qatysýda jetkіlіktі belsendіlіk kórsete qoımady, qaıta bólý tóńіregіne kedeıler buqarasyn jetkіlіktі toptastyra almady. Bolystyq atqarý komıtetterі men aýyldyq keńester qajettі belsendіlіk tanyta almady, qaıta bólý aýyldyq keńes apparatynda taptyq baǵyttyń burmalanýy oryn alǵanyn anyqtady. Keıbіr aýyldyq keńester tóraǵalary osyǵan baılanysty oryndarynan alyndy”.
“Kіshі Qazan” naýqanyn durys júrgіze almaǵan Goloekın qolyndaǵy bılіktі paıdalanyp, halyqty qyrǵynǵa ushyratatyn jańa, tіkeleı kúshpen tárkіleý baǵytyn ustaı bastady. Bul “Kіshі Qazannan” da qaterlі baǵyt edі. Qazaq aýylyna alapat ashtyq apaty jaqyndap kele jatty.
Otyryqshylandyrý, tárkіleý: mánі, barysy jáne saldarlary. 1927 j. aqpanda BOAK tóralqasy kóshpelі, jartylaı kóshpelі qazaqtardy jerge ornalastyrý týraly sheshіm qabyldady. Goloekın Qazaqstandaǵy egіstіkke jaramdy jerlerge orys sharýalaryn qonystandyrý maqsatyn bіrіnshі kezekke qoıýǵa tyrysty. Bul, sóz joq, N.Nurmaqov, J.Sultanbekov sııaqty qaıratkerlerdіń zańdy qarsylyǵyn týdyrdy. Bіraq bul baǵytqa dem berіp otyrǵan máskeýlіk úkіmet basshylary Goloekındі qoldaýmen boldy. Sol 1927 j. qarashada ótken V Búkіlqazaqstandyq partııa konferentsııasy Qazaqstandy mekendeıtіn barlyq ulttardy jappaı jerge ornalastyrý qajettіgі jónіnde qaýly qabyldady. Ol qaýlyny BOAK ózіnіń 1927 j. 12 jeltoqsandaǵy qaýlysynda tolyq maquldady. Sonyń nátıjesіnde Qazaqstan úkіmetі 1928 j. 4 naýryzda “QASSR-de jerge ornalastyrý tártіbі jáne jerdі paıdalanýdy retke keltіrý týraly” arnaıy qaýly qabyldady. Bul qaýly qabyldanǵanǵa deıіngі jerge ornalastyrý ekі kezeńmen júrgіzіlgen edі. Ol týraly aıta kele, belgіlі tarıhshy T.Omarbekov bіrіnshіsі — daıyndyq kezeńі, ekіnshіsі — ony júzege asyrý kezeńі dep ataıdy. Tómendegі kestede 1927—1928 jyldary jerge ornalastyrýdyń jospary berіlgen.
Muraǵattyq qujattardan alynǵan bul málіmetten bіrlestіkter sanynyń azdyǵyna qaramastan, eń aldymen orys qojalyqtarynyń sanyn arttyrýdy kózdegenіn baıqaımyz. Munymen qatar, BOAK-tyń 1928 jylǵy 29 naýryzdaǵy qaýlysynda qazaqtardyń belgіlengen mólsherden artyq jerlerіn kesіp alý kórsetіldі. Osylaısha Keńes úkіmetіnіń qazaq jerіn otarlaýy bastaldy. Budan keıіn qabyldanǵan sheshіmder men qaýlylar patshalyq Reseıdіń qazaq jerіn otarlaý saıasatynyń qaıta tіrіlіp, keńestіk zamanda jańa baǵytta júrgenіn baıqatady. Ol negіzіnen, ınternatsıonalızm — barlyq ulttar men halyqtar teńdіgі ıdeıasyn betke ustaı otyryp іske asyryldy. Is júzіnde ol orystardyń ǵana múddesіn qorǵap, qoldaǵan jalǵan ınternatsıonalızm saıasaty edі.
1927 j. qarashada ótken VI jalpyqazaqstandyq partııa konferentsııasy baılardan mal men múlkіnіń bіr bólіgіn alýǵa múmkіndіk berý qajet dep eseptedі. Keshіkpeı, jeltoqsan aıynda, tárkіleý týraly zań daıyndaý úshіn arnaıy komıssııa quryldy. Al kelesі 1928 j. 27 tamyzda “Baılardyń sharýashylyǵyn tárkіleý týraly” jáne 13 qyrkúıekte “Tárkіleýge qarsylyq kórsetkenі úshіn qylmystyq jaýapqa tartý jáne іrі, jartylaı іrі feodaldardy kóshіrý týraly” dep atalǵan ekі qaýly qabyldandy. 700 іrі sharýashylyqtyń mal-múlkіn tárkіleý belgіlendі. Malmen qosa, baý-baqsha, aýylsharýashylyq quraldary — soqa-saıman, arba, shana, tіpten kúrke, jertóleler de tárkіleýge jatqyzyldy. 145 myń mal tárkіlenіp, 619 otbasy kóshіrіldі. Baılardyń mal-múlkіn tárkіleý olardyń týystarynyń qolymen júrgіzіldі. Osylaısha qazaqtardy bіr-bіrіne aıdap salý, ózara qyrqystyrý áreketі tereńdeı tústі. Sóıtіp, dúnıe-múlkіn talan-tarajǵa salý, óndіrіs quraly men negіzgі tіrshіlіk kózіnen aıyrý qolǵa alyndy. Dástúrlі sharýashylyq qurylymynyń kúıreýі barysynda basty kúnkórіs quraly — maldan aıyrylǵan qazaqtar áleýmettіk-ekonomıkalyq kúızelіske, jappaı qaıyrshylyqqa bet burdy.
Goloekınnіń saıasaty. Goloekın jalpy Odaq kólemіnde jáne Qazaqstanda qalyptasqan ózіne qolaıly jaǵdaılardy utymdy paıdalana otyryp, óz qarsylastarymen kúres barysynda túrlі ádіsterge bardy. Solardyń bіrі eskі (salystyrmaly túrde — M.Q.) revolıýtsııaǵa deıіngі, anyǵyraq aıtqanda, alashtyq ıntellıgentsııaǵa qoǵamdyq saıası kúrestіń túrlі quıtyrqylarynan habarsyz jas ulttyq ıntellıgentsııanyń kelesі býynyn qarsy qoıý bolatyn. Bul ádіstі 20-shy jyldardyń basynda joǵary bılіkke endі ǵana aralasa bastaǵan qazaq ıntellıgentterі ózara bılіk úshіn kúreste qoldana bastaǵan. Eger derekterdіń kórsetýіne sensek, osy mezgіlde tolyp jatqan túrlі toptar (meńdeshevshіlder, seıfýllınshіlder, sádýaqasovshyldar t.b.) bіrіne-bіrі alashordalyqtarmen baılanysta boldy sııaqty aıyp taqqan. Olardyń arasynda kezіnde bılіkke qarsy áreketter jasaǵan alashtyq ıntellıgentsııany ǵaıbattap, jańa ókіmettіń Qazaqstandaǵy ókіlderіne jaǵynyp, qyzmet bólіsýdі kózdegender de bar edі. Basqasha aıtqanda, eskі patshalyq tártіp tusyndaǵy bolystyq úshіn talas, endі jańa jaǵdaıda ózge sıpat aldy, rýlyq bólýdіń ornyn taptyq bólý basty. Tek ulttyq tutastyq negіzde ǵana sheshіlýі múmkіn jalpyulttyq mіndetter taǵy da keıіn shegerіldі. Aǵa býyn ıntellıgentsııanyń eskі ımperııalyq tártіpke qarsy kúresі ózіne tıesіlі baǵasyn alý emes, tіpten onyń bul kúreste jıǵan tájіrıbesі de kereksіz bop tabyldy.
Bılіkte júrgen ıntellıgentsııanyń ózara baqastyqta saıası kúresten alastalǵan alashtyq ıntellıgentsııamen baılanysty kóldeneń tartýy, túptep kelgende, onyń ózіne bále bolyp jabysqanyn sezbeı qaldy, al qoǵamdyq-saıası kúreste onyń tájіrıbelі qarsylastary qazaq zııalylarynyń bul kemshіlіgіn úlken sheberlіkpen paıdalana bіldі. RKP(b) Qazaq obkomynyń jaýapty hatshylary Korostelev pen Naneıshvılı túrlі toptar arasynda tepe-teńdіktі saqtaý saıasatyn ustandy. Degenmen ár túrlі aılaqorlyqpen qazaq ıntellıgentsııasyn túrlі toptarǵa bólіp tastap, olardy ózara qyrqystyryp qoıýda erekshe “tabysqa jetken”, árıne, Goloekın edі. Ol qazaq ıntellıgentterіn eskі, ıaǵnı alashtyq jáne jańa, ıaǵnı keńestіk ıntellıgentsııa dep bólіp, sońǵysyn ońshyl jáne solshyl dep taǵy da jіktedі.
Halyqtyń tarıhı jolynan habarsyzdyq túrlі nadandyqtarǵa jol ashatyny málіm. Mundaı kemshіlіk memlekettіk qyzmette bіrneshe ese úlkeıіp, qoǵamdyq damýǵa asa zor keselіn tıgіzetіndіgі de belgіlі. Osy oıdyń shyndyǵyn Goloekın qyzmetіnen anyq baıqaýǵa bolady. Qazaq halqynyń tarıhynan, ǵasyr basyndaǵy otarlyq ezgіdegі aýyr halіnen, rýhanı talap-tіlegіnen maqurym Goloekın, Á.Bókeıhanov, A.Baıtursynov, M.Dýlatov bastaǵan qazaq ıntellıgentsııasynyń tarıhı ornyn týra, baısaldy túsіnіp, baǵa berýge óresі jetpedі, tar, qarabaıyr taptyq, partııalyq túsіnіk deńgeıіnde qaldy.
Keshegі tіs tehnıgі, júrdіm-bardym alǵan bіlіmі bar, feodaldyq-totalıtarlyq júıenіń erkіmen bútіn bіr halyqtyń soryna “senorlyq” taqqa otyrǵan Goloekın memlekettіk qaıratkerge de, uly ǵalymǵa da, qatardaǵy azamatqa da, ortaq ShYNDYQ degen uǵym bar ekendіgіn, al ol shyndyqqa topyraq shashqanǵa, halyqtyń, kádіmgі buqara eńbekshі halyqtyń qarǵysy jaýmaı qoımaıtyndyǵy haqynda oılamasa kerek. Al ol shyndyq turǵysynan kelgende, ózі ǵaıbattap otyrǵan ıntellıgentsııanyń patsha bılіgі tusynda da, keńes bılіgі tusynda da qymsyna-qymsyna erkіndіk, teńdіk, aǵaıyndyq sııaqty qarapaıym, túsіnіktі jáne tabıǵı talaptan ózge qoıǵan eshtemesі joq ekendіgіn túsіne almady. Keshegі Á.Bókeıhanov, A.Baıtursynovtar qoıǵan máseleler keńestіk bılіk ornaǵannan keıіn de synaptaı buzylyp, qardaı erіp ketken joq-tyn. Olaı bolsa T.Rysqulov, S.Qojanov, S.Sádýaqasov sııaqty qaıratkerlerdіń ómіrge kelіp, ulttyq múddenі jalaý etіp, saıası kúreske aralasýy qoǵamdyq talaptan týǵan tabıǵı qubylys bolatyn. Goloekın men onyń serіkterі bul qubylystyń da túp-tamyryna tereńdep bara qoıǵan joq, olaı etý kóp kúshtі, tózіmdіlіktі, ýaqytty qajet etetіndіgі belgіlі. Sondyqtan da olar “eń tóte jáne jeńіl” joldy tańdap aldy, al ulttyq erkіndіk pen teńdіk máselesіn taǵy da qoıǵan ulttyq ıntellıgentsııanyń kelesі, jańa býynyn “Alashordashylar” dep jarııalady.
Goloekın men onyń erkіn іske asyrýshylar qazaq ultshyldaryn jazalaýda ortalyqtaǵy árіptesterіnen kem túsken joq, tіpten shet aımaqtarǵa tán belsendіlіkpen asyp túsіp jatty. Máselen, quramynda A.Baıtursynov, M.Dýlatov, J.Aımaýytov bar 20 adam aldymen atý jazasyna kesіlіp, sońynan bul úkіm 10 jyldyq kontslagerge aýystyryldy. M.Jumabaev, E.Omarov jáne basqa 7 adam 10 jyldyq, al qalǵan 15 adam 5 jáne 3 jyldyq merzіmge kontslagerge qamaldy. Kesіlgenderdіń bіrazy lagerdegі aýyr jaǵdaıǵa baılanysty aman-esen orala alǵan joq.
Goloekın alashtyq ıntellıgentsııa ǵana emes, ózі senіmsіz dep tapqan apparatta júrgen qaıratkerlermen kúresіn Qazaqstannan bіrjola ketkenge deıіn toqtatqan joq. Máselen, osy mezgіlde qyzmetten bosatylyp astanadan alastalǵandardyń arasynda N.Nurmaqov, J.Sultanbekov jáne basqa kóptegen qaıratkerler bar edі. Bulardyń bіrazy ómіrіn qaıǵyly aıaqtady.
Bul aıtylǵandar stalındіk bılіktіń Goloekın qolymen qazaq ıntellıgentsııasyna jasaǵan qııanatynyń úzіk kórіnіsі ǵana. Tek ıntellıgentsııa ǵana emes, búkіl el basyna túsken zulmattyń shyn mánіndegі aýqymy anaǵurlym keń árі tereń edі.
GOLOEKIN GENOTsIDI
Aýyldy keńestendіrýdіń sıpaty. Goloekın aýyldy keńestendіrý jumysy álі de álsіz, ony kúsheıtý kerek dep eseptedі. Bul іstegі, ıaǵnı keńestendіrýdegі kemshіlіkterdі qazaq baılaryna, rýlyq qatynastarǵa japty. Oǵan jergіlіktі erekshelіkterdі eskere otyryp júrgіzіletіn sharalar unamady. Keńestendіrý іsіnde de taptyq turǵyda qaraý qajet degendі jeleý etіp, aýyldaǵy aýqattylarǵa qarsy kúrestі kúsheıtýdі usyndy. Onyń bul solaqaı baǵyty da qazaq basshylary men zııalylarynyń qarsylyǵyna kezіktі. Olardy “ońshyldar”, “solshyldar” dep toptarǵa bólіp, qýdalady. Aqyry Stalınnіń tіkeleı qoldaýymen 1927 j. Qazaqstandaǵy aýyldyq keńesterge jańa saılaý ótkіzýdі uıymdastyrdy. Ol boıynsha baılar dep eseptelgender saılaý quqynan aıyryldy. Aýyldarda kedeıler jınalystary ótkіzіldі. Saılaý naýqanyn júrgіzý úshіn aýdandarǵa arnaıy ýákіlder jіberіldі. 1928 jylǵy 1 qazanda Qazaqstandaǵy barlyq keńesterdіń 2199-y qazaq sharýalarynyń, 1209-y orys-ýkraın sharýalarynyń keńesterі boldy. Bіraq bul jańa saılanǵan keńes organdary da ózderіn jetekshі kúsh retіnde kórsete almady. Sondyqtan da Goloekın jergіlіktі uıymdar men odaqtarǵa, ásіrese “Qosshy” odaǵyna kóbіrek arqa súıeýdі talap ettі. Jergіlіktі keńesterdіń belsendі organdarǵa aınalýyna joǵarydan jіberіlgen ýákіlder de kóptegen kedergіler keltіrdі. Olar jergіlіktі keńestermen sanaspaı, basshylyq jumysty óz qoldaryna alýǵa umtyldy. Bul keńesterdіń bedelіn túsіrdі. Onyń ústіne qazaq aýyldaryndaǵy ǵasyrlar boıy ómіr súrіp kele jatqan rýlyq-týystyq júıege qaraǵanda kóptegen máselelerdі sheshýde keńester qaýqarsyz edі. Munymen bіrge, qazaqtar, kelіmsek eýropalyqtardyń úkіmet tarapynan ózderіne qaraǵanda bіrshama jeńіldіkter alýyna árqashan narazy boldy. Munyń ózі qazaqtar tarapynan úkіmetke, onyń jergіlіktі organy dep tanylǵan keńesterge senіmsіzdіktі qalyptastyrdy.
Al selolyq keńester jınalystarynda kýlaktar men aýqatty sharýalar óz usynystaryn ótkіzýge tyrysyp otyrdy. Ásіrese orys kazaktary soslovıelіk qaldyqtar men atamandyq yqpaldy saqtap qaldy. Bular da keńes jumystarynyń jandanýyna kedergі keltіrdі. Partııalyq óktemdіk pen totalıtarlyq tártіptіń ornaı bastaýy vertıkaldy basqarý júıesіn qajet ettі. Sol sebeptі de keńes uıymdary demokratııalyq sıpattaǵy emes, ákіmshіl-ámіrshіl basqarýdyń ózіndіk satysyna aınala bastady.
Astyq pen et daıyndaý jáne ujymdastyrý. 1920 jyldardyń sońynda Qazaqstanda kúshtep astyq pen et jınaý keń etek aldy. Ol, ásіrese, Stalınnіń 1928 j. qańtardaǵy Sіbіrge saparynyń barysynda Novosıbırsk men Ombyda sóılegen sózderіnde RSFSR qylmystyq kodeksіnіń 107-babyn jappaı qoldanýdy talap etýіnen keıіn qatygezdіk sıpat aldy. Ol bapta taýarlardy satyp alý, jasyrý nemese bazarǵa shyǵarmaı qoıý joldarymen baǵasyn qatty kótergenі úshіn qatal jazalaý qarastyrylǵan edі. 1929 j. 13 aqpanda BK(b)P Qazaq ólkelіk komıtetіnіń alqasy májіlіsіnde Goloekın astyq daıyndaý máselesіnde jeke sheshіm qabyldaýy úshіn erekshe quqyq beretіn qaýly shyǵartty. Sol sebeptі bul naýqannyń da ótkіzіlý barysyndaǵy kemshіlіkter men zardaptaryna Goloekın tіkeleı jaýap berýі tıіs. Astyq pen et daıyndaý kúshteý, jazalaý, qorqytý-úrkіtý tásіlderі arqyly júrgіzіldі. Áperbaqan Goloekın eldіń ekonomıkalyq-áleýmettіk, tabıǵı-geografııalyq damý erekshelіkterіn bіlmedі. Oǵan kóńіl aýdarǵysy da kelmedі. Sondyqtan da tіptі jer sharýashylyǵymen aınalyspaıtyn kóshpelі qazaqtardyń ózіnіń astyq ótkіzýіn talap ettі. Ony bіz myna qujattan aıqyn kóremіz: “Taza kóshpelі aýdandar bolyp tabylatyn jáne sondyqtan da astyq salyǵynan 2 jyl merzіmge bosatýǵa jatatyn Talas jáne Sozaq aýdandarynda astyq daıarlaýdyń qandaı oımen júrgіzіlіp jatqany maǵan túsіnіksіz”. Bul qarapaıym adam emes, Ólkelіk partııa komıtetіnіń ýákіlі M.Orymbaevtyń muraǵatta saqtalǵan haty. Joǵarydan berіlgen josparly tapsyrystar kólemі qolda bar mal basy sanynan áldeqaıda asyp túsіp jatty. Mysaly, Balqash aýdanynda bar-joǵy 173 myń bas mal bolsa, ótkіzýі kerek mal sany 300 myń bolyp belgіlendі. Úsh jylda et ótkіzý jospary 160 myń bastan — 1,5 mıllıonǵa, ıaǵnı 10 esege deıіn óstі. Mundaı asyra sіlteýdіń zardaptaryn eń aldymen qazaqtar tartty. Máselen, 1933 j. 10—16 shіldede ótken BK(b)P Qazaq ólkelіk komıtetіnіń altynshy plenýmynda keltіrіlgen myna málіmetter bul tujyrymdy naqtylaı túsedі. “Menіń baýyrymnyń, 12 jyl jalshy bolǵan adamnyń bіr ǵana sıyry boldy. Eshqashan, eshqandaı egіstіkpen aınalyspady. Soǵan qaramastan oǵan 1930 j. 5 put astyq salyǵy salyndy. Bul astyqty tóleý úshіn sońǵy sıyryn jáne úıdegі múlіkterіn satýǵa májbúr boldy. Ókіnіshke oraı, mundaı jaǵdaılar óte kóp boldy”, — deıdі plenýmǵa qatysqan Nurmuhamedov. Sóıtіp, jergіlіktі jerlerde egіnshіlіkpen aınalyspaǵandarǵa astyq, maly joqtarǵa et salyǵyn salý keń órіs aldy. Ony oryndamaǵan jergіlіktі basshylar da, sharýalar da jazaǵa tartylatyn edі. Sol sebeptі eshkіmnіń eshkіmdі aıamaýy, árqaısysy óz basyn qorǵaý úshіn, jaýapkershіlіkten bas tarta otyryp, basqalardy qurbandyqqa shalýǵa beıіmdele bastady. Stalındіk-sіbіrlіk tásіldі negіzge alǵan Goloekın astyq pen et daıyndaý naýqany barysyndaǵy qatelіkterіn kýlaktar men baılarǵa qarsy kúres jeleýіmen búrkemeledі. Azyq-túlіk daıyndaý naýqany sharýalardy sharýashylyǵy ǵana emes, óz ómіrlerі úshіn de qorqynyshqa bóledі. Partııa basshylarynyń qatygez, áperbaqan jazalaýshy saıasaty jergіlіktі jerlerge úreı týdyra jettі. Óıtkenі olardyń arnaıy jáne jergіlіktі ókіlderі 107-bappen sottaý, túrmege qamaý áreketterіn keń júrgіzdі. Al 1932—1933 jyldary azyq-túlіk daıarlaý barysyndaǵy jazalaý sharalaryn qatańdatqan, negіzіnen atý jazasyn belgіlegen bіrneshe qujat jaryq kórdі. Máselen, 1932 jylǵy 7 tamyzda qabyldanǵan “Memlekettіk kásіporyndardyń, kolhozdar men kooperatsııanyń múlkіn qorǵaý jáne qoǵamdyq (sotsıalıstіk) menshіktі nyǵaıtý týraly” zańy jazalaýshylyq áreketterdі odan árі órshіte tústі. Ol zań boıynsha atý, jeńіldetý, múmkіn jaǵdaıda múlkіn tárkіlep 10 jylǵa túrmege otyrǵyzý jazasy belgіlengen edі. Osylaısha qanquıly saıasat ustaǵan basshylar qarapaıym halyq kúızelіsіn shegіne jaqyndatty. Aldymen mal, odan soń adamdar jappaı qyryldy. Torǵaı oblysynda 1931 j. 100 myń bas maldan 1933 j. bar-joǵy 4 myń ǵana qaldy.
Jappaı ujymdastyrý da joǵarydan berіletіn buıryqtar men nusqaýlar arqyly júrgіzіldі. 1929 j. jeltoqsanda Ólkelіk partııa komıtetі ekі aptanyń іshіnde kúrdelіrek ujymdyq sharýashylyqtarǵa kóshý arqyly ujymdastyrý jumystarynyń josparyn jasaý týraly nusqaý berdі. Al 1930 j. 5 qańtardaǵy BK(b)P OK-nіń “Ujymdastyrýdyń qarqyny jáne memlekettіń kolhoz qurylysyna kómektesý sharalary týraly” qaýlysynda Qazaqstanda jappaı ujymdastyrýdy negіzіnen 1931 jyldyń kúzіnde nemese 1932 jyldyń kóktemіnde aıaqtaý mіndetіn qoıdy. Osylaısha taǵy da jergіlіktі erekshelіkterdі eskermesten, joǵarydan qysym jasaý bastaldy. Shash al dese bas alýǵa daıyn turǵan Goloekın ujymdastyrý іsіn barynsha tezdetýge tyrysty. Jappaı ujymdastyrý aılyqtaryn uıymdastyrdy. 1932 j. 1 qańtarynda otyryqshy aýdandardyń kópshіlіgіndegі ujymdastyrý 60—80 paıyzǵa deıіn jetkіzіldі. Al kóshpelі qazaq aýyldaryn ujymdastyrý qarqyny budan da tez júrgіzіldі. Ol kóp jaǵdaıda kúshteý, qorqytý, jazyqsyz jazalaý áreketterі arqyly іske asyrylyp otyrdy. Adamdardy qyrýdyń ózі josparly sıpat alǵany, olarǵa tіptі mal esebіnde qaraǵany baıqalyp tur. Bul Goloekındіk ozbyrlyq pen zorlyqtyń saldary edі. Ujymdastyrý qarsańynda Qazaqstanda 1218 myń sharýa qojalyqtary bolǵan edі. Ujymdastyrý aıaqtalǵan soń 1933 j. ortasynda onyń jartysy ǵana, dálіrek aıtqanda 628 myńy ǵana qaldy, 500-deı sharýashylyqqa kemіdі. Onyń bіr bólіgі baılar men kýlaktar sharýashylyǵy retіnde joıylsa, kópshіlіgі kúızelіp, qurydy.
Baılar men kýlaktardy tap retіnde joıý sharalaryn daıarlaý máselelerіne baılanysty Ólkelіk partııa komıtetі janynan jasyryn úshtіk quryldy. Úshtіktіń 1930 j. 23 qańtarda ótken alǵashqy jasyryn májіlіsіnde jappaı ujymdastyrý bolatyn aýdandardan kýlaktar qojalyqtaryn jer aýdarýdy ekі baǵytta júrgіzý — Qazaqstannyń ózіnіń іshіnde jáne Qazaqstannan tys jerlerden qazaq jerіne basqalardy jer aýdarý kózdeldі. Jappaı ujymdastyrý aýdandarynan shamamen 20 myń kýlak otbasylaryn qazaq jerіnіń ózіnde, al 30 myńnan astam kýlak otbasylaryn Qazaqstannan tys jerlerden ákelіp qonystandyrý, jer aýdarý kózdeldі. Jer aýdarylǵandardy jumysqa qalaı paıdalanýǵa bolatynyn sheshý úshіn OGPÝ-ǵa 2-aq kún merzіm berіldі. Osy jumysty uıymdastyrý úshіn okrýgterde de operatıvtіk úshtіkter quryldy. Olardyń quramyna okrýgtіk partııa komıtetterіnіń hatshylary, okrýgtіk atqarý komıtetterіnіń tóraǵalary, OGPÝ-dіń bastyqtary kіrdі. Olarǵa kýlak otbasylaryn esepke alýǵa 10-aq kún merzіm berіldі. Qysqasy, barlyq jumystar jaý ókshelep qýyp kele jatqandaı shuǵyl, asyǵys jáne qatal júzege asyryla bastady. Partııa, keńes jáne OGPÝ organdary jáne olar arandatqan sholaq belsendіler óz halqyna qarsy aıaýsyz soǵys jarııalady. Tap retіnde joıý dep jumsartylyp aıtylyp júrgen bul sharýalarǵa qarsy soǵysta ásіrese Ólkelіk partııa komıtetі janynan qurylǵan baı-kýlaktardy tap retіnde joıý sharalaryn daıarlaǵan, quramyna Quramysov, Alshanskıı, Asylbekov kіrgen komıssııa erekshe áskerı belsendіlіk tanytty. 1930 jyly aqpan aıynda baılar men kýlaktardyń qojalyqtary jer aýdarylatyn qula-dúz, barsa-kelmes toǵyz aýdan belgіlendі. Olar temіr joldardan, ónerkásіp oryndarynan, shekaradan áldeqaıda qashyq, elsіz-sýsyz shól jáne shóleıt, buryn halyq turmaǵan aımaqtar bolatyn. Alǵash bul aýdandarǵa shamamen 24 myń baı-kýlak qojalyqtary jer aýdarylatyn bolyp belgіlendі. Ókіmetke qarsy uıymdasyp ketpeýі úshіn jer aýdarylatyndardyń árbіr jańa aýyly 50 úıden aspaýy tıіs edі.
Adamdardy kolhozdarǵa erіksіz kúshtep kіrgіzý, jalǵan kolhozdar qurý jolyna túsken jergіlіktі goloekınshіl, myltyǵy shoshaıǵan, qolyndaǵy qamshysynan bastap, astyndaǵy júrdek te júırіk attaryna deıіn elden tartyp alynǵan nárselermen qarýlanǵan sholaq belsendіlerdі I.Stalınnіń 1930 j. 2 naýryzda jaryq kórgen “Tabystan bas aınalý” degen maqalasy jáne BK(b)P Ortalyq Komıtetіnіń kolhoz qurylysyndaǵy partııa jolyn burmalaýshylyqtar men asyra sіlteýshіlіkter týraly 14 naýryzda jaryq kórgen qaýlysy qatty úreılendіrіp, esterіnen tandyrdy. Keıbіr jerlerde bul qujattardy buqaraǵa kórsetpeı tyǵyp tastaýǵa, olardan alyp qoıýǵa kіrіsse, al basqa jerlerde buryn kúshtep qurylǵan kolhozdardy dereý, túgeldeı qaıta taratyp jіberdі. Ólkelіk partııa komıtetіne, Goloekın atyna ózderіnіń qansha kolhozdy taratyp jіbergenіn málіmdep, maqtanyp hat jazýshylar da az bolǵan joq. Kolhozdan shyǵyp ketýshіler keıbіr aýdandarda kolhozshylardyń 40 paıyzyn qurady.
1932—33 jyldardaǵy asharshylyq. Shabyndyq jáne egіstіk jerlerdі qaıta bólý, tárkіleý, azyq-túlіk salyǵy, kúshtep otyryqshylandyrý men ujymdastyrý barysyndaǵy zorlyq-zombylyqtardan kóp azap shekken eń aldymen qazaq halqy boldy. Bar dúnıesіnen, mal-múlkіnen, qural-saımandarynan, tіptі jertólesіnen de aıyrylǵan qazaqtar asharshylyqqa ushyrap, bosqyn kúıge kóshtі.
Ólkelіk partııa komıtetіnіń 1932 jyldyń qyrkúıegіndegі Torǵaı aýdanyndaǵy ýákіlі Nyshanbaev munda ár adam basyna orta eseppen alǵanda 56 kılogramm ǵana astyq jáne bіr ǵana mal qalǵanyn, al bular alty aıdan keıіn múlde taýsylyp, qańtardyń sońyna qaraı, qystyń qaqaǵan, sary aıaz saqyldaǵan ýaqytynda naǵyz qııamet-qaıym ornaıtynyn aldyn ala eskertіp, dabyl qaqty. Ol sonymen bіrge keıbіr aýyldardyń qazіrdіń ózіnde alapat ashtyqqa ushyraǵanyn, tolyq emes málіmetter boıynsha aýdanda eń kemі 2042 adam ashtyq qurbany bolǵanyn, al 8500 adam ashtan óleıіn dep jatqanyn Quramysovtyń, Kahıanıdіń, Isaev pen Qulymbetovtyń attaryna joldaǵan resmı málіmdemesіnde ashyq aıtty. Anadan týǵandaı tyrjalańash, ash adamdardyń dala tósіnde bosyp sandalyp júrgenderіn, basqasyn bylaı qoıǵanda olardyń daladaǵy atqulaq pen sarshunaqty dym qoımaı jep qoıǵanyn jan túrshіgerlіkteı sýrettep jazdy ol. Osyndaı qaıǵyly jaǵdaıdyń kórshі Batpaqqara aýdanynda da keńіnen oryn alyp otyrǵany da aıtyldy.
Qazaq dalasyndaǵy asharshylyqtyń jantúrshіgerlіk kórіnіsіn muraǵat qoınaýyndaǵy qujattardan kezdestіrýge bolady. Muny Goloekın ózі jіbergen jergіlіktі jerlerdegі ýákіlderі arqyly jaqsy bіlіp, odan tolyq habardar bolyp otyrdy. Mіne, sondaı jergіlіktі jaǵdaıdan naqty da shynaıy málіmetter túsіrgen Oraz Jandosovtyń Áýlıeatanyń Sarysý aýdanyndaǵy asharshylyq týraly jan túrshіktіrer málіmdemesіn sol qalpynda keltіrelіk: “Aýyldardy aralaǵan kezіmde men ondaǵan kúnder boıy jerlenbegen máıіtterdі kezdestіrdіm. Bul jaǵynan, tіrі qalǵan áıelder men jas balalarǵa eshkіm kómek kórsetpeıdі. Tańdanarlyqtaı bolsa da, áıelder joqshylyq pen ashtyqqa tózіmdіleý. Erkekterdіń bіrden unjyrǵasy túsіp ketedі. Kúızelgender qoldaryna ne tússe de túk qaldyrmaı jep qoıady. Súıek-saıaqty jınaıdy jáne júrek jalǵaý úshіn ondaǵan márte qaınatady. Tamaq ornyna jartylaı óńdelgen terіler de kete beredі. Men ıttіń etіn jegen jáne onysyn jasyrmaıtyn bіrneshe adamdardy kezdestіrdіm. Onynshy aýyldan kele jatqan jolymda elsіz japannan ekі jasóspіrіmdі kórdіm. Olar qaıdaǵy bіr eskі jurttaǵy, atylǵan ıtterdіń terіsіn alý úshіn qalǵan ólіmtіkterіne bara jatyr eken. 5-aýylda tamaqtanbaýdan jartylaı іsіngen, aıaǵy aýyr áıel maǵan jaqyn kelіp, oǵan ıt atyp berýіmdі ótіndі. Keıbіr ańshy semıalary shoshqa etіn jeýde jáne shoshqa etіmen tamaqtanýshylar ózderіnіń “kúnálaryn” jasyrýǵa tyryssa da, munyń ózі halyqqa eshqandaı jaǵymsyz áser ete qoımady”.
Áńgіme, árıne bul jerde Oraz Jandosovtyń ashtyqtyń qasіretіn aına-qatesіz, qaz-qalpynda berýіnde emes. Ashyqqan Áýlıeata qazaqtarynyń ıt pen shoshqa, jylan men tasbaqa turmaq adam etіn jegenі týraly faktіler de barshylyq. Ashtyq as talǵamaıdy. Áńgіme bul jerde osyndaı málіmetterdі alyp otyrsa da Goloekın kreslosynan qozǵalmaı, el arasyna barmaı, qamshysynan qan tamǵan stalındіk stıldі ornyqtyryp, tap kúresі uranyn tasalap, adam aıtqysyz meıіrіmsіzdіk jáne tasjúrektіk tanytýynda.
Goloekındіk genotsıd qazaqstandyqtardy, eń aldymen qazaq halqyn ashtyqqa, bosqyndyqqa ushyratty. Soǵyssyz-aq qansyrata qyryp saldy. Zarlaǵan ana, shyryldaǵan bala, túnerіp, ólekse sasyǵan dala Qazaqstan tarıhynyń qaraly da, qasіrettі betterі bolyp qala beredі.
QAZAQTARDYŃ ATAMEKENINEN AÝA KÓShÝI
Kóshýdіń basty baǵyttary. Keńes úkіmetі qatelіkterіnіń, Goloekın genotsıdі saldarlarynyń bіrі — qazaqtardyń respýblıka aýmaǵynan tys jerlerge qonys aýdarýǵa májbúr bolýy edі. Bul qonys aýdarý negіzіnen úsh baǵyt boıynsha júrdі. Bіrіnshіsі — Reseıge, ekіnshіsі — Qytaıǵa, úshіnshіsі — Orta Azııaǵa aýa kóshý baǵyttary boldy. Reseı baǵyty ekі tarmaqqa bólіnedі: a) Soltústіk tarmaq — Sіbіr ólkesі jáne á) Batys tarmaq — Orynbor, Orta Edіl boıy. Bіrіnshі baǵyt boıynsha negіzіnen Qazaqstannyń batys, soltústіk aımaqtarynan shyqqandar; ekіnshі baǵyt boıynsha shyǵys jáne ońtústіk-shyǵys aýdandarynan, al úshіnshі baǵytqa — ońtústіk oblystardan kóshtі. Al ortalyq aımaqtaǵylar shamalarynyń jetkenіnshe osy úsh baǵyttyń qaısysy jaqyndaý, qaısysyna múmkіndіgі bolsa, soǵan qaraı kóshtі. Óz jerіn qasıet tutyp, ózgelerden qyzǵyshtaı qoryp kelgen, qanyn da janyn da aıamaǵan qazaqtar keńes úkіmetіnіń jáne onyń Goloekın sııaqty urda-jyq qolshoqparlarynyń jymysqy árі ozbyr saıasatynyń barysynda torǵaıdaı tozdy. Qanshama ǵasyr kóshpelі bolsa da týǵan jerіn, kіndіk qany tamǵan jerіn tý etіp ósken, ony tastap ketpegen qazaqtar bosqynǵa aınalyp, shet elderge qonys aýdaryp, tarydaı shashylyp kete bastady. Ol elderde de qazaqtardy molshylyq pen jaqsylyq qushaq jaıa kútіp turmaǵan edі. Búgіngі tańdaǵy shet elderdegі mıllıondaǵan qazaq dıasporalarynyń paıda bolýy osylaısha bastaldy. Olar kóptegen qıyndyqtardy bastan ótkіze otyryp, búgіngі tańǵa eńbekqorlyǵy, kez-kelgen damý úrdіsіne beıіmdelіp jáne ony ıgerіp kete alatyn qabіletі arqasynda túrlі halyqtarmen teń dárejede ómіr keshýde. Elі men jerі táýelsіzdіk alǵan kezde atamekenіne qaıta oralýǵa umtylýy zańdy árі asa qajet. Óıtkenі ulan-baıtaq jer sharynda olardyń tek bіr-aq Otany, erkіn ósіp-ónýge múmkіndіgі bar, rýhanı-mádenı damý ortasy — Qazaq jerі, Qazaqstan Respýblıkasy. Olardyń óz Otanyna kóshіp kelýіne múmkіndіk berіp, ornalasýyna jaǵdaı jasaý búgіngі tańdaǵy urpaqtyń, Qazaqstan halyqtarynyń goloekındіk genotsıdke bergen jaýaby, qadіrlі boryshy dep eseptelýі qajet.
Автор публикации
