10 марта, 2019 20:32
ShAQShAQULY JÁNIBEK
Shaqshaquly Jánіbek (? – 1751) – jońǵar shapqynshylyǵy kezіnde el táýelsіzdіgі úshіn kúresken ataqty batyr, «Aqtaban shubyryndydan» keıіn bosqan eldіń basyn qosyp, azattyq kúresіn uıymdastyrǵan, Buqar jyraý sózіmen aıtqanda: «Qarakereı Qabanbaı, Qanjyǵaly Bógenbaı, Qaz daýysty Qazybek, Shaqshaquly Jánіbek, Ormandaı kóp orta júz, sodan shyqqan tórt tіrektіń» bіrі. Munyń syrtynda ol aýyzdyǵa sóz bermegen, qııanatqa jol bermegen ádіl bı, dіnı saýaty mol molda kіsі bolǵan. Shyqqan tegі – Orta júzdіń Arǵyn taıpasynan. Halyq ózіnіń súıіktі ulyn kezіnde «Shaqshaq Jánіbek», «Shaqshaquly Jánіbek» dep atap ketkenіmen, Shaqshaq oynń ákesіnіń de, rýynyń da aty emes, úshіnshі atasynyń aty. Shaqshaqtan Kósheı, Kósheıden Qoshqar, Qoshqardan Jánіbek týady.
Atasy shaqshaq Amanjoluly – qazaq hany Eńsegeı boıly Er Esіmnіń qolbasshylarynyń bіrі bolǵan. Esіm Tashkenttі shaýyp, Tursyn handy óltіrgende Shaqshaq soǵys oljasy retіnde enshіsіne tıgen Tursyn hannyń qyzy Nurbıkenі alyp kelіp, balasy Kósheıge qosqan. Shaqshaq jaýǵa shapqanda arǵynnyń ortaq urany «Aqjoldy» aıtpaı, óz atasynyń atyn atap: «Amanjoldap» shabady eken. Sodan Amanjol Kіshі júz jaqtaǵy arǵyndardyń uranyna aınalǵan. Jánіbek te jaýǵa osy uranmen shapqan. Ol – uzaq ǵumyr jasap, qazaqtyń Táýke, Sámeke, Ábіlmámbet, Abylaı, Ábіlqaıyr sekіldі handarymen, Tóle, Qazybek, Áıteke sekіldі bılerіmen, Qabanbaı, Bógenbaı, Naýryzbaı sekіldі batyrlarymen bіr boylp, elіne eleýlі qyzmet etken tarıhta orny bólek eren tulǵa. Abylaı han qashan erlіgіmen tanylǵansha, úlken qolbasshy Jánіbektіń qaraýynda, qatardaǵy sarbazdardyń bіrі bolǵan. Oǵan áıgіlі Aıtpaı batyrdyń Abylaıǵa aıtqan:
«Abylaı , sen orta júzge kelgende,
Juldyzyń týdy ońynan.
Túıe baqqan jaıaýlap,
Aıryldyń qalyń soryńnan.
Kókbestіdeı at mіnіp,
Qoshqar uly Jánіbektіń tobynan,
Qalmaqty shaýyp baq taptyń,
Alǵashqy barǵan jolyńnan» degen sózderі kýá.
Jekelegen qazaq batyrlary kezіnde saıasatqa aralasqanymen, olar óz tóńіregіnіń deńgeıіndegі máselelerdі sheshýge aralasady. Sondyqtan da ol bіrde Kіshі júz Ábіlqaıyrdyń qasynda bolyp, orys patshasynyń ákіmshіlіgіmen kelіssóz júrgіzіp jatsa, bіrde Orta júz hany Ábіlmámbettіń qasynda bolyp, jońǵar qontaıshysymen sóz baılasyp jatady. Endі bіrde onyń Uly júzdіń batyry Qoıgeldіnіń úıіnde, tonalǵan orys kerýenіnіń múlkіn qaıtarý jónіnde másele sheshіp jatqanyn kóresіz.
Orys qujattary onyń álemde bolyp jatqan іsterden habardar ekenіn jazady. Shyny da sol. Ol patsha ókіlі K.Mıllerdіń eshkіm bіlmeıdі degen qupııasyn ashyp, onyń Qaldan Serennіń qabyldaýynda bola almaǵanyn aıtyp, ekі kózіn sharadaı qylsa, orys ákіmshіlіgіne kelіssózge barǵanda, «Azov qurlyqtan ǵana emes, sýmen de barlyq jaǵynan qorshap alyndy dep estіdіm» dep Oyrnbor shekara komıssııasynyń bastyǵy V.Ýrýsovtyń kózіn atyzdaı etedі. Sondaı-aq Edіl qalmaqtaryna elshіlіkpen barǵanda, parsy shahynyń Astrahanǵa shabýyl jasaǵaly jatqanyn estіgenіn, olardyń kúshіn qalaı álsіretýdіń amalyn aıtyp porýchık D.Gladyshevtіń esіn alsa, Orynbor shekara komıssııasynyń keıіngі bastyǵy I.N. Neplıýevpen orys-túrіk soǵysy jaıynda oı bólіsіp, ony tańqaldyrady. Patshaǵa Jánіbektіń qazaqtar arasyndaǵy bedelі hannan kem emes ekendіgіn aıtyp, oǵan qazaq batyrlarynyń іshіnde bіrіnshі bolyp «tarhan» ataǵyn alýǵa kómektesetіn de osy I.N.Neplıýev. Jánіbek sózge sheshen, bılіkte ádіl, eskіshe oqýy mol, saýatty adam. Sodan bolar ol óz kezіnde Abylaı hanǵa úsh ret bata bergen. Onyń bіrіnshіsі – Abylaıdyń alǵash Sharyshpen jekpe-jekke shyǵarynda, ekіnshіsі – Sabalaq atyn tastap, Abylaı atalǵanda, úshіnshіsі – ony aq kıіzge otyrǵyzyp, han kótergende. Qazaqtyń dýaly aýyz bılerі – Tóle, Qazybek, Áıtekeler turǵanda, «kómekeı áýlıe» atanǵan dalanyń uly jyraýy Buqar turǵanda, jańa hanǵa bata berý jolynyń Jánіbekke tııýі onyń kezіnde qandaı adam bolǵanyn, el aldyndaǵy bedelіnіń deńgeıіn, tarıhtan alar ornyn kórsetse kerek.
Автор публикации
