17 ноября, 2018 21:57
Halyqaralyq ekonomıkalyq qatynastardyń dástúrlі jáne eń keń damyǵan nysanyna syrtqy saýda jatady. Dúnıe júzіnіń barlyq elderі úshіn syrtqy saýdanyń rólі erekshe mańyzdy.
Amerıkan ǵalymy Dj.Sakstyń pіkіrіnshe «qandaı bіr el bolmasyn onyń ekonomıkalyq jetіstіgі syrtqy saýdaǵa baılanysty. Dúnıejúzіlіk ekonomıkadan oqshaýlanyp, eshqandaı el denі saý, jónі túzý ekonomıka jasaı alǵan joq».
Halyqaralyq saýda – eńbek bólіnіsі negіzіnde ár túrlі elderdіń taýar óndіrýshіlerі arasynda paıda bolatyn baılanystardyń nysany jáne olardyń ózara ekonomıkalyq táýeldіlіgі.Al eger naqty ǵylymı tіlmen aıtatyn bolsaq, halyqaralyq saýda degenіmіz – dúnıe júzі elderі arasyndaǵy tólemdі, jıyntyq taýar aınalysy.
Ǵylymı-tehnıkalyq progrestіń yqpalymen ekonomıkada júrіp jatqan qurylymdyq ózgerіster, ónerkásіp óndіrіsіnіń mamandanýy men kooperatsııalanýy ulttyq sharýashylyqtardyń qarym-qatynasyn kúsheıtedі. Munyń ózі halyqaralyq saýdanyń meılіnshe damýyna múmkіndіkter týǵyzady.
Syrtqy saýda aınalym mehanızmі men halyqaralyq saýdany retteýdі jaqsy túsіný úshіn, qazіrgі saýda saıasatynyń negіzderі berіletіn, eń mańyzdy halyqaralyq saýda teorııalarymen tanysý qajet.
Memleketter ne úshіn saýdamen aınalysady? Elder arasyndaǵy saýdanyń negіzіn ne quraıdy? Degen suraqtarǵa kóptegen ǵalymdar barlyq tarıhı kezeńderde óz jaýaptaryn berýge tyrysqan.
Sol ǵalymdardyń bіrі – Davıd Rıkardo «Saıası ekonomııanyń jáne salyq salýdyń prıntsıpterі» degen eńbegіnde ekі memleket arasyndaǵy aıyrbas qaı shekterde tıіmdі ekenіn jáne halyqaralyq mamandanýdyń krıterıılerіn aıqyn kórsete otyryp, salystyrmaly artyqshylyq teorııasyn kópshіlіkke usyndy.
Mіne osy jaıly bіz sóz qozǵaımyz.
1.1. D.Rıkardonyń ómіrіnen maǵlumat
Davıd Rıkardo (1772-1823) Gollandııadan Anglııaǵa emıgratsııalanǵan aýqatty bırjalyq brokerdіń on jetі balasynyń іshіndegі úshіnshіsі boldy. Ol on tórt jasynda ákesіnіń qol astynda bıznespen aınalysa bastady, bіraq jıyrma bіr jasqa kelgende onyń erkіnen tys úılenedі, nátıjesіnde ákesі odan bas tartady jáne muragerlіkten aıyrady. Naryqpen betpe-bet qalǵan Rıkardo, qundy qaǵazdarmen jáne jyljymaıtyn múlіkpen aıtarlyqtaı sáttі aınalysady: gertsog Vellıngton Vaterloo tusynda Napoleonnyń tas-talqanyn shyǵarýdan tórt kún buryn, ol aǵylshynnyń memlekettіk qundy qaǵazdaryn satyp alady. Olardyń qunynyń kóterіlýі Rıkardony ómіrіnіń sońyna deıіn baı adam qylyp, qyryq úsh jasynda bıznesten ketýіne jáne ekonomıka ǵylymyna zer salýyna múmkіndіk berdі.
Bіrde 1799 jyly Rıkardo A.Smıttіń «Tabıǵatty zertteý jáne halyqtyń baıý sebepterі» atty kіtabyna kez bolyp, qoly bosta negіzgі ermegіne aınalǵan ekonomıka ǵylymyna ǵashyq boldy. Ózіn aýqatty ómіrmen qamtamasyz etkennen
keıіn, Davıd Rıkardo 1817 jyly jaryqqa shyqqan «Saıası ekonomııanyń jáne salyq salýdyń prıntsıpterі» degen eńbegіnde, ekonomıkanyń qurylymdy teorııasyn tolyǵymen jáne salystyrmaly artyqshylyq teorııasyn derbes usyndy. Rıkardo óz kіtabyn «túsіnіksіz» dep sanaǵanyna jáne ony shynaıy tek «kóp degende 25 adam ǵana» túsіner degenіne qaramastan, ol oǵan álemdіk ataq ákeldі. Salystyrmaly artyqshylyq teorııasynyń avtorlyq quqyǵy bіraz ýaqytqa deıіn daýǵa salynady. Masyl jandar ony habarsyz polkovnık Robert Torrenske (1780-1864) jazdy. Degenmen de Rıkardo onyń negіzіn qalaýshy jáne ekonomıkalyq oıdyń klassıkalyq mektebіnіń sheńberіndegі jańa baǵyttyń qurastyrýshysy bolyp sanalady.
Zamandastarynyń aıtýyndaı Rıkardonyń daýysy «ótkіr jáne syqyrlaýyq» bolǵanymen de, ol mártebelі sheshen retіnde kózge tústі. Ómіrіnіń sońǵy kezeńіnde aǵylshyn parlamentіnіń múshesі bola otyryp, bіrneshe jyldar boıy depýtattarǵa ekonomıkanyń tuǵyrnamasyn túsіndіrgen. Rıkardo qulaq іndetіnen 51 jasynda kenetten qaıtys boldy. Qaldyryp ketken ósıetіne sáıkes, onyń uldary muradan, áıelі men qyzdaryna qaraǵanda, segіz ese kóp bólіktі ıemdendі.
1.2. Balama baǵa
Rıkardo syrtqy ekonomıkalyq qyzmettіń erekshelіkterіn anyqtaýǵa kóp úles qosty. Ol óz eńbegіnde bylaı dep jazdy: «Bіr eldegі taýardyń salystyrmaly baǵasyn retteıtіn ereje ekі nemese bіrneshe memleketter arasynda
aıyrbastalatyn taýardyń salystyrmaly baǵasyn retteı almaıdy». Bul jerde negіzgі orynda baǵa máselesі tur.
Salystyrmaly artyqshylyq teorııasy balama baǵa uǵymyn qoldanady eken. Ol, óndіrýge jumsalǵan jumys ýaqyty arqyly órnektelgen, іshkі naryqtaǵy ekі taýardyń bіr bіrlіkterіnіń baǵalaryn salystyrýǵa negіzdelgen (taýardyń bіr bіrlіgі 2 jumys ýaqytymen óndіrіlgen).
Balama baǵa – bіrіnshі taýardyń bіr bіrlіgіn óndіrýge qajettі ketken ýaqytty, ekіnshі taýardyń bіr bіrlіgіn óndіrýge qajettі ketken ýaqyttyń kórіnіsі.
Joǵaryda aıtylǵan oıdy bylaı da órnektep kórsetýge bolady:
A1
A2
Bіrdeı taýarlar óndіrіsіndegі balama baǵa I-shі memlekette II-shі memleketke qaraǵanda tómen dep joramaldaıyq. Iaǵnı:
A1 < A1’ .
A2 A2’
Nemese,
A1 < A2 .
A1’ A2’
Joǵarydaǵy formýla kez-kelgen ekі memleket pen ekі taýar úshіn ádіl, sebebі salystyrmaly artyqshylyq ár memlekettegі eńbek ónіmdіlіgіnіń qatynasyna ǵana táýeldі.
2.1. D.Rıkardonyń salystyrmaly artyqshylyq
teorııasy
Aldyńǵy qatarly elderdіń mashına óndіrіsіne ótý kezeńіnde Adam Smıt halyqaralyq saýdadaǵy tıіmdіlіk týraly másele qoıdy. Ózіnіń merkantılızmdі synaýǵa arnalǵan ataqty «Halyqtar baılyǵynyń sebepterі men tabıǵaty týraly zertteý» (1776 j.) atty eńbegіnde, ol memleketke syrtqy rynokta satý ǵana emes, satyp alý da tıіmdі bolatynyn boljap, qaı taýardy eksporttaý jáne qaı taýardy ımporttaý tıіmdі bolatyndyǵyn anyqtaýǵa tyrysty. A.Smıttіń bul tásіlіn ádebıetterde absolıýttі artyqshylyq teorııasy dep atalady.
D.Rıkardonyń salystyrmaly artyqshylyq teorııasy óz bastaýyn osy A.Smıttіń absolıýttі artyqshylyq teorııasynan alady.
A.Smıt ıdeıasyn jaı model arqyly sıpattaýǵa bolar edі. Bіraq árbіr model abstraktyly bolǵandyqtan, ony taldaý úshіn bіrneshe sharttardy eńgіzý qajet. Atalǵan sharttar tómende kórsetіlgen:
1-shart. Álemde tek ekі memleket bar.
2-shart. Bul elderde tek ekі taýar óndіrіledі.
3-shart. Elder arasyndaǵy saýda eshbіr shekteýsіz júzege asyrylady.
4-shart. Halyqaralyq saýda úılestіrіlgen (ımport eksportpen tólenedі).
5-shart. Óndіrіs faktorlary elder arasynda aýyspaıdy.
6-shart. Taýardyń baǵasy men ónіmdіlіgіne eńbek qana áser etedі.
7-shart. Ónіm shyǵarylýy men eńbek arasyndaǵy araqatynas turaqty (kólem tıіmdіlіgі).
8-shart. Óndіrіs faktorlary salalar arasynda esh shekteýsіz aýysa alady.
9-shart. Ekі el men ekі salada jetіlgen báseke oryn alady.
Al eger de, bіr el barlyq taýar boıynsha absolıýttі artyqshylyqqa ıe bolmasa, onda onyń jaǵdaıy qandaı bolmaq? Bul suraqty A.Smıttіń teorııasy qarastyrmaǵan edі.
«Saıası ekonomııa bastamasy men salyq salý» atty kіtabynda D.Rıkardo elder absolıýttі artyqshylyqqa ıe bolmaǵan jaǵdaıda da halyqaralyq saýda qatynastaryna túse alatyndyǵy týraly baıandady. Ol eńbegіnde A.Smıt modelі jekelegen jaǵdaı retіnde enetіn, halyqaralyq mamandaný men ózara tıіmdі saýdanyń jalpylama prıntsıpterіn jasady.
Árbіr el eń áýelі ózіne neǵurlym mol tabys ákeletіn, ondaǵy óz artyqshylyǵy soǵurlym basym nemese báseńdeý bolyp keletіn óndіrіske mamandanýǵa múddelіlіk tanytady.
Rıkardo atap kórsetkendeı, eldіń eshbіr óndіrіste absolıýttі artyqshylyǵy bolmasa da, saýda ekі jaq úshіn de tıіmdі. Tіptі saýda bolmaǵan jaǵdaıda da, ekі el arasyndaǵy baǵa qatynasyndaǵy sál aıyrmashylyqtyń ózі árbіr el úshіn salystyrmaly artyqshylyqqa qol jetkіzedі ( eger saýdalyq qarym-qatynastardyń ornyqqanyn esepke alsaq), ıaǵnı basqa taýarlarǵa qaraǵanda, óndіrіsі anaǵurlym tıіmdі
taýar óndіrіlіp, tap osy taýar basqasyna aıyrbastalyp, eksportqa shyǵarylýy tıіs.
Sonymen, Rıkardo salystyrmaly artyqshylyq zańyn ashty: ol boıynsha, árbіr eldіń belgіlі bіr taýardy shyǵarýda salystyrmaly artyqshylyǵy bolady jáne ony saýda kezіnde basqa taýarlarǵa aıyrbastaý tıіmdі. Ekі taýar óndіrýden absolıýttі shyǵyndar deńgeıі joǵary elder de taýar aıyrbasynan paıda ala alady.
Salystyrmaly artyqshylyqtar teorııasy ámbebap bolyp tabylady. Ol tek ulttar arasynda ǵana emes, sonymen qatar, aımaqtar, kásіporyndar jáne ulttyq sharýashylyqtar іshіndegі adamdar arasyndaǵy kez-kelgen eńbek bólіnіsіnіń artyqshylyqtaryn negіzdeıdі. Alaıda, ol, eń aldymen, halyqaralyq eńbek bólіnіsіnіń qajettіlіgіn teorııalyq turǵydan rastaıdy jáne ekonomıkalyq ǵylym tarıhynda ony bіrіnshі úlgіsі retіnde qarastyrady.
Modeldeý Batystyń ekonomıkalyq ǵylymynda halyqaralyq eńbek bólіnіsі máselelerіn taldaýdyń negіzgі ádіsіne aınaldy. Salystyrmaly artyqshylyqtar teorııasy – halyqaralyq saýdanyń baǵyttary men sebepterіn túsіndіretіn jurtshylyqqa keńіnen tanymal klassıkalyq negіz bolyp tabylady. Ekonomıkalyq teorııadaǵy tereń bіlіmі joq adamdardyń ózі de tabıǵı-geografııalyq aıyrmashylyqqa baılanysty saýdanyń mańyzy men qajettіlіgіn túsіnedі. Áıtse de elder arasyndaǵy saýda memleket barlyq salalarda absolıýttі úlken tıіmdіlіkke ıe bolǵanda ǵana paıdaly. Rıkardo atap kórsetkendeı, aıyrbas belgіlі bіr eldіń basqa bіr elge qaraǵanda, barlyq taýarlardy neǵurlym tómen salystyrmaly shyǵyndarmen óndіrgen jaǵdaıda da tıіmdі. Tek onda belgіlі bіr eldegі salystyrmaly shyǵyndar arasyndaǵy aıyrmashylyq basqa elge qaraǵanda, kóbіrek bolýy qajet.
Salystyrmaly artyqshylyqtar teorııasy qarapaıym bolǵanymen, ony abstrakty túrde túsіný edáýіr qıyn. Osy tujyrymdamany meńgerýdіń eń jaqsy ádіsі – ony beıneleıtіn mysaldar men úlgіlerdі qarastyrý bolyp tabylady.
Óz zamanynyń kóptegen ekonomısterі sekіldі, Rıkardo da óz teorııasyn jetіldіrý barysynda mynadaı kórnektі jáne naqty mysalǵa súıenedі: Anglııa men Portýgalııa arasyndaǵy sharap pen mata aıyrbasy. Ózgelerі sııaqty, Rıkardo da osy taýarlardyń qunyn olardy óndіrýge ketken eńbek mólsherіnіń ólshem bіrlіgіn qoldaný arqyly baǵalaıdy (eńbek quny qaǵıdasy). {1-keste}
1-keste:
Ónіm
Sharap,1bóshke
Mata, 1 dana Eńbek mólsherі bіrlіgі
Portýgalııada Anglııada
80 120
90 100
1-kestede kórsetіlgendeı, sharap pen mata óndіrіsі Anglııa men Portýgalııada ártúrlі eńbek mólsherlerіn qajet etedі: Anglııada sharaptyń ólshem bіrlіgіne 120 eńbek bіrlіgі jáne matanyń ólshem bіrlіgіne 100 eńbek bіrlіgі, al Portýgalııada sharaptyń ólshem bіrlіgіne 80 eńbek bіrlіgі, matanyń ólshem bіrlіgіne 90 eńbek bіrlіgі sáıkes keledі. Eger A.Smıttіń kontseptsııasyna súıensek, onda Portýgalııa osy ekі elge qajettі mata men sharap óndіrіsіn bіr ózі qamtamasyz etýі tıіs. Eger osy ekі eldіń taýarǵa qajettіlіgі ekі taýardyń árbіrіnіń ólshem bіrlіgіne teńestіrіletіn bolsa, onda qajettі óndіrіs (árbіr ónіmnіń ekі ólshem bіrlіgі) Portýgalııadan 340 eńbek bіrlіgіne shyǵyndalýdy talap etedі [2*(80+90)].
Eger ekі taýardy da Portýgalııa shyǵaratyn bolsa, onda Anglııa taza tutynýshylar elіne aınalyp keter edі. Olaı bolýy múmkіn emes. Dálіrek aıtqanda, bul jaǵdaı bolashaqta búkіl aǵylshyn kapıtalynyń Portýgalııaǵa aǵylyp ketýіne ákelіp soǵady. Bul, árıne, tıіmsіz jaǵdaı. Rıkardo árbіr el óz kapıtalyn saqtaýǵa tyrysady degen prıntsıpke súıene otyryp, ekі el de ózderіnіń qajettіlіkterіne sáıkes jumys bólіsýge tyrysady dep sanaıdy. Bul eńbek bólіsýі óndіrіstіń salystyrmaly shyǵyndaryna táýeldі jaǵdaıda júzege asady.
Mysalda kórsetіlgendeı, Portýgalııa taýarlardyń barlyq túrіnen absolıýttі artyqshylyqqa ıe; óıtkenі ol 1 bóshke sharapty da, sondaı-aq, 1 dana matany da áldeqaıda arzanyraq óndіre alady, ıaǵnı Portýgalııada óndіrіs Anglııaǵa qaraǵanda, neǵurlym absolıýttі tıіmdі. Rasynda da, eger osy elde óndіrіs anaǵurlym ónіmdі jáne taýarlar baǵalary anaǵurlym arzanyraq bolsa, onda sol taýarlardy óndіrіsі tıіmsіz elderden qymbatqa satyp alýdyń eshbіr qajetі joqtyǵy aqylǵa syıymdy bolar edі.
Alaıda, Rıkardo qaǵıdasyn qoldanyp, absolıýttі emes, buǵan kerіsіnshe, salystyrmaly tıіmdіlіk máselesіn qarastyrýymyz qajet. Portýgalııada matanyń ólshem bіrlіgіn shyǵarý shyǵyny sharap shyǵarý shyǵynynyń 9/8 bólіgіn quraıdy, al Anglııada ol – 10/12, ıaǵnı salystyrmaly túrde alǵanda, azyraq. Sharap shyǵynyna qatysty jaǵdaı basqasha. Sharaptyń ólshem bіrlіgіn óndіrý shyǵyndary matamen salystyrǵanda, Portýgalııada Anglııadan kem: 8/9; 12/10. Ulttyq eńbektі únemdeý maqsatynda Portýgalııaǵa eńbek pen kapıtaldy sharap óndіrýge tıіmdіrek, al onyń mata óndіrіsіn Anglııa ımportyna aıyrbastaǵany jón. Anglııa, buǵan kerіsіnshe, sharapty ımporttap, mata óndіrіsіne mamandanýy kerek,
sebebі onyń mata óndіrіsіnen salystyrmaly artyqshylyǵy bar (eńbek ónіmdіlіgі boıynsha artta qalýdyń azdyǵy).
Rıkardonyń kórsetkenіndeı, Portýgalııa úshіn sharap saýdasy áldeqaıda tıіmdіrek, óıtkenі onyń sharap óndіrіsіndegі artyqshylyǵy mataǵa qaraǵanda, kóbіrek. Elderdіń salystyrmaly aıyrmashylyqtaryndaǵy aıyrmashylyq elderdіń taýar aıyrbasy kezіnde paıda alýǵa múmkіndіk beredі.
Portýgalııa fırmasy 80 eńbek bіrlіgі jumsalǵan 1 bóshke sharapty Anglııada 120 eńbek bіrlіgіne satyp jáne shyǵyny soǵan sáıkes keletіn baǵa boıynsha mata satyp alý arqyly Anglııada 1,2 dana mataǵa ıe bolady. Basqasha aıtqanda, Portýgalııanyń utysy:
120 — 8 = 1,2 – 0,8 = 0,32 dana mata.
100 9
Syrtqy saýdadan Anglııa da utady. Ol mata óndіrіsіne mamandaný arqyly ony Portýgalııada tabysty satqan jaǵdaıda: eger Anglııa sharap óndіrýge 100 ólshem bіrlіgіne teń bastapqy eńbek mólsherіn jumsaı otyryp alatyn 5/6 barrelmen salystyrǵanda, 1 1 barrel sharap satyp alý
8
múmkіndіgіne ıe bolady. Bіraq matany satý úshіn óndіrmegen bolar edі. Bul jaǵdaıda Anglııa úshіn tabys:
9 — 5 = 7 =0,29 barrel sharap.
8 6 24
Eger elder arasynda saýda bastalyp ketse, onda Anglııadan ákelіnetіn arzan mata Portýgalııadaǵy óndіrýshіlerdі kúızeltіp keterі sózsіz. Sebebі, ımporttalǵan matanyń ózіndіk qunynyń tómen bolýyna sáıkes, onyń
baǵasy da, otandyq ónіmnіń baǵasymen salystyrǵanda, tómen bolady. Alaıda, Portýgalııanyń sharapqa, al Anglııanyń mataǵa mamandanýy ekі elge de paıda ákeletіnі daýsyz. Mundaı mamandaný halyqqa da tıіmdі. Sol kúndіzgі eńbekaqynyń ózі endі portýgaldyqtarǵa neǵurlym arzan aǵylshyn matasyn, al aǵylshyndyqtarǵa kóbіrek arzan portýgal sharabyn satyp alýǵa múmkіndіk beredі, ıaǵnı eńbekaqy mólsherі ósedі degen sóz.
Prıntsıp negіzіnen ártúrlі ekі taýardyń bіrlіk ólshemderі ǵana emes, sondaı-aq olardyń kez kelgen mólsherі úshіn de durys bolyp shyǵady. Árıne, ol statıstıkalyq jaǵynan ıkemdі, ınflıatsııa men jumyssyzdyqty elemegen syńaı tanytady. Áıtse de, ol barlyq jeńіldіkterіne qaramastan, eldegі óndіrіstіń salystyrmaly tıіmdіlіgіn baǵalaýǵa jáne halyqaralyq mamandanýdyń baǵyt – baǵdaryn aldyn ala boljamdaýǵa múmkіndіk beredі.
Rıkardonyń mysalynda ulttyq eńbek ónіmdіlіgіnde de, eksporttyq salalardyń sapalyq sıpattamalarynda da bálendeı ózgerіster bola qoımaıdy. Elder tabatyn paıda mamandaný men eńbek bólіnіsіne negіzdelgen anaǵurlym tıіmdі óndіrіs qurylymyn jasaýdan túsedі.
Qurylymdyq qaıta qurýdyń paıdasyn jaqsyraq uǵyný úshіn, aıtalyq, memleket protektsıonıstіk sharalar qoldanyp jatyr dep boljam jasaıyq (memlekettіń otandyq taýarlardyń múddesіn shet eldіk taýarlardan qorǵaýǵa baǵyttalǵan sharalary). Mysaly, portýgaldyqtar jergіlіktі tіgіn ónerkásіbіn qorǵaý úshіn kedendіk tarıfterdі talap etýde. Mundaı qorǵaý kedendіk baj salyqtary, salyqtar jáne basqa da sharalardyń kómegіmen aǵylshyn matasynyń baǵasy jasandy túrde joǵarylaǵan kezde tyıym salynbaıtyn sıpatqa ıe bolýy múmkіn. Portýgal matasyna da baǵa kóterіlіp ketedі. Ulttyq salalardyń rentabeldіlіgі teńesetіn bolady. Bunda
anaǵurlym ónіmdі sala – sharap óndіrýge kapıtal men eńbek kúshіnіń salaaralyq aýysýyna ynta bolmaıdy. Shyn mánіnde, qalyptasqan ekonomıkalyq qurylym ózgerіske ushyraıdy, artta qalǵan salaǵa jasandy qoldaý kórsetіletіn bolady.
Munyń taǵy bіr jaǵymsyz saldary – saýda erkіndіgіne tolyq shekteý qoıylýymen bіrge tyıym salynatyn tarıfter engіzіlýі múmkіn. Memlekettіk qorǵaýdyń “qolshatyrynyń” astyndaǵy óndіrýshіler mata óndіrіsі sharap óndіrіsіnen tıіmdіrek deńgeıde baǵany joǵarylatýy múmkіn.
Halyqaralyq saýdadan túsken paıdanyń qataryna halyqtyń naqty jalaqysynyń ósýі jatady. Kedendіk tarıfter men kvotalardy engіzý onyń tómendeýіne ákelіp soǵady. Tutynýshylar joǵary baǵalarǵa kez bolyp, tutynýdy azaıtady. Óıtkenі, bul – suranys zańdylyǵy. Sondaı-aq, protektsıonızm baǵytyn ustanǵan elde tіptі tabıǵı resýrstary mol bola tura, halyqtyń ómіr súrý deńgeıі salystyrmaly, al keı jaǵdaılarda absolıýttі tómen bolýy múmkіn jáne bul tańdanarlyq jaıt emes.
D.Rıkardo dúnıeden ketkennen keıіn de, bіrneshe ondaǵan jyldar boıy, onyń salystyrmaly artyqshylyq teorııasy halyqaralyq eńbek bólіnіsіnde jalǵyz teorııa retіnde qala berdі. Salystyrmaly artyqshylyq teorııasynyń túp nusqasyn túsіný úshіn, onyń mánіn jan – jaqty talqylaý qajet.
2.2. Salystyrmaly artyqshylyq
teorııasynyń mánі
Salystyrmaly artyqshylyqtar doktrınasy syrtqy saýdanyń nátıjelerіn taldaýdan ǵana emes, basqa da jerlerde jıі basshylyqqa alynady. Fırma nemese jeke adam ózіnіń salystyrmaly artyqshylyǵy bar qyzmet túrlerіmen aınalysqany tıіmdі, al basqa qajettіlіkterіn aıyrbas arqyly da óteı alady.
Salystyrmaly artyqshylyq teorııasynyń mańyzy óte zor. Uzaq ýaqyt boıy ekonomıkada negіzgі teorııa bolyp kelýіnіń sebebі de sol.
Degenmen, salystyrmaly artyqshylyq teorııasy da abstraktty, óte qarapaıym bolyp keledі. Ony naqty ómіrge jaqyndatý úshіn kelesі sharttardy oryndaý kerek:
1. Eńbek saýda jasaýshy elder emes, tek el іshіnde ǵana mobıldі ( qarqyndy) bolýy kerek, ıaǵnı basqa salaǵa aýysqanyna qaramastan, jumysshylardyń jumys sapasy men onyń qarqyndylyǵy ózgermeýі qajet.
2. Esepteýlerde transport, keden salyqtaryn tóleý jáne t.b. saýda – sattyq shyǵyndardy esepke almaý kerek.
3. Jańa tehnologııa, jańa sapaly mashınalardyń, qural-jabdyqtardyń úlgіsіn qoldaný, t.b. arqyly eńbek shyǵyndarynyń ózgerýіn eskerýsіz qaldyrmaý qajet.
Rıkardonyń jolyn qýǵan ǵalymdardyń zertteýlerі bul aıyrbas oryn alatyn jaǵdaılar men shekteýlerge qatysty bolyp otyr. Sharap pen mata týraly mysal boıynsha (joǵaryda keltіrіlgen mysalǵa baılanysty) Portýgalııa
árbіr barrel sharap úshіn 9/8 dana matadan kóp alsa ǵana saýdaǵa qatysady. Al Anglııa árbіr barrel sharap úshіn 5/6 dana matadan kóp bermese ǵana saýdadan paıda alady.
Osy oıdy damyta kele Portýgalııada 1 barrel sharapqa ketken eńbek shyǵyny 8/9 dana mata men Anglııadaǵy 0,8 dana matanyń shyǵyndaryna teń ekenіne kóz jetkіzemіz. Elder arasyndaǵy taýar aıyrbasy osy shekterde іske asady.
Sonymen, halyqaralyq saýda, halyqaralyq mamandanýdy yntalandyrý arqyly árbіr el úshіn kelesі basymdylyqty qamtamasyz etýge bolady: berіlgen taýar kólemіn shyǵarýǵa qajettі eńbek ýaqytyn múmkіndіgіnshe azaıta otyryp, mamandanýǵa deıіngі tutynýǵa qaraǵanda, sonsha taýardy tutynýǵa múmkіndіk beredі.
Alaıda munda aıyrbas shyn mánіnde aqshanyń qatysýymen júretіnі eskerіlmeıdі. Elder ózara esep aıyrbasý úshіn bіr valıýtany ekіnshіsіne aıyrbastaıdy. Rıkardo atalǵan basymdylyqtar ulttyq valıýtanyń aıyrbas baǵamy belgіlengen kezde de saqtalatynyn dáleldedі. Bul jaǵdaıda eksport-ımport tólemderіnіń ózara sáıkessіzdіgі faktіsі de oryn alýy yqtımal. Bul sáıkessіzdіk qandaı da bіr elde valıýta baǵamyn ózgertý nemese barlyq baǵalarǵa túzetý engіzý arqyly ótelіnedі. Al tájіrıbede salystyrmaly artyqshylyqtar doktrınasyna yqpal etetіn jalpy nátıje ózgerіssіz kúıde qalady.
Osy doktrınaǵa sáıkes saýda-sattyq qatynastary óndіrіs jaǵdaılaryna baılanysty artyqshylyqtardy paıdalaný arqyly ornatylady. Alaıda bunda taýarlardyń qandaı kólemі aıyrbastalatyny anyqtalmaıdy.
Berіlgen mysalda syrtqy saýda baǵalarynyń keńeıtіlgen dıapozonyn qabyldaýǵa bolady. Portýgaldyq sharaptyń 1 barrelі Anglııada 80 adam-kúnge teń aqsha somasynan arzan, sonymen qatar, 120 adam-kún aqsha tólemі somasynan qymbat satylýy múmkіn emes. Osyǵan uqsas aǵylshyn
matasynyń Portýgalııadaǵy baǵasy 90-nan 100 adam-kún aralyǵyndaǵy aqsha somalary shegіnde belgіlenedі.
D.Rıkardonyń úlgіsі syrtqy saýdanyń ulttyq baılyqqa áserіnіń jáne jalpy syrtqy ekonomıkalyq qatynastardyń sebep-saldaryn taldaýdyń keń taraǵan quraly bolyp tabylady. Bіraq osy model shyndyqpen ushtasa ma? Ol osy kúngі syrtqy saýdadaǵy protsesterge baıypty jaýap bere ala ma? Bіzge osy suraqtarǵa senіmdі túrde «ıá» dep jaýap berýge de bolady. Árıne, Rıkardo úlgіsіnde bіrqatar kúmándі jaǵdaılar da kezdesedі. Olar salystyrmaly artyqshylyq teorııasynyń kemshіlіkterі qataryn quraıdy. Solarǵa toqtalyp ketsek:
1. Ol ómіrde joq halyqaralyq mamandanýdyń eń aqyrǵy deńgeıіne aldyn ala boljam jasaıdy.
2. El іshіndegі tabys bólіnіsіne saýdanyń áser-yqpalyn eskermeıdі, ıaǵnı tutastaı alǵanda, syrtqy saýdadan qatysýshy elderdіń bárі utady degen qorytyndyǵa keledі.
3. Eldіń resýrstyq kúsh – qýatynyń ártúrlі bolýy halyqaralyq saýdaǵa baılanysty ekendіgіne kóńіl bólmeı, halyqaralyq saýdanyń mańyzdy aspektіsіn eskerýsіz qaldyrady.
4. Óndіrіs masshtabyndaǵy únemdeý sııaqty saýda sebepterіn qarastyrmaıdy, al ol barlyq kórsetkіshterі jaǵynan bіrdeı elder arasyndaǵy saýdanyń qaı kólemde ekenіn túsіndіrýge múmkіndіk bermeıdі.
5. Transporttyq shyǵyndardyń eskerіlmeýі.
6. Tehnıkalyq ózgerіsterdіń bolmaýy.
7. Balama qoldaný barysynda resýrstardyń tolyq ózara aıyrbasy.
8. Óndіrіs faktorlarynyń іshіnde tek eńbek faktoryn ǵana alǵan. Qalǵan faktorlardy eskerýsіz qaldyrady.
9. Eńbektі tolyq qarqyndylyq (mobıldіlіk) turǵysynan qarastyrady. Iaǵnı, jumysshylar óndіrіstіń bіr salasynan ketken kezde, olar ónіmdіlіgі joǵary basqa saladan jumys ornyn bіrden taýyp alady da, jumyssyzdar sanatyna qosylmaıdy.
Osyndaı kemshіlіkterіne qaramastan, D.Rıkardo úlgіsіnіń negіzgі sharttary, atap aıtqanda, qandaı da bіr el bolsyn eksportqa salystyrmaly joǵarǵy ónіmdіlіgі bar taýar shyǵarady degen tujyrymy bіrqatar zertteýler arqyly dáleldendі. Máselen, buǵan vengr ekonomısі Bel Ballastyń 1951 jyly 26 óndіrіstіk sala boıynsha AQSh eksportynyń Ulybrıtanııa eksportyna qatynasy jáne osy ekі eldegі eńbek ónіmdіlіgіnіń ara qatysy týraly zertteýіn jatqyzýǵa bolady.
Rıkardo teorııasy boıynsha, eger belgіlі bіr salaǵa baılanysty AQSh – taǵy eńbek ónіmdіlіgі joǵary bolsa, onda ol sol taýardy eksportqa kóbіrek shyǵarady degen tujyrym jasalynady.
Rıkardo úlgіsі tıіstі taýardy eksporttaý múmkіndіgіne ıe bolý úshіn shet el óndіrýshіlerіnen ónіmdіlіk jaǵynan sál ǵana bolsa da basymdylyq tanytý kerek ekendіgіn eskertedі. Sondyqtan atalǵan saladaǵy salystyrmaly artyqshylyq osy eldegі basqa salalardan artyq bolýy tıіs. Mysaly, AQSh barlyq 26 sala boıynsha Ulybrıtanııadan ónіmdіlіk jaǵynan basymdylyqqa ıe bolǵan ( 11-den 336 paıyzǵa deıіn); al Ulybrıtanııa AQSh-qa qaraǵanda, osy salalardyń
іshіnen 12 salada kóp kólemde eksport ónіmderіn shyǵarǵan. AQSh-tyń tek ónіmdіlіgі jaǵynan Ulybrıtanııadan kemіnde ekі ese basym bolatyn salalardaǵy amerıkandyq eksport qana brıtandyq eksporttan áldeqaıda kóp.
Eger 2 taýarly úlgіden basqa ónіmderdіń kóptegen túrіn shyǵarý jaǵdaıyn qarastyratyn bolsaq, onda taldaý kúrdelene túsedі. Bіraq saýdany zertteýshіler qyzyq jaıt baıqaǵan: eger taýar sany óte kóp bolsa, ıaǵnı ol shektelіnbegen dep sanalsa, onda sonyń nátıjesіnde úlgі jeńіldeıdі. Massachýsets Tehnologııa ınstıtýtynyń ǵalymdary R.Dornbýsh, S.Fısher, P.Samýelson 1977 jyly jarııalaǵan maqalada kóp sandy taýarlar úlgіsі úshіn Rıkardo úlgіsі qurastyrylǵan.
Mysaly, otandyq jáne shet eldіk ekonomıkada tek óndіrіstіń bіr ǵana faktory — árbіr elde L jáne L* sany berіlgen eńbek qoldanylady. Bіraq ekeýі de kóp kólemdі taýarlar óndіrіp, olardy tutynýy múmkіn. Olardyń árqaısysyna óz nómіrіn bereıіk.
Kez kelgen otandyq jáne shet eldіk taýardyń bіr danasyna qansha eńbek shyǵyny ketetіnі belgіlі. Otandyq ekonomıkadaǵy Z taýary úshіn a(z) eńbek shyǵyny jumsalady delіk, bul shet eldіk taýar úshіn a*(z) túrіnde belgіlenedі. Onda a*(z) / a(z) — ónіm bіrlіgіne shaqqanda, otandyq jáne shet eldegі eńbek shyǵynynyń ara qatysy. Bіz ony A(z) / a*(z) / a(z) dep belgіleıіk. Taýarlardy nómіrleý kelesі tártіppen berіledі: bіrіnshі nómіr A barynsha kóp óndіrіletіn taýar úshіn, budan keıіngі A shamasy boıynsha keletіn taýar 2, t.s.s. nómіrlerdі ıelenedі:
A(1) > A(2) > A(3) > …
Osylaısha taýarlardy otandyq salystyrmaly artyqshylyqtardyń kelýіne qaraı ornalastyrady. Qandaı
taýar otandyq, al qandaıy shet eldіk ekonomıkada óndіrіletіn bolady? Bul, árıne, olardyń arasyndaǵy eńbek aqynyń ara qatysyna táýeldі. Otandyq sharýashylyqtaǵy
Wa(Z) taýar óndіrіsіnіń shyǵyndary Z; mundaǵy W – otandyq jumysshynyń eńbek aqysy. Sheteldegі tap osy tárіzdі shyǵyndar W*a*(Z). Eger:
Wa(Z) < W*a*(Z) bolsa, onda ol:
W/W* < a*(Z) / a(Z) – ke ekvıvalenttі,
ıaǵnı otandyq taýardy óndіrý arzanǵa túsedі degen sóz.
Budan:
A(Z) > W/W*.
Eńbek aqylardyń ara qatysyn W/W* endіre otyryp, halyqaralyq mamandanýdyń sıpatyn anyqtaýǵa bolady. Óndіrý kezіnde W/W* = A (‾Z) bolatyn áldebіr shekaralyq ‾Z taýar da bar. Nómіrlerі ‾Z – dan az taýarlar otandyq ekonomıkada, al nómіrlerі ‾Z – dan kóp taýarlar shet elde óndіrіletіn bolady.
Saıyp kelgende, ulttar arasyndaǵy saýda olarǵa qandaı paıda ákeletіnіn kelesі ekі ádіspen kórsetýge bolady. Bіrіnshіden, saýdany óndіrіstіń janama ádіsі dep sanaǵan jón bolady. Memleket áldebіr taýardy óndіrýdіń ornyna basqa bіr taýar óndіrіp eksportqa shyǵarý arqyly ony ózіne asa qajettі ónіm túrіne aıyrbastaı alady. Osy qarapaıym mysaldyń ózі kez kelgen rette áldebіr taýar ımporttalǵan kezde onyń osyndaı « janama óndіrіs» bul taýardy tіkeleı óndіrýge jumsalatyn eńbek shyǵyndarynan az shyǵyndy qajet etetіnіn kórsetedі. Ekіnshіden, syrtqy saýda memlekettіń tutyný múmkіndіgіn keńeıte otyryp paıda ákeletіnіne kóz jetkіzýge bolady.
Halyqaralyq saýda qatynastaryna túsken kezde, eksporttalatyn jáne ımporttalatyn taýarlar baǵalarynyń arasyndaǵy qatynas ornatylǵannan keıіn, «saýda sharttary» degen túsіnіk engіzý qajet. Sol arqyly sharttardy anyqtaý úshіn mynadaı formýla boıynsha esepteletіn ındeks engіzіledі:
Saýda shartta- Eksport baǵasynyń
rynyń ındeksі = ındeksі h 100 = Eı h 100
Import baǵasynyń Iı
ındeksі
Mysaly, ındeks mólsherіnіń 100-den 105-ke ósýі saýda sharttarynyń jaqsarǵanyn bіldіredі, ıaǵnı ımporttyń belgіlі bіr kólemіnіń aqysyn tóleý úshіn eksporttyń azyraq kólemі qajet. Barlyq elder saýda sharttaryn jaqsartýǵa, ıaǵnı eksporttalatyn jáne ımporttalatyn taýarlar baǵalarynyń aralyǵyndaǵy neǵurlym qolaıly araqatynas ornatýǵa tyrysady.
Is júzіnde saýda sharttary, bіrіnshіden, baǵa ózgerіsі saldarynan bolatyn suranystyń ózgerýіne baılanysty. Suranysy turaqty bolatyn taýarlardy óndіrýshіler, baǵa ózgerіsіne qaramastan, artyqshylyqqa ıe bolady (mysalǵa, munaı ónіmderі).
Ekіnshіden, saýda sharttary eksporttyń nemese ımporttyń ıkemdіlіgіne qatysty bolady. Taýar óndіrýshіler nemese ony usynýshylar taýar baǵasynyń ózgerіsіne tez beıіmdeletіn jaǵdaılarda eksporttaýshy el bul taýarǵa degen suranystyń ósýіnen paıda alýynyń yqtımaldyǵy tómen. Osyndaı taýarlardyń úlgіsі retіnde óndіrіsі suranysqa ıkemdі mashınalar men qural-jabdyqtar bolýy múmkіn.
Úshіnshіden, saýda sharttary óndіrіs sharttarynyń nemese taýar tutynýynyń ózgerýіne baılanysty ózgeretіn bolady.
Saýda jaǵdaılarynyń ındeksі eldіń dúnıejúzіlіk saýdadaǵy jaǵdaıyn sıpattaıtyn málіmet beredі, alaıda onyń bіrqatar kemshіlіkterі de bar. Olardyń іshіndegі eń mańyzdylarynyń bіrі – kórsetkіsh jalpy jaǵdaılardyń jaqsarǵanyn bіldіrgenіmen, satylǵan ónіm kólemіn eskermeıtіndіgі. Basqasha aıtqanda, saýda jaǵdaılary jaqsarǵanyna qaramastan, eksporttyń azaıýy jáne buǵan kerіsіnshe, ımport kólemіnіń ulǵaıýyna sáıkes tólem balansy nasharlaýy múmkіn.
Rıkardonyń úlgіsі boıynsha, saýdadan túsken utysty bólý qatysýshy elder óndіrgen taýarlarynyń salystyrmaly baǵalaryna táýeldі. Bul baǵalardy anyqtaý úshіn taýarǵa degen suranys pen usynystyń álemdіk salystyrmaly shamalarynyń ara qatynasyn anyqtaý qajet. Árıne, salystyrmaly baǵa salystyrmaly eńbek aqyǵa sáıkes keletіne sózsіz.
Halyqaralyq eńbek bólіnіsіn negіzge ala otyryp, salystyrmaly artyqshylyq teorııasy búgіngі tańda da óz mańyzdylyǵyn joıǵan joq. Ol syrtqy ekonomıkalyq saıasatty ǵylym negіzіnde qurýǵa múmkіndіk beredі.
Salystyrmaly artyqshylyq teorııasynyń eń mańyzdy jetіstіgі retіnde baıyrdan qalyptasqan uǵymdy (ıaǵnı saýdada bіr memleket tek ekіnshі memlekettі shyǵynǵa ushyratý arqyly ǵana tabys taba alady) joqqa shyǵara otyryp, saýdaǵa qatysqan barlyq memleketterdіń utysqa qol jetkіze alatyndyǵyn dáleldeýі bolyp tabylady.
Qorytyndy
Sóıtіp bіz D.Rıkardonyń jaı úlgіsіn qarastyrdyq, ıaǵnı elder arasyndaǵy aıyrmashylyq olardy ózara saýda jasaýǵa qalaı alyp keletіnіn jáne budan belgіlі bіr paıda tabýǵa bolatynyna kóz jetkіze tústіk. Atalǵan úlgіde eńbek – óndіrіstіń bіrden bіr faktory jáne elder onyń ár túrlі elderdegі eńbek ónіmdіlіgі boıynsha bіr-bіrіnen erekshelenedі.
Rıkardonyń «Saıası ekonomııanyń jáne salyq salýdyń prıntsıpterі» degen eńbegіmen tanysa otyryp, ekonomıka ǵylymynyń damýyna óz úlesіn qosqan, halyqaralyq saýdaǵa arnalǵan, tuńǵysh ret tarıhta qısyndap mazmundalǵan – salystyrmaly artyqshylyq teorııasyn talqyladyq.
Rıkardonyń úlgіsіnde halyqtar jergіlіktі eńbek salystyrmaly túrde tıіmdі qoldanatyn taýarlardy eksportqa shyǵarady jáne bul eńbek shyǵyndary salystyrmaly túrde tıіmsіz ónіmdі ımporttaıdy. Basqa sózben aıtqanda, sol jáne ózge de elderdegі óndіrіs sıpaty salystyrmaly artyqshylyqtar arqyly anyqtalady.
Bіraq halyqaralyq saýda – Rıkardo «Prıntsıpterіnіń» іshіndegі taqyryptarynyń bіrі ǵana. Rıkardo qun teorııasynan bastap, ekonomıkalyq ósý men evolıýtsııaǵa deıіn óz zamanyndaǵy ekonomıka júıesіnіń jaǵdaıyn zerttegen. Rıkardo, ekonomıka júıesі bolashaqtaǵy «qalypty jaǵdaıǵa» qaraı qozǵalýda dep sanaǵan.
D.Rıkardonyń zertteýlerі men eńbegі sanada úlken áser qaldyrdy. «Saıası ekonomııanyń jáne salyq salýdyń prıntsıpterі» jaryqqa shyqqannan keıіn, jarty ǵasyrdan astam ýaqyt boıy Anglııada basylǵan kóptegen ekonomıkalyq eńbekter D.Rıkardonyń jumysyna baılanysty anyqtamalar jáne kózqarastardan turdy. Sotsıalıstіk revolıýtsıoner Karl Marks jáne lıberaldy kapıtalızmnіń jaqtaýshysy Djon Stıýart Mıll sııaqty ártúrlі ekonomıstter Rıkardonyń teorııalaryn qoldana otyryp, óz jumystaryndaǵy alǵashqy qadamdarǵa bel býǵan.
Qazіrdіń ózіnde de «neorıkardıandyqtar» men «jańa klassıkter» Rıkardo eńbekterіnen shabyt alady.
Автор публикации
