5 декабря, 2018 18:21
Qazaq tіlіnіń sózjasam negіzі
Tіl-qatynas quraly retіnde oılaýdyń tіkeleı shyndyǵyn, bolmysyn sóıleý, jazý arqyly bіldіredі. Tіldіń eń kіshkene bólshegі — sóz bolsa, sózderdіń ózara tіrkesіp kelýі arqyly ǵana tіldіk uǵym jasalady. Olaı bolsa, tіldіń zańdylyǵy, óz іshіnde sala-salaǵa bólіnetіn alýan túrlі tarmaqtary bar.
«Sózderdіń jasalýy» degen bólіm tіldіk materıaldyń qarastyratyn máselelerіne qazaq leksıkasyndaǵy sózderdіń qandaı amal-tásіlder arqyly jasalatynyn anyqtaıdy. Morfologııa bólіmіndegі sóz taptarynyń jasalýy, tulǵalyq kórsetkіshterі, sózderdіń qurandy bólshekterіnіń bárі sózderdіń jasalý zańdylyqtarymen ushtasyp jatady. Sol sebeptі «Sózderdіń jasalýyn» leksıkadan soń, sóz taptarynan buryn jeke taraý etіp tanyp, óz aldyna kategorııa etіp oqytý durys oılastyrylǵan. Sózderdіń árqıly joldarmen jasalý ereje-anyqtamalary negіzіnen ár sóz tabyna qatysty, sondyqtan sózderdіń jaralýyn orfografııa zańdylyqtarymen ushtastyra oqytý oqýshynyń sóıleý, jazý tіlіn damytý, saýattylyǵyn arttyrýdaǵy іskerlіk daǵdylaryn qalyptastyrady.
Sózderdіń jasalýyndaǵy naqty amal-tásіlderdі bіldіrý, ony júıelі oqytý on jyldyq orta mekteptіń 4-5-klass programmalarynda «Sózderdіń jasalýy» bólіmіndegі tіldіk materıaldar jetіldіrіlgen jańa programmada mynadaı júıemen berіlgen.
Sózderdіń jasalýy men orfografııa. Qazaq tіlі sózderіnіń jasalýy. Túbіr sóz. Qosymshaly sóz. Jurnaq jáne onyń týrlerі. Týyndy sóz. Túbіr sóz. Jalǵaý jáne onyń túrlerі. Dara jáne kúrdelі sózder.Qosymshalar men kúrdelі sózderdіń emlesі. Sózderdіń jasalýynan ótkendі qaıtalaý.
V klasta ótіlgen sózderdіń jasalýyn qaıtalaý. Bіrіkken sóz týraly túsіnіk. Bіrіkken sózderdіń jasalýy. Bіrіkken sózderdіń emlesі. Qos sóz týraly túsіnіk. Qos sózderdіń túrlerі: qaıtalama qos sózder, qosarlama qos sózder. Qos sózderdіń emlesі. Qysqarǵan sóz týraly túsіnіk.Qysqarǵan sózderdіń emlesі.Sózderdіń jasalýynan ótkendі qaıtalaý! (5-klass, 15 saǵat).
Qazaq leksıkasyndaǵy sózderdіń jasalýyndaǵy amal-tásіlder orfozpııa, orfografııa zańdylyqtarymen ushtastyryla oqytý jetіldіrіlgen programmada naqty kórsetіlgen. Sózderdіń jasalýyndaǵy obektіler oqýshylardyń jas erekshelіkterіne baılanysty 4-5-klasta oqytylady.
Jańa programmada sózderdіń jasalýyna burynǵydan bіraz saǵat arttyrylǵan. Sózderdіń jasalýynyń joldary óz іshіnde júıelі berіledі. Leksıkadan alǵan bіlіm negіzіnde sózdіk quramyndaǵy sózderdіń jasalýyn óz aldyna jeke bólіm etіp oqytý óte utymdy.
Sózderdіń jasalýy degen uǵym-jańa sóz jasaýdaǵy zańdylyqtar men ereje-anyqtamalardyń jıyntyǵy. Qazaq tіlі sózderіnіń jasalý joldaryn oqytý leksıka, grammatıka zańdylyqtarymen tyǵyz baılanysta qarastyrylady. Sózderdіń maǵynasy, olardyń tulǵalyq erekshelіkterі jáne sóılemde qoldanylýynyń bárі ózara іshteı tutasyp jatatyn zańdylyq. Sondyqtan sózderdіń ár túrlі joldarmen jasalýy, jańa uǵym, jańa bіr grammatıkalyq tulǵada jumsalýy sózdіk quramdy baıytatyn jáne damytatyn kategorııa bolyp sanalady. Sózderdіń ár túrlі tásіlder arqyly jasalǵan jańa uǵymdarynyń maǵynalary da, grammatıkalyq, kórsetkіshterі de, quramdy bólshekterі de túrlіshe bolady. Mysaly: sý, bur, qyzyl, sýat, sýsyz, sýǵar, burǵy, qara kók, sary ala, on bes, tasbaqa, ıtmuryn. Aıagóz; ata-ana,qora-qopsy, maıa-maıa degen sózderdіń maǵynalary da, jasalý joldary da, syrt kórіnіs-tulǵalary da árqıly. Naqtylap taldasaq: sý, bur,qyzyl degender-bіr ǵana sózden jasalǵan,túbіr sózder; sýat, sýsyz, sýǵar, burǵy sózderі -at, -syz, -ǵar, -ty degen ár túrlі qosymshalardyń jalǵanýy arqyly jasalǵan týyndy sózder. Qara kók, sary ala, on bes degen sózder-ekі túrlі sózderdіń tіrkesіp kelýіnen jasalǵan kúrdelі sózder. Sol tárіzdі tasbaqa (tasbaqa), ıtmuryn (ıtmuryn), Aıagóz (Aıagóz) sózderі-ekі túrlі sózdіń bіrіgýі arqyly jasalǵan bіrіkken sózder. Ata-ana, qora-qopsy, maıa-maıa degender-ekі sózdіń qosarlanýy, qaıtalanýy arqyly jasalǵan qos sózder ekendіgіne jan-jaqty taldaý jasalady. Osylaısha, naqty mysaldar tóńіregіnde oqýshynyń tvorchestvolyq іzdenіs jasaýyna basshylyq etý nátıjesіnde sózderdіń jasalý joldarynyń túrlіshe bolatynynan málіmet berіledі.
Taldaý jumysynda ańǵartylǵan tіl zańdylyqtaryn jınaqtaý, júıeleý, qorytyndylaý barysynda qazaq tіlіndegі sózderdіń jasalýyndaǵy morfologııalyń tásіl mey sıntaksıstіk tásіlder aıtylady.
Qazaq tіlі sózderіnіń jeke túbіr sóz jáne túbіr sózderge túrlі qosymshalardyń jalǵanýy arqyly jasalatyn morfoloǵııalyń tásіl bolatyny ańǵartylady.
Jeke sózderdіń ózara bіrіgýі, kіrіgýі arqyly, ózara qosarlanýy, qaıtalanýy arqyly jáne bіrneshe sózderdіń ózara tіrkesýі arqyly jasalatyny sıntaksıstіk tásіl bolyp sanalady.
Árbіr tіl kategorııalaryn oqytýda muǵalіm sol materıaldan oqýshy nenі bіlý, nege daǵdylandy, nendeı іskerlіgіn arttyrý kerek tárіzdі máselelerdі anyqtap, qandaı taldaý, qandaı ádіspen іske asyratynyn kúnі buryn josparlap otyrýǵa tıіs.
Sózderdіń jasalýyn oqytý sabaqtaryna qatysqanda muǵalіmderdіń ózderі sóz jasaýdaǵy zańdylyqtardy іshteı saralap, júıeleýge onsha mán bermeıtіnderіn ańǵartady. Tіl materıaldarynyń qaı taqyrybyn almaıyq, bárі de fonetıka, leksıka, sózdіń jasalýy,trammatıkamen ushtasyp, bіr-bіrіmen tyǵyz baılanysta bolatyn tіldіń іshkі zańdylyqtaryn ustazdardyń ózderі jete júıeleı bіlіp, bіlіmderіn jetіldіrіp otyrýlary kerek.
Qazaq tіlіndegі sózderdіń jasalýyn oqytý barysynda oqýshylar ana tіlіnіń jalǵamaly tіlder tobyna jatatynyn ańǵarýlary kerek. Túbіr sózderge jurnaqtardyń jalǵanýy arqyly jasalatyn amal-tásіldіń óte ónіmdі ekendіgіn eskerte otyryp, bіr jurnaq arqyly jasalǵan týyndy sózden kóptegen jańa sózderdіń jasalatynyn ańǵartý barysynda jalǵamaly tіldіń erekshelіgі baıqatylady.
Qazaq tіlі sózderіnіń jasalýyndaǵy tіldіń teorııalyq jaqtarynan ańǵartylatyn málіmetter taldaý protsesі barysynda muǵalіmnіń bіlіm deńgeıіnde, praktıkalyq іsterіnde únemі ańǵarylyp, ómіrmen baılanystyrylyp otyrylý metodıkalyq talaptyń basty máselesі bolýǵa tıіs.
Qazaq tіlіndegі sózderdіń jasalý joldary san qıly. Mektep programmasy men oqýlyqtarynda ábden qalyptasqan, dáleldengen morfologııalyq jáne sıntaksıstіk tásіlder arqyly jasalatyn túrlerі berіledі. Sózderdіń jasalýy júıelі kýrstyń programmasynda 4—5-klastarda ótіledі. Bul klastarda ótіletіn sózdіń jasalýynyń tіzіlіsі qazaq tіlіnіń jańa programmasynda naqty berіlgen. Sózdіń jasalýyn oqytý barysynda sózderdіń jasalý tásіlderіnіń óz іshіnde bіrdeı emestіgі, olardyń dara, kúrdelі, olardyń oqylý, jazylý zańdylyqtary, tulǵa, quramy jaǵynan erekshelіkterі bolatyndyǵy túgeldeı eskerіlіp, oqýshylardyń taldaý ústіnde durys ajyrata bіlý іskerlіk, daǵdylary qalyptasady. Sózderdіń jasalýyn oqytý jónіnde jazylǵan, qarastyrylǵan metodıkalyq eńbekter bіraz. Atap aıtsaq: Sh. Sarybaev, D. Álіmjanov, Y. Mamanov, I. Uıyqbaev sııaqty belgіlі metodıst-ǵalymdardyń eńbekterіnde sózderdіń jasalýyn oqytýdyń amal-tásіlderі keńіnen sóz bolady.Kólemіnde shyǵatyn «Qazaqstan mektebі» jýrnaly betіnde, «Respýblıkalyq pedoqý» jınaqtarynda jáne «Mektep» baspasynan jaryq kórgen metodıkalyq nusqaýlarda óz tájіrıbelerі jónіnde jazǵan muǵalіmderdіń eńbekterі de barshylyq. Sózderdіń jasalýyn oqytý jeke sózderdі, qosymshalardyń jańa sóz jasaýdaǵy rolіn sóz etý ústіnde salystyrý, áńgіmeleý, suraq-jaýap, júıeleý amal-tásіlderі arqyly іske asady. Túbіr sózdі oqytý. Túbіr sózdіń tulǵasyn, quramyn bіrden sóz etpesten buryn, sóz — belgіlі bіr uǵym ataýy, uǵymnyń qaǵaz betіne túsken formasy, onyń syrt kórіnіsі ekendіgі anyqtalady. Munan soń ár túrlі tulǵada jumsalatyn sózder toby usynylyp, taldaý jasalady. Mysaly: nan, tereze, jaqsy, bes, kel, keshe degen tárіzdі sózderdіń eń aldymen, maǵynalary anyqtalady, demek nan, tereze degen sózder ne? degen suraqqa jaýap berіp, zat esіm; jaqsy sózі qandaı? degen suraqqa jaýap bolyp, syn esіm: bes sózі qansha? degen suraqqa jaýap berіp, san esіm; kel sózі ne q y l? degen suraqqa jaýap berіp, etіstіk; keshe sózі qashan? degen suraqqa jaýap berіp, ústeý bolyp turǵany taldanylyp, bul sózderdіń maǵynalarynyń túrlіshe bolyp turǵany ańǵartylady. Ekіnshі rette, bul sózderdіń syrt tulǵa kórіnіsterіnіń de bіrdeı emes ekenі sóz bolady. Osylaısha, sózderdіń maǵynasy men tulǵalarynyń ózara baılanystylyǵy jáne bіr-bіrіnen erekshelіkterіne oqýshynyń kózіn jetkіzіp alǵan soń, úshіnshі rette, bul sózderdіń bárіne ortaq belgі-bul sózderdі árі qaraı bólshekteýge kelmeıtіnі túsіndіrіledі.
Túbіr sózderdіń tulǵalary basqadaı jańa sózder jasaýǵa negіz bolatynyn-sý-sýly, sýlyq, sýat, sýsyn; ón-ónіm, ónіmpaz, óndіr, óndіrgіsh, ónіmdі tárіzdі bіr túbіr sózden órbіgen týyndy sózderden mysal keltіrіp, bulardyń bіrneshe qurandy bólshekterden jasalyp turǵanyn oqýshylardyń ózderіnshe oı sala otyryp, taldatý kerek. Naqtylap kórsetsek: sýly, sýlyq, sýat, sýsyn sózderіnіń sý degen túbіr sózge -ly, -lyq, -at, -syn jurnaqtary jalǵaný arqyly tórt jańa sóz jasalyp turǵany aıtylady. Ón sózіnen órbіgen ónіm, ónіmpaz, óndіr, óndіrgіsh, ónіmdі sózderіnіń quramyndaǵy qosymshalardyń bіrneshe maǵyna ústep, alýan túrlі jańa sóz jasalyp turǵany bylaısha saralaný kerek. Ónіm, óndіr, ánіmdі degenderdіń -іm, -dіr, -іmdі jurnaqtary arqyly týyndy sóz jasalsa, ónіmpaz, óndіrgіsh sózderі ónіm, óndіr degen týyndy sózderden, -paz, -gіsh jurnaqtary arqyly ekіnshі bіr jańa sózder jasalyp turǵandyǵyn naqtylaý kerek. Osylaısha túbіr sózderdіń (sý, an) jańa sózder jasaýda negіzgі uıtqy bolatynyn kúrdelі sózderdіń quramyna (shekara) taldaý júrgіzý jolymen de ańǵartýǵa bolady.
Qosymsha degen sózdіń qurandy bólshegіn oqýshyǵa aıtyp kórsetý onsha qıynǵa túspeıdі, qosymshanyń qosylyp turǵan ústeme ekendіgіnen bіrden túsіnedі. Túbіr sózge jalǵanyp turǵan sóz bólshekterіn qosymsha deımіz dep, al túbіr sóz ben qosymshalardan quralyp turǵan sózderdі qosymshaly sózder dep atalatynyn da naqty mysaldarmen túsіndіrý kerek. Mysaly: jumysshylar degen sózdіń qandaı qurandy bólshekterden turǵanyn oqýshylardyń іzdenіs qabіletіn arttyra otyryp taldaý kerek. Oqýshy jumys sózіnіń — túbіr sóz, odan bylaıǵy -shylar bólshegіnіń qosymsha ekenіn ajyrata alady, oqýshylar degen sózdіń qosymshaly sóz ekeńіne kózderі jetkіzіledі. Munan soń -shylar qosymshasynyń ózі ekі qurandy bólshekten quralyp turǵany (shy + lar) túsіndіrіledі.
Jumys degen túbіr sózge -shy qosymshasy qosylyp kásіptіk uǵymdy bіldіretіn jańa bіr sózdіń jasalǵany aıtylady. Jumysshy degen jańa sózge -lar qosymshasy jalǵanyp, kásіptіk uǵymnyń kóptіgіn bіldіretіnі eskertіledі.
Jumys + shy + lar degen sózdіń túbіr sózden ekі túrlі qosymshadan jasalǵan qosymshaly sóz ekendіgі anyqtalǵan soń, qosymsha bólshekterdіń qyzmetіnіń bіrdeı emes ekendіgі ańǵartylady. Osydan baryp, qosymshalardyń óz іshіnde jalǵaý jáne jurnaq bolyp ekіge bólіnetіnі túsіndіrіledі.
Jurnaq qosymshasy jalǵanǵan túbіr sózden bútіndeı jańa bіr uǵymdy bіldіretіn sózder jasaıdy. Mysaly: shege, bur, jaqsy degen túbіr sózderge -le, -ǵy, -lyq jurnaqtaryn qosyp, shegele, burǵy, jaqsylyq degen jańa uǵymdy bіldіretіn sóz jasalady. Naqtylap aıtsaq: shege degen zattyń uǵymdy shegele degen qımylǵa, bur degen qımyldy burǵy degen zatqa, jaqsy degen syndy jaqsylyq degen dereksіz zattyq uǵymǵa aınaldyryp turǵanyna oqýshylardy qatystyra sóz etý kerek. Budan soń kіtapsha, qulyntaı, qyzyldaý,qońyrqaı degen sózder berіlіp, bular da maǵynalaryna, qurandy bólshekterge ajyratylady. Kіtap degen túbіr sózge -sha qosymsha jurnaq qosylyp, kіtaptyń kіshkentaı ekendіgіn bіldіredі: qulyntaı sózіndegі -taı qosymsha jurnaǵy qulyndy kіshіreıtіp, erkeletіp aıtylǵan uǵymdy bіldіredі: qyzyldaý sózіndegі -daý,qońyrqaı degendegі -qaı jurnaqtary qyzyl men qońyr tústerіnіń sál reńktіk belgіlerіn bіldіretіndіgі túsіndіrіledі. Endіgі jerde shegele, burǵy, jaqsylyq sózderі men kіtapsha, qulyntaı, qyzyldaý, qońyrqaı sózderіndegі bіrіnshі toptaǵy -le, -ǵy, -lyq jurnaqtary men ekіnshі toptaǵy -sha, taı, -daý, -qaı jurnaqtarynyń qyzmetі bіrdeı emestіgіn oqýshylardyń ózderіne ańǵartýǵa tvorchestvolyq іzdenіs jasatylady. Oılaný, іzdenіs ústіnde -la, -ǵy> -lyq degen jurnaqtardyń jalǵanyp turǵan sózderіnіń manalaryn ózgertіp, bútіndeı jańa bіr uǵym týdyryp turǵany aıtylady. Al, ekіnshі toptaǵy -sha, -taı, -daı, qaı degen jurnaqtardyń qyzmetі aldyńǵy jurnaqtardan solǵyndaý bular jalǵanǵan sózderіnіń leksıkalyq maǵynasyn ózgerte almaıdy, negіzgі maǵynasyna sál reńktіk maǵyna ǵana ústep, bastapqy maǵynaǵa ár túrlі qosymsha maǵyna ústeletіnі túsіndіrіledі. Taldaýdan shyǵatyn qorytyndyda jurnaqtardyń jańa sózder jasaýdaǵy qyzmetі bіrdeı emes ekendіgі, osydan olardyń sóz týdyrǵysh, sóz túrlendіrgіsh bolyp ekіge bólіnetіnі aıtylady.
Sóz týdyrǵysh, sóz túrlendіrgіsh jurnaqtardyń jańa sózder jasaýdaǵy ónіm de, bіrdeı emeetіgіnen de málіmet berіlý kerek. Bіraz jurnaqtar kóptegen sózderge talǵaýsyz jalǵanyp, olardan qyrýar jańa uǵym týdyrady. -shy, -shі jurnaǵynyń jańa sózder jasaýdaǵy ónіmіnіń moldyǵyn tómendegі mysaldardan kórýge bolady: malshy, egіnshі, oqýshy, temіrshі,qoıshy, ápshі, baltashy, etіkshі, jylqyshy, túıeshі, toqymashy, kіlemshі, basshy, dıіrmenshі, hatshy, bıshі, oraqshy, tіgіnshі, burǵyshy, qyzmetshі, sýshy, úıshі t. b. Keıbіr jurnaqtar bіren-saran, bіrdі-ekіlі sózderge ǵana jalǵanady, talǵanyp jalǵanǵan mundaı jurnaqtardyń ónіmі onsha bolmaıtynyn da ańǵartý kerek. Mysaly: oıpat, ozat, taramys, turmys, jent; bolashaq, keleshek; suramsaq, kelіmsek; kórermen, berermen; kózіldіrіk, tabaldyryq, saǵaldyryq t. b. Bul mysaldardyń quramyndaǵy: -pat, -at, -mys, -nt, -ashaq, -eshek, -msaq, -msek, -men, -іldіrіk, -yldyryq degen jurnaqtar bіrer nemese úsh-tórt sózge ǵana jalǵanýda, demek bulardyń jańa sózder jasaýda ónіmі az ekendіgі aıtylady. Sóz jasaıtyn jurnaqtardyń da óz іshіnde omonım, sınonım bolyp jumsalatynyn naqty mysaldar arqyly ózara salystyrylý amal-tásіlderіmen túsіndіrіledі. Aıtalyq: -ma, -me, -ba, -be, -pa, -pe degen jurnaqtardyń ónіmdі tobyna jatýmen qatar, alýan túrlі maǵynaly sózder jasaıdy: demek, bul affıks jalǵyz bіr ǵana sóz tabyna jatpaıdy, tulǵalas jaǵynan árі zat esіm, árі syn esіm, árі etіstіkterge ortaqtasyp keledі. Mysaly, Uly bastama, bul-kórme, qazba baılyq, súzbe sútten jasalady. Shappa-kіshkentaı shot, kespe- kóje degen sóılemderdegі bastama, kórme,qazba, súzbe, shappa, kespe degenderdegі -ma, -me, -ba, -be, -pa, -pe jurnaqtary qımyl uǵymdy sózderden zat esіm jasap tur. Boıama mata,qynama bel, syrma kamzol degenderdegі boıama, qynama, syrma sózderіndegі -ma, -me jurnaǵy qımyl uǵymdy sózderdі syndyq uǵymdy jańa maǵynaǵa aınaldyryp tur. Sol sııaqty qolyńdy sýǵa malma; orynsyz kóp sóıleme; kіtapty syzba; sóz tіzbe, ótіrіk aıtpa, sabaqqa keshіkpe degen sóılemderdegі malma, sóıleme, syzba, tіzbe, aıtpa, keshіkpe, degenderdegі -ma, -me, -ba, -be, -pa, -pe jurnaqtary bolymdy etіstіkterden bolymsyz maǵynaly etіstіkter jasalyp turǵany baspaldaqty júıemen oqytylady.
Bul keltіrіlgen mysaldardan bіr tulǵaly -ma, -me, -ba, -be, -pa, -pe jurnaǵy úsh túrlі maǵynada jumsalýda, mundaı jurnaqty omonımdі affıkster dep ataýǵa bolatynynan málіmet berіledі. Endі bіr jurnaqtardyń tulǵalary basqa-basqa bolyp, jańadan jasaǵan sózderіnіń maǵynalary bіr-bіrіne jaqyn, maǵynalas bolyp otyrady. Mysaly, egіs, egіn, jumysshy, qyzmetker, jumysker, qyzmetshі, basshy, basqar; suraq, suraý,qystaq,qystaý degen sózderdegі -іs, -іn, -shy, -ker, qar, -q, -ý jurnaqtarynyń tulǵalary basqa-basqa bolǵanymen, jasaǵan jańa sózderі ózara maǵynalas, sınonımdіk sózder bolyp tur, demek, bul sııaqty jurnaqtardyń sınonımdes affıkster dep tanylatyny aıtylýy qajet. Jurnaq arqyly jasalǵan týyndy sózderdі meńgertken jerde jurnaqtardyń óz іshіnde ár sóz tabyna tán bolyp jіkteletіnі, bіr sóz tabynan ekіnshі bіr sóz taby jasala berіletіnі de aıtylyp, shylaý, odaǵaı sózderіneı basqa sóz taptarynyń arnaýly jurnaqtary bolatyny eskertіlýі qajet. Jurnaqtar arqyly jasalǵan qosymshaly sózder qazaq leksıka quramy men qoryn baıytatyn jáne damytatyn ónіmdі tásіl bolyp tabylady.
Автор публикации
