Айқын Нұрқатовтың өмірі сыншылық ерекшелігі.

30 января, 2020 16:39

Айқын Нұрқатовтың сыншылық ерекшелігі

1950-1965.

Бұл — кең қолтық көне тарих үшін қас қағым сәттей ғана құны бар 15 жыл.

Бұл — күні кешегі кеңестік кеңістікте «бүкіл елімізде социализм толығымен және түпкілікті жеңіп шықты, кемелдемген социалистік қоғамды орнатып, коммунизм құруға бет аламыз» деп, жалаулатып, ұрандатқан кезеңнің бір бөлшегін құрайтын 15 жыл.

Бұл — «Халықтар көсемі» Сталиннің шексіз құзырының соңғы сәттеріне куә болып, қиялқанат Хрущев дәуренің бастап өткерген, он сегіз жыл бойы кеңестік-коммунистік тақта тапжылмай отырған Брежнев билігіне жол ашылған 15 жыл.

Осынау 15 жыл көлемінде жоғарғы билік басындағылар ауысқан сайын, елдің рухани өмірінің жетекшісі болып табылатын идеология да «сырты бүтін, іші тұтін» кейіпке түсіп, «заманымыздың ақыл-ойы, ар-ожданы» болмаққа тырысқан коммунистік партияның, қабылдаған қаулы-қарарлары бір-біріне керегар келіп, тіпті бірін-бірі теріске шығарып жатты. Мәселен, БК(б)П Орталық Комитетінің «Звезда» және «Ленинград» журналдары туралы» (14 тамыз 1946 жыл), «Драма театрларының репертуары және оны жақсарту шаралары туралы (4 қыркүйек 1946 жыл), «В.Мураделидің «Ұлы достық» операсы туралы (10 ақпан 1948 жыл) қаулыларындағы тұжырымдар арада аздаған жылдар өтер-өтпестен, 1958 жылдың 28 мамырында СОКП Орталық Комитеті қабылдаған «Ұлы достық», «Богдан Хмельницкий» және «Шын жүректен» операларын бағалауда жіберілген қателіктер туралы» қаулысында жоққа шығарылды.

Билік тұтқасын ұстағандардың түпкі мүддесіне негізделіп келген коммунистік идеологияның қасаң қағидалары қоғамдық санаға, қоғамдық сананың бір тармағы — әдебиет пен өнерге де кесірін аз тигізген жоқ. Оның айқын дәлелін елуінші, алпысыншы жылдардағы әдеби өмірде болып өткен сыншылдық ойлар ағынына жүгірте көз салғанның өзінде таба аларымыз анық. Әрине, әдеби үрдіс нақтылы бір жылдар аралығымен шектелмек емес. Сондықтан 50-60-жылдардағы әдебиет пен әдебиеттану ғылымындағы ізденістер мен іркілістердің, жетістіктер мен кемшіліктердің түпкі себептерін олардың алдындағы жылдар ұсынған талаптардан іздеп, сол тұрғыдан өрбіте қарастырғанымыз ләзім.

Аталмыш кезеңдерде рухани игіліктерге баға беруші де, сол игіліктерді тудырушы өнерпаз күштерге бағыт сілтеп, талап жүктеуші де коммунистік партия болғаны аян. Көңілі көреген, санасы сара таланттардың талайы қоғамдағы үстем идеологияның шеңберінде шырмалғаны да ақиқат. Олай етпеске амалдары да жоқ еді. Демек қандай да болмасын дарын иесінің еңбегін бағалаған тұста оның өмір кешкен кезіндегі қоғамдық-әлеуметтік ерекшеліктерді ескеріп отыру әділетті пікірдің орнығуына негіз салмақ.

Олай болса, 50-60-жылдар шенінде өнер мен әдебиет дүниесіндегі ахуал қандай еді?

Партияның 1946 жылғы аталған қаулысынан кейін, іле-шала Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті «Қазақ ССР Ғылым академиясының Тіл және әдебиет институтының саяси өрескел қателері туралы» (21 ақпан 1947 жыл), «БК(б)П Орталық Комитетінің «Драма театрларының репертуарлары және оны жақсарту шаралары туралы» қаулысын орындау туралы» (29 сәуір 1947 жыл) қаулылар қабылдады. Бұл қаулылардың ақыры әдебиетші, зиялы қауым арасынан «ұлтшылдарды» іздеу, талқандау сияқты сорақылықтарға ұласып, Е.Ысмайылов, Б.Кенжебаев, Т.Нұртазин, О.Марғұлан. А,Жұбанов, Ә.Мәметова, Ә.Қоңыратбаевтар қызметтен қуылды. М.Әуезов пен Қ.Сәтбаевтар өз елінде «көзге күйік» күй кешіп, Мәскеуге бет түзеді. Ең сорақысы — танымал тарихшы-ғалымдар Е.Бекмаханов, Б.Сүлейменовтерге «ұлтшылдық қамыты» кигізіліп жиырма бес жылға сотталып кетті.

Рухани өмірдің өскелең талаптарға жауап іздеу орнына, көбіне-көп өз ортасынан жау іздеуге ден қойып кетуіне «Қазақстан Жазушылар одағының жұмысындағы үлкен қателіктер мен кемшіліктер, оларды жою жөніндегі шаралар туралы» (17 маусым 1951 жыл), «Бастауыш және орта мектептерге арналған қазақ әдебиеті мен тілі бойынша оқулықтардағы қателіктер мен кемшіліктер туралы» (28 тамыз 1951 жыл) аталатын қаулылар да қал-қадерінше «үлес» қосты. Соның салдарынан қазақтың төл перзенттері мектеп оқулықтарынан шығарылып, олардың орнына орыстың ағартушы демократтары қоныстанды. М.Әуезов, Ә.Марғұланнан бастап, қазақтың дарынды қаламгерлерінен тұрпайы сынның нысанасына ілікпегені кемде-кем.

50-жылдардың ортасына шейін әсіре билік құрған салсойыл сынға біршама тоқтау салып, мәдени-әдеби өмір дамуының оң арнаға бет түзеуіне «жылымық» жылдары бірқыдыру әсер етті. 60-жылдардағы әдебиет сыны мен әдебиеттану ғылымында маңызды зерттеулер жүргізуге, оқу орындарын қажетті оқу құралдарымен және оқулықтармен жабдықтауға, сол тұстағы әдеби өмірдің жағдайын бағдарлауға бағытталған ауқымды іс-шаралар қолға алынды. Әдебиетшілер қауымы үшін ғана емес, бүкіл жұртшылық үшін бағалы игілікке айналған, алты кітапты қамтитын үш томдық қазақ әдебиеті тарихының жасалуы, белгілі қаламгерлер мен әдебиетшілердің ой-пікірлері мен мақалаларының кітап болып жинақталып, жарық көре бастауы, әдебиеттанушы ғалымдар мен сыныпшылардың жеке жинақтарының жариялануы, белгілі қаламгерлер шығармашылығына әдебиетіміздің тарихи жолы мен теориялық, тақырыптық-идеялық шығармашылық ерекшеліктеріне қатысты арнайы монографиялық еңбектердің дүниеге келе бастауы да — аталған жылдар жемісі Әдебиетші ғалым Т.Кәкішев сөзімен айтқанда: «Соғыстан кейінгі идеологиялық зорлық-зомбылықтардан құтылып, 50-жылдардың екінші жартысы мен 60-жылдардың ұзына бойына ақыл-ойға ептеп болса да осындай толастың болуы біршама ірі де сүбелі істерді атқарып тастауға мүмкіндік берді. Сын мен ғылым қай жағынан болса да толыса өркендеуге мұрсат алған шақта жетелі де білімді эстетикалық жағынан сауатты, ғылыми зерделі дарындар жауынгерлік сапқа тұрды. Олар оқу-ағарту, халық мәдениетін көтеру, қоғамдық сананы өрлету тұрғысынан едәуір қызмет атқарды» /37, 348/ шынында да, ұстараның жүзіндей алмағайын уақытта өмір сүре жүріп, әдебиетіміздің өркенді биіктерге бет түзеуіне үлес қосқан, туған әдебиетінің дамуына тура бағыт сілтейтін сүре жолды іздеу барысында кей-кейде бұралаң сүрлеулерге түсіп кетуден де кемде емес осы бір жауынгер мінез дарындар қатарында М.Қаратаев, Е.Ысмайылов, Б.Кенжебаев, Қ.Жұмалиев, М.Ғабдуллин, Т.Нұртазин В.Шалабаев, С.Қирабаев, Р.Бердібаев, Қ.Нұрмаханов, Қ.Қуандықов, Н.Ғабдуллин, З.Қабдолов, Ы.Дүйсенбаев, Х.Әдібаев, М.Дүйсенов, Ә.Дербісалин, Ә.Қоңыратбаев, З.Ахметов, Ш.Сәтбаев, С.Таджанов т.б. әдебиетшілердің болғаны, олардың қай-қайсы да кейіннен қазақ әдебиетінің өркендеу тарихында өзіндік із қалдырғаны мәлім.

50 — 60-жылдар аралығында әдебиеттану ғылымының ауыр жүгін қайыспай көтеріп, қазіргі биігіне жетуіне үлес қосқан осы топтың бел ортасында жүрген жандардың бірі — үш мүшел ғана ғұмырының он бес жылын әдебиетке арнаған сыншы-ғалым Айқын Нұрқатов.

1950-1965.

Бұл — Айқын Нұрқатовтың қазақ әдебиеттану ғылымының қалыптасуы жолында аянбай тер төгіп, еңбек сіңірген, бойдағы қайраты мен білімін саналы түрде әдеби өмірге бағыштаған баянды ғұмырын қамтитын 15 жыл.

Ғылыммен айналысқан он бес жыл көлемінде ұшқыр ой, дәйекті пікірлерімен әдебиетші қауым ортасында ғана емес, жалпы жұртшылық арасында кеңінен танылып үлгерген Айқын Нұрқатовтың ғалымдық болмысы, сыншылық даралығы хақында кеңінен ой бөлісіп, сөз қозғайтын уақыт әлдеқашан жеткен.

Әдебиет әлемінде нұрлы ізін қалдырып кеткен жайсаң тұлғаның тірлікте атқарған істерінің ауқымына бір мәрте зер салар болсақ, бұл пікірдің ақиқат аулынан алшақ жатпағанын аңдаймыз.

Жазушы, аудармашы, әдебиет зерттеуші ғалым Айқын Нұрқатов 1928 жылғы қыркүйек айының тоғызы күні Көкшетау облысындағы «Шұқыркөл» деген ауылда дүниеге келген. Өзінің қатар-құрбыларымен бірге мектеп қабырғасын көрді. Қазақтың Абай атындағы педагогика институтының қазақ тілі және әдебиеті факультетіне оқуға түсіп, 1950 жылы бітіріп шықты. 1950 жылдан 1957 жылға шейін «Әдебиет және искусство» (қазіргі «Жұлдыз») журналында сын бөлімін басқара жүріп, мерзімді басылымдарда алғашқы өлеңдерімен, сын пікірлерімен таныла бастады. Сонымен бірге ҚазПИ-дің аспирантурасын тәмәмдап, 1954 жылы жиырма алты жасында әдебиеттер байланысының өзекті мәселелері сөз болатын «Владимир Маяковский және қазақ совет әдебиеті» деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғайды да, бұл жұмысы жеке кітап болып баспадан шығады. 1950 жылдан өмірінің соңғы сәтіне дейін республика Ғылым академиясының М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтында аға ғылыми қызметкер болып еңбек етеді.

Қысқа қайырылатын осынау ғұмырбаянның астарына зерделей, зерттей көз тіккен жан саналы ғұмырының он бес жылын әдебиет ісіне арнаған сергек сезім мен сарабдал сана иесінің, ғалым Айқын Нұрқатовтың түндер бойы том-том кітап ақтарып, ақ қағазға үңіліп, көрер таңды көзбен атырған ерен еңбегін көрер еді. Ерен еңбектің мәңгілікке ұласқан есепсіз өтеуіндей жемісін көрер еді.

Айтқан пікірімізге айғақ ретінде ғалымның бір ғана еңбегін, 1965 жылы баспадан шыққан «Ғасыр перзенті» атты кітабын /38/ алып қарастырғанның өзінде, зерттеүшінің таным аясының орасан кеңдігін де, тұжырым-пікірлерінің тиянақтылығын да, дерек-материалдарды елеп-екшеудегі тынымсыз еңбекқорлығын да көреміз. Ғалым А.Нұрқатовтың әрбір еңбегінің құндылығының сыры оның дерек көздерінің молдығына, ізденіс өрісінің ауқымдылығына қатысты екендігі күмәнсіз. Мәселен, «Ғасыр перзентін» жазу барысында ғана зерттеуші XIX ғасырдың ортасынан бастап өз заманы аралығында жарық көрген бірнеше еңбекті қарап шыққан. Бұл еңбектер Ресей географиялық қоғамының 1865 жылғы есебінен бастап, Г.Н.Потанин, П.П.Семенов-Тянь-Шанский, А.Н.Пыпин, Н.М.Чернышевская, М.Әуезов, Қ.Жұмалиев, т.б. ірі-ірі ғалымдардың еңбектерін, сонымен бірге Ш.Уәлихановтың қазақша, орысша шығармаларын қамтитынын ескерсек, зерттеуші бойындағы қажыр-қайрат еріксіз таңдандырады.

Жиырма екі жасынан бастап әдебиеттану мен әдебиет сыны на бел шеше араласып, әр еңбегіне қисапсыз қуатын сіңірген Айқын Нұрқатов қаламынан «Мұхтар Әуезов», «Абайдың ақындық дәстүрі» аталатын екі монографиялық зерттеу, «В.В.Маяковский — совет дәуірінің аса талантты ақыны», «Сәбит Мұқановтың творчестволық жолы», «М.Әуезовтің творчествосы», «Ғ.Мұстафиннің творчествосы», «Қазақстанның Россияға қосылуының прогрессивті маңызы», «Сәбит Мұқановтың өмірі мен творчествосы», «Орыс халқы — ежелгі досымыз», «Маяковский және қазақ совет поэзиясы», «Мухтар Ауэзов», «Идея және образ», «Тарас Шевченко және қазақ әдебиеті», «Ғасыр перзенті», «Мұхтар Әуезов творчествосы» «Жалғасқан дәстүр» атты ғылыми зерттеулер жинағы жарық көріп, республикалық басылымдар бетінде екі жүзге жуық үлкенді-кішілі мақалалары мен сыни пікірлері жарияланды. Бұл еңбектерде әдебиеттің жалпы мәселелері де, әдеби үрдіс пен әдебиет өкілдері де, әдебиеттер байланысы проблемалары да, жеке шығармалар жайы да сөз болады.

1959 жылы Мәскеуде өткізілген қазақ әдебиеті мен өнерінің он күндігі тұсында «Мухтар Ауэзов» деген еңбегі Рессейдің орталық баспасынан басылып шыққан отыз бір жасар жас ғалымның есімі кешегі Одақ көлемінде де жақсы танымал болып үлгереді. Аталған жұмыстардың қатарына А.Нұрқатовтың авторлық ұжым құрамында болып шығарысқан IX, X сыныптарға арналған «Қазақ әдебиеті» оқулықтарын, 1961 жылы жарық көрген «Қазақ әдебиеті тарихын» (2 том, 1-кітап) қосар болсақ, тынымсыз еңбектің ұлан-ғайыр нәтижесін тани аларымыз хақ.

Ғалым еңбегінің дәреже-деңгейі жазғандарының санымен емес. сапалық құндылығымен, яғни ойының ұшқырлығымен, пікірінің уәжділігімен, дерек-дәйегімен, парасат-пайымымен, тұжырым тиянақтылығымен, әділдік-ақиқаттығымен таразыланары аян жәйт. Бұл тұрғыда А.Нұрқатов жазбаларының қай-қайсы да, мейлі шағын мақала, рецензия болсын, яки салмақты монография, ғылыми жинақ болсын, барлық болмыс-бітімімен сындарлы ой иесінің парасат сүзгісінен өткенін аңғартады. Әдебиетті «ардың ісі» деп білген арлы ғалым өз еңбегінің өзегіне алынған шығармаға да, шығармашылық тұлғаға да «тура би» тұғырында тұрып, көркемдік шеберлік биігінен қарайды. Көзжұмбайлыққа салынбай, көркем туындының жетістігі мен жетімсіздігін саралап көрсетеді. Шымбайға батса да, шындыққа жүгінеді. Мәселен, С.Мұқановтың «Сырдария» романы жарыққа шығып, бұрынғы Кеңестер Одағы көлемінде «кеңес әдебиетінің батагөйлерінің» (К.Федин, А.Фадеев, т.б.) он қабағына ілініп жатқан тұста Айқын Нұрқатов аталмыш шығарманы жан-жақты, талдай отырып, сөз түйінінде романға объективті баға береді:

«Сырдария» романы өзінің көркемдік жетілуі жағынан «Ботагөзден» көп төмен дәрежеде.

«Сырдарияның» көркемдік кемшілігі, ең алдымен, оның, тілінен байқалады. Романда көркем де шұрайлы тіл арқылы берілген образды бейнелеулер, әсем көріністер тым аз. Жазушы образды бейнелеуден гөрі жалаң баяндауға, өз тарапынан түсіндіруге көбірек бой ұрады. Жазушының тіліндегі, сөз қолданыстарындағы салақтықтың салқыны тек кейіпкерлердің тілдерінен ғана емес, сонымен қатар анторлық суреттеулер мен баяндаулардан да байқалады. Бұл кемшілік тілдің халықтығы және қарапайымдылығы туралы жазушының теріс түсінікке бой ұруынан туғанын атап көрсету қажет.

Романда өмір шындығынан алынған тартыс жоқ…» /39, 39/,- дей келіп, романның композициялық түзіліміндегі селкеуліктерді және олардың туындының көркемдік сипатына кері әсерін де дәл көрсетіп өтеді.

Ертеректе жарық көріп, қазіргі таңда көкейтестілігі озған туынды жайында жазылған сыни пікірден ұзақтау үзінді ұсынып отырғандағы мақсатымыз — Айқын Нұрқатовтың ғалымдық келбетін танытар кейбір қасиеттерді аңдату. Үзіндіге зер сала қараған жан А.Нұрқатов бойынан екінің бірінің еншісіне бұйыра бермейтін несібе — «туғансыз бидің» тура тартар принципшілдігін жазбай таныры анық. Олай болса, сыншы, әдебиетші Айқын Нұрқатовтың әдеби туындыға жүктер салмағы, көркемдік танымының өлшемі қандай мәселелер?

Өзі қалай көрсетіп тұрғанындай, ең алдымен, шұрайлы тіл. Жазушы тілі не қатысты мәселе оның әрбір еңбегінде айрықша мәнге ие. Әдебиеттанушы Нұрқатов үшін кестелі тіл жоқ жерде көркем шығарма да жоқ. Оның өз еңбектерінде де зерек ой мен зерлі тіл ұдайы жарасым тауып отырады. Сондай-ақ, шұрайлы да шырайлы тілмен зерленген жалпы суреттер, суреткердің көркемдік елегінен сүзіліп шыққан сом образдар, сол образдардың болмыс-бітімінен туындап жатқан соқталы тартыс, шынайы да шымыр сюжет, он саққа жүгірген оқиғаларды жіпсіз байлап тұратын ұтымды композиция, қаламгердің қасиетті тұғырындай авторлық позиция, міне, Нұрқанов — әдебиеттанушының көркемдікті бағалар критерий-таразысы.

Зерделі жанға Айқын Нұрқатов әлемінде үлгі тұтар тағылымды үрдіс көп. Оның бәрін сарқып айту мүмкін де емес, шарт та емес.

Біздің ниет үлкенді-кішілі еңбектеріне сүйене отырып, А.Нұрқатовтың зерттеушілік, ғалымдық, сыншылық болмыс әлемінің өзіндік қыр-сырына қанығу, танығанымызды, тапқанымызды қауым игілігіне ұсыну, жұртшылық кәдесіне жарату. Нақтылай айтқанда, А.Нұрқатовтың ғылыми-зерттеу еңбектерін талдай қарастырып, өзара сабақтастық, өзіндік ерешелік сипаттарын ашып тану арқылы олардың қазақ әдебиеттану ғылымының қалыптасу, даму жолындағы орнын анықтау. Осы мақсатымызға орай:

А.Нұрқатов өмір кешкен кезеңнің өзіндік сипатына сай оның ғылыми еңбектерін қарастыру арқылы қоғамдық-әлеуметтік, танымдық көзқарасының қалыптасу жолдарын анықтау;
Қазақ қоғамының дамуында маңызды орын алатын демократ-ағартушылар мен кеңестік дәуірдегі көрнекті қаламгерлер шығармашылығы, олардың әдеби процесс дамуындағы өзіндік ізденістері, алатын орны, әсер-ықпалы туралы еңбектерін талдай қарастыру нәтижесінде А.Нұркатовтың сыншылық, зерттеуішілік ролін анықтау;
М.Әуезов шығармашылығының ерекшелігі жайындағы зерттеулерінің өзіндік мән-маңызын анықтап, сараптап көрсету;
Абайдың шығармашылық ерекшелігі, ақынның шығармаларындағы дәстүр мен жаңашылдық, ақындық айналасы, ақын дәстүрінің жалғастығы, ақынның өзге әдебиет өкілдері шығармашылығымен байланысы, ақын шығармаларындағы тілдік-көркемдік сипаттар туралы зерттеу еңбектерінің маңыз-мәнін саралау;
Әдебиеттің теориялық мәселелеріне байланысты тұжырым- пікірлерін талдап қарастыру міндеттерін шешуге әрекеттендік.

Айқын Нұрқатовтың дүниеге келуінің 50 жылдығына орай жазған мақаласында белгілі ғалым Т.Көкішев оның қазақ әдебиеттану ғылымы тарихындағы орнына әсіре бояусыз, әділетті баға береді: «Айқын Нұрқатов — қазақ әдебиетінің өркендеу барысындағы бір қиын кезеңде қалам жебеп, қатарға қосылған дарын. Сол кездегі жалпы әуен-сарыны кейбір мақалаларынан аңғарылып қалғанымен, кейінгі кезде Айқын әдебиет сыны арқылы өзінің өнерпаздық дарын-қуатын бар ажар-көркімен таныта білді. Бүгінгі әдеби дамудың барысына үлес боп қосылатын туындыларды қошеметтеп күріш арасында күрмек боп жүрген мәнсіз, дәмсіз шығармалардың дәрменсіздігін көрсетуден тайынбады. Жауынгер сыннын, алдыңғы санында болды» /40, 299/.

Осы тұста келтірілген пікірде кездескен қазақ әдебиетінің өркендеу барысындағы бір қиын кезең», «сол кездегі жалпы әуен-сарыны кейбір мақалаларынан аңғарылып қалғанымен» деген тіркестерге зейін аударып, мәнін түсініп алған дұрыс болмақ. Себебі — А.Нұрқатовтың алда сөз болар еңбектерінің мән-маңызын дұрыс бағамдау үшін ол өмір кешкен кезеңнің қайшылықты сипатын, сол кезең жүктеген талаптардың қазіргі талаптардан өзгешелігін, өзіндік ерекшеліктерін танып-білгеніміз жөн.

Айқын Нұрқатовтың кәмелетке толып, азаматтық саналы ғұмырының басталуы Ұлы Отан соғысының соты жылдарымен орайласып келеді. Жеңімпаз елдің перзенті ретінде балаң бозбаланып бойында кеңестік патриотизмнің, коммунистік партияға деген кіршіксіз сенімнің қалыптасуы да заңды құбылыс. Және де бұл жағдай жекелеген адамдардың бойында ғана емес кешегі кеңестік жандардың бәрінің дерлік санасында болған жалпыхалықтық құбылыс болатын. Алайда ел сеніміне еніп алған аз ғана шоғыр — «коммунист көсемдердің» еркінсігені соншалық, олардың бойында самодержавиелік көңіл ауаны асқына түсті. Соның салдарынан бүкілхалықтық Ұлы Жеңістегі орыстардың орны асыра көрсетіліп, тіпті оларды кеңестік жүйедегі өзге халықтардың өркендеу тарихында жарылқаушы, ағартушы халық ретінде танытуға күш салынды. Ұлт зиялылары арасынан «буржуазиялық ұлтшылдар» іздеу науқанының соғыстан соңғы жылдары қайтадан асқынуының астарында да «орыстандыру саясатының» салқыны жатқан болатын. Таптық көзқарасқа қабаттасқан «орысшылдық» сана әдебиет пен өнердің өрісін тарылта түсті. Рухани дүние идеологияның әзірлеп берген қалыбынан аспауы керек болды. Руханиятқа қатыстм ой-пікірлердің барлығы таптық көзқарасқа негізделді. Үстемдік ступи идеологиямен көзқарасы кабыспағандар Сталиндік лагерьлерде ұсталды. Бұл кезең, яғни 40-жылдардың екінші жартысы мен 50-жылдардың басы лагерьлер жүйесінің қаулай көбейген дәуіріне айналды. Тарихи дерек көздеріне сүйенер болсақ, 1948 жылы «контрреволюциялық» және «антисоветтік» әрекеттері үшін айыпталғандарға арнап «арнайы режимдегі лагерьлер» кұрылып, «қызмет еткен». 1949 жылы бір ғана Стеилагта 200 мың тұтқын қамалған екен /41, 356/.

Сталиндік биліктің күні біткен соң, 50-жылдардыц бастапқы тусы тоталитарлық жүйсні реформалау, саяси өмірді тұрақтандыру, қугын-сүргін саясатын айыптау әрекеттерімен ерекшеленді. Дегенмен түп-тамыры тереңге кететін «орыстандыру» пигылы «совет халқы» аталатын жаңа адамдар қауымдастығын құру идеясымен қайтадан өрістеді. КСРО-ны мекендеген ұлттар мен ұлыстарды тоғыстыру ол үшін орыс тілін кеңінен өрістету міндеттеліп, 80-жылдардың басы ила ұлттық республикаларды біртіндеп тарату басты мақсатқа айиалды.

Қоғамдық-әлеуметтік, саяси өмірде өтіп жатқан бұл үрдістердін қай-қайсы да әдебиет пен өнерге із қалдырмай кеткен жоқ. Қашаннан коммунистік-кеңестік құрылымның қатаң бақылауында болып келе жатқан қаламгерлер бұл жылдары да таптық дүниетаным шеңберінде шырмалды. 1954 жылы өткізілген Қазақстан жазушыларының III съезі мен Одақ жазушыларының II съезі қаламгерлер қауымын «марксизм-ленинизмді творчестволықпен игере отырып, шындықты танып-бідуге» шақырды. Кеңес жазушыларының аталмыш форумында қаламгерлер қауымына А.А.Фадеевтің аузымен: «Көп жазушылар өмірді нашар біледі, одан тіпті қол үзген Немесе оны немқұрайды зерттейді»,- деген қатал сын айтылып, «См з шындыққа өміргс қүштар, қоммунизм үшін күрескер адамдардың көзімен қарауымыз қереқ» /42/,- дейтін талап артылды.

Рухани игіліктерді жасашшы тұлғалардың алдына осы кезеңде қойылған міндеттер мен идеологиялық қысымның, «орыстандыру» саясатының «социалистік ұлт» деген жамылғы бүркенген суық ызғарын М.Әуезовтің М.Фетисовпен бірлесіп жазған «Социалистік ұлттар әдебиеттерінің даму зандылықтары» деген мақаласынан анық байқауға болады: «Социалистік ұлттардың психологиялық жан-дүниесіндегі ортақ сипаттар мен сапаларды саралаудағы үздіксіз плену процесі ұлттық мәдениеттер мен әдебиеттерді бұрынғыдан да Остер туыстырып, бірін-бірі кемелдендіре түседі. Жазушылардын, көркемдік түсінік-бідігі дс солай озгеріп, кемелдене береді, көркем творчествоның мазмұны мен формасынан бауырлас халықтарды жақындастыратын жаңа арналарды тапжылмай, тал май іздестіріп, тауып алып отырады. Ұлттық характерге социалистік ортақ сипаттардың етене болу процесі, әлбетте, алуан тілді әдебиеггердің тындыларында жасалатын образдардан көрініс табады /43, 79/. Авторлардың түпкі мақсаты әдебиеттер байланысының бір-біріне игі ықпалын танытуға негізделген ізгі ниет болса да, «социалистік ұлттар», «ұлттық характерге социалистік ортақ сипаттардың стене болуы», т.с.с. пікірлерінен уақыт тынысы, қоғамдық өмір талабы айқын сезіледі.

Адам — қоғамдық орта жемісі. Сондай-ақ қоғамнан тыс өнер де, өпермаз тұлға да болмақ емес. Қоғамдық сананың мораль, ғылым дін, өнер, пәлсапа. т.б. сияқты болмысты тану әдіс-тәсілдерінің біріне саналатын әдебиет те қоғамдық-саяси өмір талаптарына жауап беруге тиіс болды. Бұл жағдайда көркем әдебистпсн біте қайнасып, өмір сүретін әдебиет сыны мен әдебиеттану ғылымы да, оларды тудыратын түлгалар да мезғіл жүктеген міндеттердсн тысқары қалуы мүмкін емес еді. Осы кезеңде дүниегс келген руханият туындыларында ұшырасатын үлкенді-кішілі қателік-кемшіліктердің сірын да осы түрғыдан түсінген жөн. Сондықтан да «партияның тарихи XX съезіне дейінгі аралықта көркемдік дамудың даңғыл жолын айқындау барысында ұғымды ізденістер мен табыстар кейбір реттерде «бірыңғай ағым» мен космополиттық көзқарастардың зиянды сырларын әшкерелеулер арқылы жүзеге асты, анда-санда артық сілтеп, кем алған кезде жоқ емес» /44, 9/,- деген пікірдің аталмыш жылдар тумасы ретінде Айқын Нұрқатов еңбектеріне де тікелей қатысы бар.

Әдебиет ғылымы және сынымен айналысқан 1950-1965 жылдар аясында А.Нұрқатов екі жүзге жуық үлкенді-кішілі мақала, бірнеше зерттеу кітаптарын, қос монографиялық еңбек жазып үлгерді. Шығармашылық жолы ұшқыр да өткір жанр — сыннан басталып парасатты зерттеулерге ұласқан сыншы-ғалым еңбегін үш топқа бөліп қарастыруға болады:

мерзімді басылымдарда жарық көрген әдебиеттің жалпы мәселелері, әдеби үрдіс пен әдебиет кайраткерлері, әдебиеттер байланысы, жекелеген көркем туындылар хақындағы ой-пікірдерін қамтитын сыншылық еңбектері;
арнайы зерттеу нысанасы тұрғысынан карастырылған Шоқан Уәлиханов, Сәбит Мұқанов, Тарас Шевченко, Владимир Маяковский, РМұстафин, т.б. жайындағы ойлары тоғысқан зерттеулері;
Мұхтар Әуезов, Абай Құнанбаев шығармашылықтары кең ауқымда, жан-жакты қамтылып талданатын монографияларынан тұратын ғылыми мұраларына негізделген, әдебиеттануға қатысты еңбектері.

Нұрқатов еңбектерін бұлайша топтастырып қарастыру оның мұраларын мүмкіндігінше кеңірек танып-білуге септігін тигізбек.

Әрин, әдебиет сыны мен ғылымының арасында та с камал шскара жоқ. «Әдебиеттің ғылымы да, сыны да көркем әдебиетті бірге зерттейді, талдайды, пікір айтып, бағалайды. Бұл екеуінін ұқсас жактары… Осылай бола тұра, әдебиет туралы ғылым мен әдеби сынның арасында елеулі айырмашылықтары бар.

Шартты түрде әдебиетті танып-білуді бір үрдіс ден алатын болсақ, мүны былайша белгілеуге болар еді: Әдеби сын — Әдеби сын ғылымы. Бұл схемадан әдебиет алдымен сынның, содан кейін жан-жакты ғылыми зерттеулердің объектісі болатындығын сын аяқталғап жерде ғылымның басталатындығын көреміз» /45, 28/.

Әдебиет сыны мен әдебиет туралы ғылымның жоғарыда көрсетілген үлгіде өзара ұштасуын А.Нұрқатовтың 1950 — 60-жылдары жарияланған рецензия, мақалаларына арқау болған қаламгерлер мен шығармалардың кейінгі кезендегі ғылыми зерттеулердің өзегіне айналуынан да көре аламыз. Мәселен, А.Нұрқатов мақалаларында шығармашылықтары жайында сөз қозғалатын М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, И.Байзақов, Х.Ерғалиев, Ә.Тәжібаев, А.Тоқмагамбетов, Т.Жароков, Қ.Аманжолов, З.Қалауова, Ж.Саин,Ә.Әбішев, Ғ.Орманов, т.б. да ақын-жазушылар мен С.КобеентІң «Орындалған арман», Ғ.Мұстафиннің «Қараганды», Т.Ахтановтың «Қаһарлы күндер», С.Шаймерденовтің «Болашаққа жол», М.Иманжановтың «Таныс қыз», Д.Әбілевтің «Алтай жүрегі», З.Шүкіровтің «Менің достарым¹‘, З.Шашкиннің «Тоқаш Бокин», Ш.Айтматовтың «Жәмила», т.с.с. шығармалардың кейінгі жылдар әдебиеттануында түрлі қырынан қарастырылып, үлкенді-кішілі зерттеулерде жан-жақты сөз болғаны белгші. Осы мәселеге келесі бір жағынан келер болсақ аталған қаламгерлер мен туындылардың кейіннен салмақты ғылыми зерттеулерге арқау болуы А.Нұрқатов бойындағы сыншылық елгезектікпен қоса, ғалымдық көрегендікті де танытса керек.

А.Нұрқатовтың баспасөз беттерінде жариялаған мақалаларына зер салар болсақ сыншы назарына іліккен мәселслердің ауқымдылығын байқаймыз. Уақыт таларынан туындаған «Қазақ совет әдебиетіндеі І халықтар достығының идеясы», «Бағыт беруші ұлы идеялар».

«Әдебиет сынының большевиктік принциптілігі үшін», «Өсуден туған талап», «Современная тема в казахской поэзии», т.с.с. проблемалық мақалалар, «Әдебиет сыны жайында», «Әдебиет тарихын зерттеу жайында», «Жанр табиғаты», «Жауынгерлік сатираны өркендетейік», «Көркем әңгіме туралы бірер сөз», «Поэзиялық шығармалардың аудармалары», «Казақ совет әдебиетінің окулығы жайында», «Ұнамды кейіпкер жайында», т.б. да теориялық мақалалар, «Адамгершілік және әділеттің жыршысы», «Орыстың ұлы жазушысы», «Қазақ әдебиетінің негізгі проблемаларына арналған ғылыми-теориялық конференция», «Ы.Алтынсаринның таңдамалы шығармаларының жинағы» сияқты әдеби хабарлар, «Маяковский шығармаларының аудармасы туралы», «Балаларға арналған шығармалар туралы», «Жемісті жол», «Ленин образы қазақ совет поэзиясында», «қамал бұзған қаһарлы сөз», «Жастар әдебиетіміздің болашағы» үлгісіндегі әдеби шолулар, «Ерлік жыршысы», «Ақын мұрасы», «Асқақ дауысты ақын», «Ақан сері», «Халық жазушысы», «Майталман лирик», тектес портреттік мақалалар, «Екі дастан», «Жексен», «Ала-құла аударма», «Таныс адамдар», «Оянғандар туралы роман», «Идея және схема», «Алғашқы сөз» тәрізді рецензиялар сын жанрларының қай-қайсы да А.Нұрқатон үшін стене болғанын айғақтайды. А.Нұрқатовтың әдеби сын жанрларының барлығында дерлік қалам тартуы оның сыншылық қабілетінің қарымын ғана айқындап қоймайды, сонымен бірге көздеген мақсатқа жетуге оңтайлы мүмкіндік беретін пішінді таңдап алудағы талғампаздығын да аңғартады.

Сыншы еңбегінің мән-маңызын ол туындатқан дүниелердің сыртқы пішіні емес, ішкі мазмұны белгілейтіні аян. Сондай-ақ қандай да бір сыншының уақыт алға қойып отырған талаптардан тысқары қала алмасы да мәлім. Ал А.Нұрқатов әдеби өмірге араласқан тұстағы уақыт жүктеген міндеттердің жалпы сипатын төмендегі пікірден айқын кере аламыз: «Социалистік реализмнің теориялық мәселелерін терең түсініп игеруде және идеялық қайшылығы бар ақын, жазушыларды дұрыс зерттеуде дүние тану мен кәркем творчествоның өзара қатынасын ашудың маңызы үлкен. Жазушының өмірге көзқарасы, дүние тануы оның творчестволық арақатынасына қайшы құбылыс емес. Суреткердің рухани дүниесіндегі диалектикалық бірлікті толықтырып отыратын процесс. Бүган орыстың демократ-революциөнер сыншылары да, марксизм-ленинизм ютассиктері де ерекше мән беріп, әдебиет пен искусство шығармаларының озық идеялы болуына, халықтың ізгі, прогресшш арман-тілектерін бейнелейтін терең мазмұнды, өмірмен байланысты болуына назар аударткаң болатын. Демек, кдндай шығармада болсын жазушының өмірге көзқарасы, эстетикалық идеалы айқын көрінуге тиіс. Идеялық нысанасы бұлдыр, қайшылыққа толы шығармалар шын мәніндегі көркемдіктің биік шыңына кетерілс алмайды» /46, 53/. Шындығында да, дүниетаным мен көркем шығармашылықтың өзара байланыстылығы қай кезде де ескерілуге тиісті мәселе екендігі белгілі. Ал бұл тұста дүниетаным дегенде діттеген мәселе маркстік-лениндік көзқарасқа негізделіп отырғаны анық. Демек, өнер мен өнерпазға байланысты сөз қозғағанда қайсы бір мәселе болмасын маркстік-лениндік дүниетаным тұрғысынан бағалануы қажеттігі нұсқалып отырғаны хақ. Олай болса, аталмыш кезеңдегі әдеби өмірдегі үлкенді-кішілі құбылыстарға баға беруге ұмтылған сын үлгілерінің осы қажеттілікті өтеуге бейімделгені де шындық. Десек те, өз дәуіріндегі қоғамдық-идеологиялық талаптардап бұра тартып кетпесе де, өнер дүниесіндегі қайсы бір құбылыстарды жалпы адамзаттық құндылықтарға негізделген эстетикалық-көркемдік талан тар тұрғысынан бағалауды мақсат тұтқан сыншылық ой-пікірлердің бұл жылдары да болғанын жоққа шығарудың және жөні жоқ. Бұл пікіріміздің ақиқаттығына А.Нұрқатовтын сын еңбектері дол ел бола алары сөзсіз. Сонымен бірғе А.Нұрқатовтың жекелеген сын мақалаларын хронологиялық ретпен шола қарастырғанның өзінде олардан сышпынын, сыншылық даралығын да, оның көркемдік танымындағы эволюцияны да, 1950-60-жылдардағы әдебиет сынына тон жалпы сипаттарды да аңғара шіамыз. 50-жылдардың бастапқы тұсындағы баспасөзде жарияланған А.Нұрқатов пікірлеріне назар аударсақ, сыншы қаламынан Жекелеген туындыларға арналған шағын рецензиялар /47/, көркемдік талдаудан гөрі идсологиялық. тұрғыдан оінкерелеуге бағыт үстанган осірс сыншыл мақалалар /4Х/, әдеби өмірге қатысты шолулар /49/ жарық көргенін байқаймыз. Осы мақалалардың ішкі мазмұнына зер салар болсақ, оларда көтеріліп отырған мәселеге көркемдік тұрғыдан талдау жасаудан гөрі, қоғамдық өмірде үстемдік етуші коммунистік идеология талаптары үдесінен шығуға деген талпыныс басымдығы аңдалады. Мәселен, осы жылдары жарияланған «Америка империалистерін Горькийше әшкерелейік» /50/ деп аталатын алғашқы мақалаларының бірінде А.Нұрқатов М.Горькийдің сыншыддық, әшкерелеушілік сипаттағы жазушылық даралығын танытуға ұмтылады.

«Пролетариаттың ұлы жазушысы Горький өзінің тамаша шығармаларында орыс халқының рухани күшін, революциялық өршіл күресін, ерлік жеңістерін, совет халқының тамаша гуманистік қасиетін, жаңа өмірді жасаушы жаңашыл адамдарды көрсетумен бірге, адам баласының қас жаулары, прогресс пен мәдениетін дұшпандары — фашизмді, Америка мен Европа империалистерін батыл сынап, олардың қулық-сұмдық, сұрқиялық әрекеттерін, буржуазиялық жалған мәдениетін бүкіл әлем алдында әшкерелеп отырды»,- деп басталатын мақалада сыншы мақсаты М.Горькийдің әшкерелеушілік бағыттағы шығармалары негізінде жазушы шеберлігінің қыр-сырын көрсете отырып, қазақ қаламгерлерін осы бағыттағы Горький үлгісінде шығармалар жазуға шақыру болғаны байкалады. Бұл орайда ол Радищевтің «Еркіндік», Пушкиннің «Джон Теннер», «Москвадан Петербургке саяхат», Көролей коны ң «Тілсіз», «Америкаға саяхат» сиякты Америка тұрмысы тақырыбына жазылған шығармаларын Горькийдің үлгі тұтқанына, орыс әдебиетінде өзіне дейін қалыптасқан дәстүрді дамытушы болғанына назар аударып, жазушының буржуазиялық мәдениетті әшкерелеген алгаіпқы саяси очерктері, макдлалары мен памфлеттері 1906 жылы болыпсвиктер партиясының тапсыруымен Америкаға барган сапарында жазылғанын, бұл тақырып кейіннен Горький шығармашылығында кеңінен орын алғанын атай көрсетеді. Жазушының «Сары сайтанның қаласы», «Зерігу патіиалығы», «Моб», «Республика көролъдерінің бірі», «Мораль жодпойі», «Түрмыс иелері», «Чарли-Мэн», т.б. да памфлеттері мен очерктерінде, новеллаларында буржуазиялық қоғамның гуманизмге жат реакциялық бейнесі суреттелетінін айта келіп, бұл шығармалардың көркемдік ерекшеліктеріне зер салудың орнына олардың мазмұнын баяндай оңгімелеуге жол бсрсді. Соның салдарынан мақалада әдеби-көркем талдаудан гөрі үндеу, насихат сарыны белең алады.

«Горькийдің Америка жөніндегі мәңгі жасайтын тамаша памфлеттері мен очерктерінің ізінше социализм идеологиясының армиясына күресте қару боларлық жаңа шығармалар туды»,- дей келіп, В.Маяковскийдің осы тақырыптағы туындылары жайында сөз қозғаған тұста да А.Нұрқатов: «Маяковский Америка буржуазия қоғамының тағылық жыртқыштық сипаттарын Горькийше сынады» деген үлгідегі жалан баяндаулар аясында қалады. Ал Горький дәстүрінің кейінгі кезеңдегі кеңес әдебиетінде де жалғастық тапқанын К.Симонов, М.Бажан, М.Тұрсын-заде, С.Бургун, И.Әренбург шығармалары негізінде көрсетіп өтетін сыншы: «Халықаралық реакцияға қарсы жауынгерлік күрес тақырыбы біздің қазақ совет әдебиетінде әлі де өз үлесін, өзіндік орнын таба алмай отыр»,- деп сын айтады. Алайда бұл кемшілікті жоюдың жолын, өзі үлгі ретінде ұсынып отырған Горький шығармаларының көркемдік болмысын саралай көрсетіп беруге тәжірибе арқылы біртіндеп қалыптасатын сыншылық шеберлігі толық жетпей жатқаңдықтан, қаламгерлерге құрғақ талап қоюдан аса алмай қалады. Нәтижесінде аталмыш мақала әдебиет сынына қатысты дүние болудан гөрі, сол жылдардағы партиялық құжаттардың әдеби көшірмесіне көбірек ұқсаңқырап кететіні рас.

А.Нұрқатовтың өз кезіндегі әдеби өмірдегі жаңалықты о зек еткен мақалаларының бірі Х.Ерғалиевтің «Біздің ауылдың қьпы» атть жыр жинағына арналған рецензиясы. Горькийге арналған мақаласын қарағанда, бір поэма, бірнеше өлеңдерден тұратын аталмыш жинақты сөз ету барысында сыншының көркемдік талғамының қалыптаса бастағаны айқын андалады. «Біздің ауылдың қызы» поэмасын талдау барысында туындыдағы оқиға желісін қуалай мазмұндауға жол бергенімен, кейіпкерлер бейнесіне зер салған тұстарда сыншының көркемдік талаптарға ден қойғаны байқалады. Мәселен, «Позманьп псгізғі ксйіпкері Гүлжанның бейнесі жақсы көрсетілген. Ақын о кейіпкерінің басынан өткендерінің бәрін тізбектен жаза бермейді. Оның өміріндегі ең маңызды, ең қажетті жайларды айтпақ болған идеясына байланысты алып суреттейді» /51/,- деген сыншы пікір көркемдік жинақтау талабымен ұштасып жатса, «Поэмадағы Көшек пен Жәмилә бейнелері де едәуір шебер жасалған. Бірақ, екеуінің іс орекеті, мінез-құлқы бір-біріне өте ұқсас. Олардың екі адам екендігі көп жағдайда аттарының басқалығынан ғана айыруға болады»,- деген пікірі көркемдік даралау талабынан туындап жатқаны анық. Сондай-ақ, пікір айту барысында жасалатын салыстырулар мен ой таркаң жүйелілігі де сыншының көркемдік танымының, талғампаздығының біршама қалыптаса бастағанын көрсетеді.

Академик С.Қирабаев А.Нұрқатовтың сыншылық еңбегі жайында: «Ұлы Отан соғысынан кейінгі дәуірдс қазақ әдебиетшілерінің қатарын толтырған әр жанрды игерген жастардың қатарында Айқын Нұрқатов бар еді. Әуелде өлең жазудан бастағам ол творчестволық талғамын әдебиет сыны мен зерттеу ісіне бейімдеп, осы жанрдың көрнекті өкіліне айналды. Оның сын мақалалары мен зерттеу еңбектері аз уақыттың ішінде оқырманын тауып, Айқынның есімін көпке таныс етті. Оның алғырлығы, талантты туындылары кезінде М.Әуезов, Қ.Жұмалиев сияқты көрнекті ғалымдардың назарына ілігіп, сыншылық қызметі Жазушылар одағы мен «Әдебиет және искусство» (қазіргі «Жұлдыз») журналының маңында дамыды /52/,- деп жазған болатын. Шындығында да, А.Нұрқатовтың мақаладан мақалаға өткен сайын сыншылық шеберлігінің қалыптаса жетіле түскені байқалады. Алғашқы мақалаларында кездесетін жалаң мазмұндау, баяндау сияқты кемшіліктерден сыншының аз уақыт ішінде арылып, әдеби өмірдегі қандай да бір құбылысқа көркемдік талдау жасауға, сол негізде дәлелді де дәйекті ой айтуға бет түзегені оның кейінгі еңбектерінен анық аңғарылады. Мәселен, С.Көбеевтін 1951 жылы жарық көрген «Орындалған арман» аталатын кітабына жазған мақаласында педагог жазушының бір ғана еңбегі жайындй пікір айтумен шектелмей, оның әдебиет тарихындағы орны мен шығармашылық тұлғасын да нақтылай көрсете отырып, қаламгердің жаңа туындысының көркемдік және танымдық ерекшеліктерін сараптауға бағыт ұстанады. Бұл орайда сыншы: «Амтор өзі көзімен көрген екі өмірдің қарама-қарсы бейнесін көне заманның күңгірт көріністері мен жаңа дәуірдің жарқын суреттерін өзінің басынан кешірген жағдайларын баяндау арқылы көрсетеді» /53/,- деп туындының көркемдік құрылымын жалпылама таныстырып шіып, жазушының көркемдік ізденістерін шығарма бітіміндегі нақты оқигалар мен кейіпкерлердің іс-әрекеттерін талдай отырып, дәлелді жеткізеді. Жазушының диалог құрудағы, ішкі монолог өрбітудегі өзіндік даралығын да қағыс қалдырмайды. Қажетті тұстарда: «Байлардың жерді қызғанған қорқаулығынан құрбан болған Қисықтың өлімі «Абай» романындағы Қодарды еске салады»,- деген үлгідегі салыстыруларды орынды пайдалануы, қаламгердің тарихи шындықты көркемдік шындыққа ұластырудағы жетістік-кемшіліктерін таразылай қарастыруы А.Нұрқатовтың сыншылық ой өрбітуде шеберлік биігіне бағыт алғанын андатады.

50-жылдардың орта тұсына карай баспасөз беттерінде жарық көрген жарияланымдарынан А.Нұрқатовтың күнделікті әдеби үрдісте үздіксіз болып жатқан жаңалықтарға дер кезінде үн қосуда ұшқырлық танытатын шағын рецензиялар жазумен шектелмсй, әдебнеттен» белгілі бір проблема жайында толымды ой айтуға қолайлы әдеби шолу жанрында да қалам тартып, бұл еңбектерінде сын жапрларын игерудегі өзінің сыншылық мүмкіндіктерімеп қатар, зерттеушілік қарым-қабілетін андатып үлгергенін көре аламыз. А.Нұрқатовтың осы жылдардағы ізденістерінің өріс-әресін байқалатын еңбектердің қатарында сыншы каламынан туған «Көрікті де көбеген поэзия» аталатын шолу мақаланы атауға болады.

50-жылдардағы поэзияның даму бағытын, ізденістері мен іркілістерін таразылауға бағытталған макдлада: «Қазақ халқы өзінің ғасырлар бойғы тарихы мен тағдырын, ой-арманын, ерлігі мен елдігін осы поэзия тілімен айтып келді» /54/,- деп, бірінші кезекте қазақ өлеңінің ұлт тарихы мен мәдениетінде алатын маңызына зер салатын сыншы қарастырылып отырған кезеңдегі қазақ поэзиясына: «…өзінің жанрлық молдығы мен алуандығы, көркемдік тұтастығы мен эстетикалық принциптері жағынан қандай мәдениеті, өскелең поэзиямен болсын деңгейлес, терезесі тең»,- деп баға береді де, бұл пікірінің дәйектілігін түрлі жанрдағы туындыларға жасаған талдаулары негізінде дәлелдей жеткізеді. Мәселен, аталмыш кезедегі поэма жанрын сөз ету барысында бүгінгі күн тақырыбының жетекші орынға шыққандығын, сондай-ақ өндіріс тақырыбының өркендеу үстінде екендігін, ал Ұлы Отан согысы, тарихи және тарихи-революциялық тақырыптарды жырлауда ақындардың кемелдене түскенін Х.Ерғалиев, Т.Жароков, Д.Әбілев, Қ.Бекхожин, Қ.Жұмалиев, Ж.Молдағалиев, Т.Бердияров туындыларының көркемдік сипатын талдай отырып көрсететін сыншы қазақ поэмасының тақырыптық тұрғыдан ғана орістсп қоймай, жанрлық жағынан да жетіле түскенін Ә.Тәжібаевтың «Портреттер», «Күйеулер», «Күзетші» поэмалары негізінде ашып береді. Сонымен бірге поэма жанрының дамуында Т.Ысмайылов, Т.Молдағалиев, Ә.Ахметов, І.Мәмбетов, А.Шамкенов сияқты кейінгі буын өкілдерінің үлесін де ескерусіз қалдырмай, әділетті баға береді.

Ал осы жылдардағы қазақ лирикасының жай-күйіне үңілген тұста Ғ.Орманов пен С.Мәуленов жырларына айрықша ілтипат танытатып сыншы назарынан әдебиетке енді араласа бастаған Е.Ебікенов, Қ.Ыдырысов, Ө.Нұрғалиев ізденістері де қағыс қалмайды. Бұл тұста А.Нұрқатов «Поэзияда бұрыннан бар шиырларды қайта баспай, ақындық жаңашылдыққа, тынымсыз ізденуге құлаш ұрып жүрген» /54/ Т.Ысмайылов пен К.Туғанбаевтың шығармашылықтарын бөле-жара атайды.

А.Нұрқатовтың бұл мақаласында сол жылдардағы қазақ поэзиясының басты-басты кемшіліктері де қағыс қалмайды. Мәселен, эпикалық туындыларда ұшырасатын олқылықтар жайына тоқталған тұста А.Нұрқатов кейбір ақындардың өздеріне шығармашылық қатаң талап қоймауы, жанр ерекшеліктерін жете меңгермсуі салдарынап көптеген поэмаларда ойлы да көркем жинақтаудып орнына көлем қуалаған шұбалаңқылық етек алатынын атай көрсете, «лирика жанрында біріне бірі егіздің сыңарындай ұқсас шығармалар жиі ұшырасып қалады. Бұл олардың авторларының суреткерлік ізденгіштігінің кемшілігін, өмір құбылыстарын ақын ақындарша өз тұрғысынан ашып көрсетуге икемсіздігін сездіреді»,- деп, шағын өлеңдерде кездесетін кемшіліктермен қатар, олардың себептерін де айқын аңғартады.

Баспасөзде жарияланған рецензиялар мен мақалалар ағымдағы әдеби өмірде болып жатқан жаңалықтарды, олардың жақсы жақтары мен кемшін тұстарын жұртшылыққа жеткізуде, қаламгер қауымға жанашыр кеңесші болуда қаншалықты маңызды роль атқарғанымен, күнделікті басылымдардың талабынан туындайтын түрлі шектеулердің сыншы ойының мәтіндік көрінісіне белгілі дорежедс әсер етері де сөзсіз. Біздің діттеген мақсатымыз А.Нұрқатовтың сыншы-ғалым ретіндегі өзіндік келбетін анықтай түсу болғандықган, ғалымның жекелеген қаламгерлердің шығармашылық өмірі мен шығармаларын талдап-тануға, олардың әдеби үрдістегі орнын анықтауға бағытталған шағын көлемді зерттеулеріне кеңірек токталғанымыз абзал.

Әдеби сын теоретигі Д.Ысқақовтың еңбегінс сүйене отырып, А.Нұрқатовтың осы бағыттағы зерттеулерін шығармашылық портреттер ретінде қарастырған жон. Бұл еңбектер жанрлық сипаты жағынан шығармашылық портреттерге жүктелер міндет-талаптарды толығымен ақтайды. Себебі — «Шығармашылық портреттің негізгі объектісі суреткер дегенде оның шығармашылығына ден қойылады. Өмірбаяндық, естелік, толғаныс, құжат сияқты түрлі мағлұмат-әдістер кеңінен қолданылуы мүмкін. Бірақ, осының борі … жазушының өзіндік болмыс-бітімін, өзгешелік сипаттарын ашуга қызмет етеді. Ал, шығармаларды талдап бағалауда негізінен аналитикалық талдау тосілдері қолданылады да, басқалары оған қосымша көмекші әдістер болады. Шығармашылық портретте негізінен талдаушылық тәсілдің орын алуы — оны әдеби портреттің басқа түрлерінен ажыратын тұратын басты белгілерінің бірі» /45, 319/.

Ғалымның бұл топтағы еңбектерінің қатарына «В.В.Маяковский — совет дәуірінің аса талантты ақыны» (1955), «Маяконский және қазақ совет поэзиясы» (1957), «Сәбит Мұқановтың творчестволық жолы» (1956), «Собит Мұқановтың өмірі мен творчествосы» (1956). «М.Әуезовтің творчествосы» (1956), «Мұхтар Әуезов творчествосы» (1965), «Ғ.Мұстафиннің творчествосы» (1956), «Тарас Шевченко және қазақ әдебиетГ’ (1964), «Ғасыр перзенті» (1965) кітаптары мен Жамбыл, Иса Байзақов, Тайыр Жароков, Зейін Шашкин т.б. туралы зерттеулері жатады.

Зерттеушінің бұл қатардағы еңбектері В.В.Маяковскийдің шығармашылығы мен қаламгерлік болмысын қарастыруга негізделген ізденістерінен бастау алатынын атаған орынды. В,В.Маяковский шығармашылығы А.Нұрқатов үшін етене тақырып. Қазақ әдебиетіндегі Маяковский дәстүрін жан-жақты қарастыратын кандидаттық диссертациясынан басқа, «Владимир Маяковскийдің творчестволық жолы», «Маяковский» шығармаларының аудармасы туралы», «Шеберлік мектебі», «Маяковский бейбітшілік үшін күресте», «Маяковский және қазақ совет поэзиясы». «Айбарлы қару», «Совет дәуірінің ұлы ақыны», «В.Маяковскийдің қазақ совет поэзиясына әсері терең зерттелсін», т.е.с. бірнеше мақалаларында кеңестік кезеңнің ең танымал ақынының шығармашылығы кең көлемде, алуан қырынан сөз болады.

Маяковскийдің шығармашылық болмысына уақыт көзімен үңіліп, баға берген А.Нұрқатов еңбектерінің бірі «В.В.Маяковский — совет дәуірінің аса талантты ақыны» деп аталатын зерттеуі.

«Маяковский — бір кезеңнің ғана ақыны емес, ол дәуірдін ақыны. Маяковский өзінің тамаша шығармаларында советтік өмірімізді, совет шындығын, жаңа тұрпатты совет адамының ой-сезімін, оның озық көзқарасын көрсетті, Ол өзінің таңдаулы шығармаларын біздің советтік дәуірімізді жырлауға арнады. Сондықтан да Маяковский біздің совеітік дәуірдің ең таңдаулы және ең талантты ақыны болды. Ол келешекте де солай болып қалмақ» /55, 3/,- деп, ақынның әдебиет тарихындағы орнына анықтам; беруден басталатын еңбекте оның шығармашылық ерекшелігі талданады. Құрамындағы жекелеген айқындауыш сөздерді алып тастар болсақ, қазіргі таңда қалыптасқан көзқарас тұрғысынан Қарағанда да, аталмыш анықтаманың Маяковскийдің ақындық тұлғасына, шығармашылығына мейлінше дол берілгені байқалады Ақиқатқа жүгінсек, В.В.Маяковскийдің жетпіс жылдан астам тірлік кешкен кеңестік кеңістіктегі алуан ұлт өкілдері үшін ең танымал ақын болғаны да, бірнеше буын ұрпақтың оның жырларын жаттап осксні дс, түрлі ұлт ақындарының оны өздеріне үстаз тұтқаны шындық. Демек, А.Нұрқатовтың Маяковский шығармашылығыі қыр-сырына үңіліп, оның қазақ ақындарына тигізген әсер-ықпалына зер салуы да заңды құбылыс ретінде бағалануға тиіс.

А.Нұрқатов кеңестік дәуірдегі поэзияда социалистік реализмнен негізін қалаған ақынның ізденістерін бағалау барысында оның шығармашылық жолындағы ілгерілеулерді ғана атаумен шектелмей сонымен қатар іркілістерді де көрсетеді. Алғашқы өлеңдері жарияланбастан екі жыл бұрын, яғни 1910 жылдың өзінде-ақ сол кезеңдегі әдебиетті «ескіліктің эстетикасы» деп сынаған Маяковскийдің шығармашылық жолы күрес-тартысқа толы болгайыі: айта отырып, оның революцияға дейінгі өлеңдерінің басты сарыны капиталистік дүниені әшкерелеу, сынау болғанын, алайда бұл кезеңдегі оның поэзиясында саналы күрескер образы жасалмағанын ақынның 1913 жылы жарық көрген «Мен» дсген жинағы негізінде дәлелдейді. Жинақтағы «Түн», «Таңертең», «Өзім туралы бірер сөз». т.с.с. өлеңдерге тон қамығу, жалғызсырау сарындарын тілгс тек ете отырып, оның алғашқы поэзиялық ізденістерінде футуристік ағымның әсері басым болғанын байқатады. Алгапіқы кездеп шығармаларында ізгілік пен адамгершілікке үндейтін гуманистік демократтық идеяларга негізделген өлең-жырлар жазган ақыннын революциялық күрес идеясына 1915 жылы жазылған «Шалбарлы бұлт» поэмасы арқылы келгенін нақтылай көрсеткен А.Нұрқатов-Маяковскийдің бұл жылдардағы шығармалары арасынан «Соғыс және бейбітшілік» поэмасын әлеуметтік тынысы кең, саяси өткір-туынды ретінде даралай атайды.

Революция жылдарының алғашқы сәттерінен бастап-ақ «Өзімнің барлық қуатты ақындық күшімді берем саган, шабуылға шыққан тап» деп жар салған Маяковскийдің жүздеген сатиралық плакаттар шығарып, көптеген саяси өткір өлеңдер жазганып айта келе, зерттеуші оның осы кезеңдегі әлеуметтік лирикасына баса назар аударады. «…шұғыл шешуді қажет ететін проблемалардың барлығы да Маяковский творчествосынан өз көріністерін таппай кете алмады. Ал мұның өзі Маяковский поэзиясының, оның ішінде, әсіресс, лирикасының тақырып жағынан мейлінше кең болуына және күнделікті оқиғаларға байланысты жазылғандықтан, ол өлеңдердің үгіттік-публицистикалық мәнінің терең, саяси өткір, актуальды болып шығуына көп әсер етті. Сонымен бірге, Маяковский социалистік лириканың (әлеуметтік лирика — А.К.) — агиткалық мәні күшті, саяси өткір, публицистикалық, жалыңды лириканың негізін салды» /55, 7/,- деп, Маяковский лирикасының негізгі сипаттарын айта келе, оның лирикасыиа тон ерекшеліктердің қатарына ақын өлеңдерінде жеке адам тагдырының жалпы халықтық мүддемен стене байланыста жырлануын да қосады. Соңдай-ақ, оның «Фининспектормен поэзия туралы әңгіме», «Мереке күнгі сөз», «Пролетар ақындарына хат», «Сергей Есенинге», «Халық артисі мырза» сияқты жырларында жаца қоғам орнату жолындағы күрескер ақын бейнесін жасағанын атайды. «Кузнецк құрылысы мен Кузнецк адамдары туралы оңгіме», т.с.с. өлеңдері арқылы Маяковский поэзиясында социалистік құрылыс пен еңбек тақырыбының көтерілгенін аңғартса, «Жас жағымпаздар үшін жалпы басшылық», «Мәжіліс қорлар», «Протекция», «Бюрократтар фабрикасы», «Бюрократияда», т.б. да өлеңдерін талдау барысында Маяковский поэзиясына тон даралық бегілердің бірі ретінде оның жырларындағы саяси және сатиралық өткірлікті көрсетеді.

А.Нұрқатовтың Маяковский лирикасына байланысты ой түйіндей келе айтқан: «Маяковский халықтық идеяларды ту етін көтерген, совет халқының ой-сезімін шебер суреттеп бере алған ақын болды. Совет халқының еңбегі мен күресі, ойы мен арманы оның ең таңдаулы ақынының жүрегінде қуатты үнмен жаңғырылып отырды. Яғни, Маяковский творчествосы совет слі басынан кешірген өмірдің поэзиялық шежіресі есепті» /55, 11/,- деген пікірінің дұрыстығын революция жылдары туғызған қаламгерлер шығармашылығына деген бүгінгі таңдағы көзқараста жоққа шығармасы анық.

Қандай да бір жазушының эстетикалық ұстанымдары көлемді шығармада мейлінше тұтас және кеңінен көрінетіндігіне ден қоя отырып, Маяковскийдің эпикалық шығармаларына зер салған тұста ақынның гуманистік идеалы «Шалбарлы бұлт» поэмасында лирикалық «мен» арқылы көрінсе, «150 000 000» поэмасында халықтың жинақты-шартты образы арқылы берілетінін айта келеді де, «Владимир Ильич Ленин» поэмасында нақтылы реалистік бейне арқылы танылатынын қөрсетеді. Ал «Жақсы» поэмасының негізгі ерекшеліктері ретінде лирикалық шалқулар мен эпикалық баяндаулардың, сатира мен юмордың, драмалық және комедиялық ситуациялардың, ән мен марштың өзара ұштасып келуін айтады. Сондай-ақ, ақын қазасына байланысты аяқталмай калған «Бар дауыспен» поэмасын Горацийдің ақын мұрасын ескерткішкс балайтын одасымен және Пушкин, Державин, Брюсовтардың «Еекерткіштерімен» салыстыра отырып, аталмыш поэманың көркемдік тәсіліндегі ерекшелік Маяковскийдін жоғарыда аталған ақындар сияқты қиялдан туған шартты музамен сырласпай, ақынның болашақ оқырмандарымен тура, ашық сөйлесуі деп біледі.

Маяковский шығармашылығына тон басты сипат асқақ пафос, патриотизм идеясы деп бағалайтын А.Нұрқатов бұл ерекшеліктерді ақынның шетел тақырыбына жазған өлеңдері мен очерктеріне қатысты да өрбітеді. Бұл тақырыптағы Маяковский Шығармаларының пегізгі бағыты, саяси өткірлігі жағынан М.Горькийдін, саяси очерк, памфлеттерімен сабақтастығына назар аударып, бұл тұрғыда оны көркем әдебиеттегі Горький дәстүрін дамытушы ретінде бағалайды. Маяковскийдің «Терең жердегі тайыз философия», «Советтік паспорт туралы өлең», «Испания», «Атлант мұхиты», «Блэк энд Уайт», «Христофор Колумб», «Бруклин көпірі» өлеңдерін және «Менің Американы ашуым» очеркін мазмұндай талдау арқылы осы шығармалардағы әшкерелеушілік сипатқа зер салады.

Жалпы алғанда В.В.Маяковский туындыларипың ерекшеліктері ретінде ақынның шығармашылық жолының түрлі кезеңдеріне топ әшкерелеушілік сарын, гуманистік, демократтық революциялық патриоттық идеялардың басымдығын, лирикалық өлеңдеріндегі үгіттік-публицистикалық сипаттарды, эпикалық шығармаларындағы қоғамдық-әлеуметтік кең тынысты баса аталатын А.Нұрқатов Маяковскийдін, қазақ ақындарына әсерін сөз етер тұста оған: «Маяковский советтік поэзияны бастаушы, нағыз жаңашыл ақын болды, бірақ ол өзіне дейінгі поэзияның жақсы жақтарын бекерге шығарған жоқ. Керісінше, Маяковский орыстың классикалық поэзиясының ең тандаулы традицияларын жаңа дәуірге сай дамытты, молықтырды. Ол Пушкин мен Лермонтовтың, Некрасовтың ақындық ойының занды мұрагері болды, олардың шығармаларындағы гуманистік, азаматтық, халықтық сарындарды өрістете түсті. Бірак, бұдан Маяковский орыстың классикалық поэзиясының таңдаулы традицияларын жай ғана дамытып қойды деген түсінік тумайды. Ол өз творчествосының мазмұнымен, рухымен, идсясымен, түрімен нағыз совет ақыны, социалистік шындықтың теңдесі жоқ жаршысы болды» /55, 24-25/,- деп баға беріп, Маяковскийдің қазақ поэзиясына әсерін орыс әдебиетінің қазақ әдебиетіне әсері туралы моссленің бір бөлімі ретінде қарастырудың орынды боларын аңғартады.

С.Сейфуллиннен бастап бірнеше буын қазақ ақындарының Маяковскийді өздеріне ұстаз тұткдны, оның өлеңдеріне тон пішіндік ізденістерге еліктеп жырлар жазғаны әдебиет тарихынан мәлім. Бұл орайда А.Нұрқатов Маяковскийдің кеңестік поэзияга әсерін революция көсемдері, социалистік еңбек, Отан қорғау, халықтар достығы, халықаралық ынтымақтастық, бейбітшілік, коммунизм үшін күрес тақырыптары төңірегінде қарастырған жон деп біледі де, С.Мұқановтың «Мәңгі бірге», «Орыс қызы Гретаға», Ғ.Ормановтың «Коммунизм сәулетшісі», Х.Ерғалиевтің «Ұмытпан», «Ұлы достық», «Біздің ауылдың қызы», Ж.Саинның «Россия туралы сөз», «Партизан жырлары», Т.Жароковтың «Жапанды орман жаңғыртты», М.Әлімбаевтың «Екі жұлдыз», С.Мәуленовтің «Мао Цзе-дун» сияқты шығармаларын осы тұрғыдан сөз етеді. Маяковский дәстүрінің қазақ поэзиясындағы көрініс дәрежесін байқату мақсатында жекелеген ақындар шығармашылығына арнайы тоқталады.

Бұл орайда зерттеушінің бірінші кезекте назар аударатын ақыны С.Мұқанов. «Майға сәлем», «Поэзия маршалы», «Мен кіммін леи мақтанам», «Сырласу», «Мәңгі бірге» өлеңдері мен «Жүйткі, қара айғырым», «Колхозды ауыл осындай», «Сөз — Советтік Армия» поэмалары, т.с.с. туындылары негізінде ақын шығармашылығындағы Маяковский әсерін қарастыра келіп, ақынның сәтті ізденістері ретінде қазақ өлеңінің дәстүрлі үлгісіне ырғақ, өлең құрылысы жағынан қосқан жаңалықтары мен патриоттық сезім лирикалық өткірлікті көрсетеді. Қазақтың силлабикалық олец құрылысына С.Мұқановтың тоникалық өлең ырғағын енгізіп, сол арқылы күрделі ойларды шебер беруге оңтайлы синтаксистік құрылым жасағанын айтады. Сондай-ақ, эпикалық шығарма жазу барысында түрлі кезеңдегі басты оқиғаларды ғана алып, оларды өзініц лирикалық ой шалқуларымен байланыстырып отыратын Маяковский қаламына тән тәсілді С.Мұқановтың шығармашылықпен игергенін «Колхозды ауыл осындай», «Сөз Советтік Армия» поэмалары негізінде дәйектейді.

Ал Маяковскийдің гиперболаны революциялық романтикамен ұштастыру тәсілін Т.Жароковтың шебер меңгергенін оның «Күн тіл қатты» поэмасын Маяковскийдің «Необычайное приключение, бывшее с Владимиром Маяковский на даче» өлеңімен, сондай-ақ, «Қызыл алан,» өлеңін «Біздің жастарға», «Қоштасу» өлеңдерімен салыстыра отырып көрсетеді. Х.Ерғалиевтің «Поэзия сөйлейді», «Болыневик сөзі» өлеңдерінен Маяковскийдің «Фининспектормен поэзия туралы әңгіме», «Үйге» өлеңдерінің әсерін андаган зерттеуші ақынның «Біздің правомыз» өлеңінен «Советтік паспорт туралы өлеңдегі патриоттық сарынды байқайды. Ж.Саинның бейбітшілік, Отан, партизандар туралы өлеңдеріндегі публициетикалық өткірлік халықтар достығын асқақтата жырлау үрдісінен Маяковскийдің «Партия туралы сөз», «Россия туралы сөз», «Никое Белояннистің өліміне» сияқты өлеңдерінің үлгісін таниды. Ж.Молдағалиевтің «Рахмет, ұлты Лениннің», «Соқ, сағатым!», «Жолдас», С.Мәуленовтің «Орыс жолдасқа», «Сенің даңқың», М.Әлімбаевтың «Партиялық қызметтемін», «Екі жұлдыз», «Поэзия маршалына», т.е.с. өлеңдерден Маяковскийдің азаматтық поэзиясының рухын көреді.

Француз Луи Арагон, чилилік Пабло Неруда, неміс Иоганнес Бехер, поляк Тувим, түрік Назым Хикмет, т.с.с. ақындардың танымал туындылары Маяковский дәстүрі негізінде жазылғанын айта келе, оның шығармашылығын халыққа қызмет етудің, халықпен поэзияны жақындастырудың озық үлгісі ретінде таниды.

А.Нұрқатовтың «В.В.Маяковский — совет дәуірінің аса талантты ақыны» аталатын зерттеуін XX ғасырдың 50 60-жылдарындағы әдебиеттану мен әдебиет сынына тон сипаттарды өз бойында тоғыстырған еңбек дем айтуға болады. Себебі бұл еңбекте қандай да бір мәселені социалистік реализм талаптары тұрғысынан қарастыру, көркемдік ізденістерді идеялық мүддемен сабақтастыра бағалау сияқты белгілер анық байқалады. Десек те, аталмыш еңбекте А.Нұрқатовтың кейінгі іргелі зерттеулерінде кеңінен көрініс табатын жақсы қасиеттерінің ілкі нышандары да көрініс береді. Бұл орайда қандай да бір мәселені жан-жақты қарастыра бағалау, ғылыми ой тиянақтылығгы, тіл оралымдылығы сияқты жәйттерді айтуға болады.

Алғашқы зерттеулері мен мақалаларының тақырыптарына назар аударсақ, А.Нұрқатовтың зерттеу нысанасы, негізінен, өзі өмір сүрген дәуірдегі қаламгерлер шығармашылығы мен өзге әдебиеттердің көрнекті өкілдері, олардың қазақ әдебиетіне қатысы жайындағы мәселелер болғанын аңгарамыз. Соңдай-ақ, зерттеушінің замандас қаламгерлер хақындағы өзінің алғашқы пікірлеріне кейіннен де әлсін-әлсін қайта оралып, жазушы лабораториясындағы жаңалықтарға, жаца туындыларына қатысты ой бөлісіп, оның әдебиеттсн ламықты орнын алуына әркез зейін қойып отыратын ыждаһаттылығын да байқаймыз. Мұндай жағдай, әсіресе, М.Әуезов. С.Мұқанов, Ғ.Мұстафин сияқты «алыптар» шығармашылығына байланысты.

Айқын Нұрқатовтың шығармашылық портрет үрдісіндс жазылған еңбектерінің бірі — «Сәбит Мұқановтың творчестволық жолы».

Зерттеуші бұл еңбегінде С.Мұқановтың 1917 жылы мен 50-жылдар аралығында дүниеге келген өлең-жырларына, поэмаларына, прозалық туындыларына ғылыми талдаулар жасап, оның туындыларының әдебиет дамуының түрлі кезеңдерінде атқарған ролін. мән-маңызын, көркемдік пдсністерін саралап көрсстуге ұмтылады. Акыішып шығармаларын жетекшілікке ала отырым, оның нагьп ақын ретіндегі шығармашылық жолының бастау мерзімін ңақтылауға назар аударады. С.Мұқановтың ақындық жолының бастауына оның 1917 жылы жазылған «Көңілім» атты лирикалық өлеңін жатқызатын зерттеуші өзінің бұл тұжырымға келу себебін ақынның аталмыш өлеңін бұрынғы жазғандарымен салыстыра отырып, ашып көрсстсді: «…Сәбиттің өзіндік үнін табуға, өз басының жайларына байланыстыра отырып әлеуметтік маңызы зор мәселелерді де жырлауға ұмтылуы оның осы өлеңінен түңғыш рет анық байқалады. Бұл өлең лирикалық геройдың өзімен өзі сырласуы ретінде жазылған» /39, 3/. Келтірілген үзінді А.Нұрқатовтың зерттеушілік сппаттарының кейбір қырларын да танытады. Ол сыншы пікірінің айқындығы, дәлелділігі, теориялық тұрғыдан біліктілігі сияқты жәйттерден өрбитін қасиеттер.

Айқын Нұрқатовтың көрсетуі бойынша, С.Мұқановтың шығармашылық жолы төмендегідей сатыларды қамтиды:

1917 — 1919 жылдар аралығы;

1920 — 1929 жылдар аралығы;

1930 — 1940 жылдар аралығы;

Ұлы Отан соғысы жылдары;

40-жылдардың ортасынан басталып, 50-жылдардың алғашқы жартысын қамтитын жылдар.

Зерттеушінің жазушы С.Мұқановтың қаламгер ретінде қалыптасу, өсу, өркендеу жолын бұлайша дәуірлеуі дәлелсіз шарттылыққа негізделген пікір емес. Бұл орайда ол жазушының шығармаларын қоғамдық, әлеуметтік, саяси, экономикалық өмірдегі өзгерістермен тығыз бірлікте ала отырып, соған сәйкес оның шығармашылық, тұлға ретіндегі идеялық, тақырыптық, көркемдік тұрғыдағы ізденістеріне баса назар аударуды мақсат тұтады. Сондай-ак, әр кезеңнің суреткер шығармашылығында алар орнына, әсер-ықпалына зер сала үңіледі. Мәселен, жоғарыда айтып өткеніміздей, «Көңілім» өлеңінен басталатын алғашқы кезенді А.Нұрқатов ақынның 1919 жылы жазылған «Бостандық» аталатын, өлеңімен тұжырады және осы жылдар шенінде С.Мұқановтың поэтикалық ізденістер барысында кол жеткізген жетістіктерін, өсу эволюциясын да көрсетеді: Бұл өлең өзінің көркемдік қүндылығымен де ерекше назар аударады. Мүнда ақынның жалаң баяндаудың дәрежесінде қалып қоймай, шындыкты образды түрдс бейпелеуге ауыса бастағаны, публицистикалық куаты мол, жалынды үгітке ұмтылатыны анық байқалды/39, 4/.

Кеңестік дәуірдің алғашқы жылдарында жазылған С.Мұқанов өлендеріндегі тақырыптық, идеялық ізденістердің сол кезеңдегі революцияшыл бағыттағы ақындар поэзиясындағы ізденістермен ұқсас, сарындас болуы қандай зандылық болса, 50-жылдар ғылымының басты бағдарын басшылыққа ала отырып, ақын поэзиясына талдаулар жасау арқылы тұжырымдар түйіндеген ғалым әдебиетші пікірлерінде уақыт талабынан туындайтып ойлардың болуы да сондай заңдылық.

Ақынның поэзиясына баға берген тұста, әсіресе шығарма идеясына қатысты сәттерде, А.Нұрқатовтың ұстанар Темірқазығы марксизм-ленинизм қағидалары болғаны түсінікті. Бұл құбылыс жалғыз Нұрқатов қана емес, кеңестік дәуірдегі ғылым иелерінің бәрінің де басынан өткерген ахуалы. Сондықтан да 20-жылдары Қазан революциясын, Ленинді, коммунистік партияны, оқу-білім мен мәдениетке ұмтылысты, колхоз өмірін, жаңарған адамды тақырып етіп алған С.Мұқановтың «Ленин жолдасқа», «Ленин мавзолейінде», «Кедей баласы», «Күресшіл ұрпаққа», «Менің тойым», «Сүт заводы», «Мәңгілік ұлы халықтың», «Кысқы кіреші», «Мәдени майдан» т.с.с. өлеңдеріне зерттеуші зейінінің көбірек аууы мезгіл мүддесінен туындап тұрғанын дұрыс түсінгеніміз абзал. Ақынның ел өміріндегі өзгерістерді жырлаумен қоса, сол жылдардың басты қаһарманы ауылдағы жаңа адам бейнесін жасауға талпынғанын, ол талпынысып Шоқпыт деген жинақы бейне арқылы іске асыруга ұмтылганын да атап көрсетеді. Зерттеуші ақынның бұл бағыттағы талаптарына оң қарағанымен, сол талаптың нақты көріну дәрежесіндегі кемшіліктерге көз жұмып өте алмайды. Дәлелге жүгінер болсақ. А.Нұрқанов ақынның жаңа адам образын жасау идеясынан дүниеге келген Шоқпыт бейнесін әңгімелей отырып, сөз түйінінде оның көбінесе өзі көздеген көркем идеяның лайықты шешімін таба алмай, қарадүрсін баяндауға түсіп кететінін де жіті аңғарады. Бұл баға «әдебиеттің басты қүдіреті — көркемдік қуатында» деп білетін жанның әділдік пен акиқаттан алшақ қона алмайтынын айғақтап тұрғаны хақ. Бұл баса көңілдегі талап пен көркемдік талап тығыз үмітаспаған жағдайда қандай жақсы ниеттің де тек ниет күйінде қаларына меңзейді.

А.Нұрқатов С.Мұқанов поэзиясындағы 20-жылдар жемісін де дөп басып таниды. Халық поэзиясы мен Абай шығармаларын өнеге тұтудың ақын шығармашылығына өріс аша түскенін, уақыт талабынан туындаған публицистикалық өткірлік, үгіттік қуат, саяси белсенділік тәрізді синаттардың оң ықпалын дұрыс бағамдайды

Профессионалды поэма жанрының туып, қалыптаса бастауы бұл жылдар үшін жаңа құбылыс болатын. Әдебиетіміздің тарихында қисса-дастандар үлгісі, фольклорлық жырлар, сонымен қатар поэзияның күрделі де күрмеуі мол жанрын барлау бағытындағы Абай мен оның ізін жалғастырушылардың ілкі ізденістерінің жемісі іспетті поэма-дастандар үлгісі бола тұра, қазақ әдебиетінде шын мәніндегі поэма талаптарына жауап беруге ұмтылыс жасалған шығармалар 20-жылдары туа бастағаны белгілі. Бұл жылдары С.Мұқанов қаламынан дүниеге келген «Октябрь өткелдері», «Жұмаштың өлімі», «Наурыз күні», «Пионер», «Құрдас», «Құланың құны», «Батырақ» поэмаларын талдай келе, ақынның қазақ поэзиясы үшін «соны әрі қиын жанрға бет бұруы, сюжетті поэма жасау жолында еңбек етіп, ізденуі әбден заңды, әрі қажетті еді» /39, 6/,- деп, бір ғана ақынның ізденіс бағытын бағалау арқылы сол тұстағы жалпы қазақ ноэзиясының бағдарын да айқындай кетуі — А.Нұрқатовтың жеке тұлға мен әдеби-қоғамдық ортаның бір-біріне әсер-ықпалы жайындағы түсінік өресін танытады. Сондай-ақ, бұл шығармаларды жазған кезде ақынның поэма сияқты күрделі жанрдың әбден қанбаған, оның табиғатын түсініп жетпеген дәрежеде болғанын да әділ бағалай өтеді. Бұл баға С.Мұқановқа ғана емес, сол жылдарда поэма саласында талпыныстар жасаған ақындардың көпшілігіне ортақ баға бола алары анық. Олай болса, С.Мүкднов шығармаларын талдау арқылы зерттеуші аталмыш кезендегі поэма жанрының қазақ әдебиетіндегі өзіндік жетістіктері мен олқы тұстарын да таразылап тұрғаны сезілсді.

20-жылдардағы С.Мұқанов поэзиясының тақырыптық, идеялық, тілдік-көркемдік тұрғыдағы ізденістері мен кемшін тұстарын саралап тану, талдау барысында А.Нұрқатовтың баса назар аударған шығармасы — «Сұлушаш» поэмасы. Ол бұл поэманы жеке ақынның шығармашылығындағы кезеңдік шығарма емес, сонымен қатар кеңестік кезеңдегі қазақ поэзиясының да аса үздік табысы ретінде бағалаған кезде оның тақырып, идея, образдар сомдалуы, тіл байлығы, композиция, т.с.с. көркемдік мәселелеріне қатысты қол жеткізген табыстарын назарында ұстайды. Жанрлық тұрғыдан «Сұлушашты» әлеуметтік роман ретінде қарастыратын зерттеушінің бұл тұжырымға келуіне негіз бар. Ол — «шығарманың негізгі геройлары Алтай мен Сұлушаштың арасындағы махаббат жайлары романның ен басты, өзекті тақырыптық желілерініц бірі болын табылады. Бірақ автор бұл тақырыпты боліп алый, даралап жырламайды, қайта оны әлеуметтік конфликтілердің қалың ортасында, солармен тығыз байланыстыра отырым суреттейді. Ссылай етуі арқылы ол сол суреттеп отырған дәуірдің шындығын терең ашады» /39, 10/,- деген дәлелдерге жүгінетін қисын.

Сыншылық, зерттеушілік жолында кей тұстарда замана ықпалынан шыға алмай, кей-кейде үстірттеу пікірлерге жол беріп қалып отырса да, негізінен тура бағытынан таймаған А.Нұрқатовтың әділдікті, ақиқатты пір тұтқан принципшілдігі, көркемдік танымынын тазалығы қай еңбегінен де байқалып тұрады. Әдсбпеппі ғалым бұл қасиетінен аталмыш еңбегінде де айнымайды. Мәселен, позманың он бойында сан түрлі болмыс-бітімімен көрінетін образ, характерлердің бейнелену деңгейін талдау нәтижесінде Алтайдың өктемдік дүниесіне қарсы күресінде саяси айқын бағыт, таптық мүдде болмағанын және олай болуы мүмкін де емес екендігін, бірақ оның күресінде өзіндік мақсат болғанын айқын көрсете отырып, көркем бсйнепіц іс-әрекет аумағы өмір шындығынан алшақ болмайтындығын да. Сұлушаш, Алтай, Қайсар әрекеттерінен саяси-идеялық мағына іздсу мен соған орай авторға оларды таптық көзқарас тұрғысынан бейнелемедің деп кінә артудың жәнеіздігін дұрыс аңғартады. Автордың қол жеткізген табыстары мен кемшіліктерін де нақты көре біледі. Туындының басты кемшілігі ретінде ұнамсыз кейіпкерлердің бір-біріне ұқсастығын, олардың портреттік сипаттамалары мен мінездемелерінде жалаңдық, жадағайлықтың басымдығын, соның салдары шығарма көркемдіпнс сдәуір нүк,сан келтіретіндігін көрсетеді. 20-жылдар поэзиясының шоқтықты биігі — «Сұлушаш» поэмасының жақсы қырларын зерттеуші: «ақынның өзі суреттеп отырған дәуірдің шындығын жеткізе ашатын типтік оқиғалар мен образдарды тандап ала білгенін және сол шындықты заман сипатын танытатын өткір тартыс үстінде зор көркемдікпен бейнелей алғанын атап айту қажет. Осының арқасында оның кейіпкерлері характерлерінің бар шындығымен өсу, толысу үстінде көрінеді.

Авторлық баяндаудан да, кейіпкерлерге берілген портреттік және психологиялық сипатгаулардан да ақынның оз халқының тіл байлығын, опың мол сөздік қорын шеберлікпен әрі жете пайдаланғанын көреміз» /39, 13/,- деген пікірлермен түйіндсйді. Бұл пікірлер оның көркем шығарманы талдап, бағалау кезінде туынды тіліне, тақырып пен идея бірлігіне, тартыс сипатына, кейіпкерлер шынайылығына баса ден қоятынын байқатады.

Ішкі мазмұн, сыртқы түр, тақырыптық-идеялық, жаңалықтар, тілдік-көркемдік ізденістер тұрғысынан әдебиетіміздің кеңестік дәуірдегі жемісті кезендерінің қатарында 30-жылдардың аталуы ақиқаттан туындайтын тұжырым. Себебі — Шығыс пен Батыс әдебиетінің құнарлы нәрін бойына сіңіре отырып, кемелдік биігіне бет түзеген қазақ әдебиеті бұл жылдары поэзия, проза, драматургия жанрларынып қай-қайсында да профессионалды әдебиетке жүктелер салмақты көтеріп әкетерлік куаты бар туындылармен толыса түскен еді. Белгілі ғалым Р.Бердібаев аталмыш кезеңдегі жанрлардың даму деңгейін сараптай келе, осы тұста қанат жая бастаған проза мен драматургияның, үлес салмағын ескере отырып, 30-жылдар әдебиетінде поэзияның жетекші жанр ретіндегі маңызына зер салады: «Бесжылдықтар тұсындағы әдебиетімізде де озге жанрларга Карағанда поэзияның аумағы артық жатты. Түрлі тақырыпқа жазылган шығарманың басым көпшілігі өлең болатын. Өмірде туып жаткан алуан құбылыстар жайында елгезек үн қатып, насихатшылық, таныстырғыштық, тәрбиешілік роль атқаруда поэзия айбынды да алғыр құралға айналды. Қазақтың өмірінде із қалдырған оқиғалар мен фактілердің поэзияда көрініс таппағаны жоқ шығар. «Бронь бұзар поэзия» (М.Әуезов) халқымызга эстетиқалық тәрбие таратуға, кон жаңалыққа көзін үйретіп, көңіліне ұялатуда еңбек сіңірді» /56, 48/,-деп, 30-жылдардағы поэзияның атқарған міндетгері мен ролін сипаттай келіп, поэзияның көсем үлгісі — поэманың дамуы жайында: «…поэма жасау шеберлігі арта түсті, болған істің хабарын емес, характерлердің жасалу жолын көрсетуге ұмтылу күшейді, көркем бейнелердің қайталанбас даралық сыпатын беру ұсталығы өсті. Шығармадағы характерлерді неғұрлым толыққанды етіп шығару үшін суреттеу құралдары мен бояулары молынан пайдаланылды. Қаһарманның портретінен бастап, ішкі монологіне дейін нақтылы, әсерлі суреттеу қажеттігі күшейді. Мұның бәрі әдебиет алдындағы міндеттің ерекше өскендігінен еді» /56, 70/,- деген пікір айтады.

Бұл кезеңдегі қазақ поэзиясының даму үрдісі осындай сипатта болғанда, өлең онсріиің өркендеу жолында кошбаспіы тоитың бел ортасында жүрген С.Мұқанов сынды тұлғаның ізденіс бағыты қандай еді? Жеткен биігі қайсы, олқы согып жатқан түсы қайсы? Ақын жетістіктері мен кемшіліктерінің сыры неде?

А.Нұрқатов бұл сауалдардың жауабын ақып Шығармаларыпап іздсйді. «Алатаудың алабында», «Көмір — коммунизм», «Жүйткі, қара айғырым», «Колхозды ауыл осындай», «Майға сәлем», «Сөз Советік Армия» поэмаларын, «Домбыраның сәлемі», «Ол туралы он мен күй», «Жастық туралы жыр», «Гүл бағындай Отаным», «Дауылдан туған», т.б. өлеңдерін ой сүзгісінен өткізе отырып, бұл жылдардағы ақын шығармашылығына: «…оның жаңашылдық (новаторлық) жолдағы ақындық ізденулері мен толғануларының нағыз жемісті болған шағы да — осы кезең» /39, 14/,- деп баға береді. Сонымен бірге ақынның жаңашылдық рухындағы өлеңдернің жазылуына әсер еткен дәстүр-үлгілерге де үңіледі. Осы жылдары С.Мұқанов шығармашылығына әсіресе Маяковский поэзиясының ықпалы мол болғанына айрықша назар аударады. Және ғалымның бұл пікірлері негізсіз де емес. Мәселен, ол С.Мұқановтың «Маша сәлем» өлеңінің идеялық бағыты мен тенденциялылығы және поэтикалық темпераменті мен интонациясы жағынан Маяковскийдің «Фининспектормен поэзия туралы сөйлесу» деген өлеңімен рухтас жазылғанына назар аударса, келесі бір тұстарда: ‘»Мен кіммін деп мақтанам», «Сырласу» өлеңдерінен де Маяковскийдің «Бар дауыспен» атты поэмасымен үндестік тауып, олардан Маяковскийдің қоғам атынан, халық атынан айтылатын лирикалық «менінің» әсері ерекше күшті сезілетінін атай көрсетеді.

30-жылдардағы әдеби күштердің баршасына дерлік тән қасиет олардың әдебиеттің түрлі жанрларында бірдей қалам тартуы. Бұл жағдай С.Мұқанов шығармашылығына да тән. Қаламгерлік сапарын қазақ көркем ойының көшбасшы жанры — поэзиядан бастаса да, сауатты да салмақты прозаның туып, қалыптасуы, дамуы жолында жемісті еңбек еткен жазушы қаламынан өзінен кейінгі қалам ұстағандарға үлгі боларлық талай туындылардың дүниеге келгені белгілі. Қазақ әдебиетінің әлемдік биікке көтерілуінде М.Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясы қандай маңызды роль атқарса, 30-жылдардың соңына дейін түрлі дәрежедегі ізденістер жолында болып, профессионалды романға жүктелер талаптардың бірін игерсе, екінші біріне дәрменсіздік танытып жатқан қазақ әдебиетінде аталмыш жанрдың «жалынан ұстап», алғаш «ауыздықтаған» С.Мұқанов десек, ақиқаттан алшақ кетпесіміз анық. Себебі — «дәуір оқиғаларының ішінен ең типтік құбылыстарды іріктеп ала білу, адам характерлерін жан-жақты өзгеру, өсу үстінде бейнелеу … саласында С.Мұқанов романының жетістіктері мол. Осы жағынан алғанда «Ботакөз» қазақ романының даму тарихындағы үлкен белес. Ол прозаның белгілі бір дәуірдегі қорытындысы, жетістігі саналады» /57, 98/.

Бір қаламгердің шығармашылық табысы болып қана қалмай, бүтіндей бір ұлт әдебиетінің даму жолында шоқтықты биік боп табылатын «Ботакөз» романын А.Нұрқатов жан-жакты қарастырады. Жазушы шеберлігінің сырына, шығарманың әдебиет тарихында көрнекті орын пелену себебіне үңіледі. Образ, характерлер сипатын а туда сюжет дамуының маңызына зер салады. Жазушы шеберлігінің бір қыры — онын, сюжет орбітіп, композиция түзуіндегі ұсталығы, көркем образ сомдауда сюжет пен композицияны ұғымды пайдалану біліктілігі деп таниды. Сонымен бірге туынды жетістіктерінің бірі тіл көркемдігі мен байлығына қатысты екенін де қагыс қалдырмапты. Ол жазушы прозасын талдау барысында: «С.Мұқановтың жазушылық манерасындағы ерекшелік оның шығарма композициясын құрастыруға, сюжеттік желі тартуға шеберлігі. Жазушының творчествосындағы осы ерекшелік «Ботакөз» романында әсіресе айқын көрінді,- деп баға беріп алады да,- «Ботакөз» көп жоспарлы роман. Ол ондаған адамдардың тағдыры мен тартысын қамтиды. Осыған байланысты шығарманың Сюжеті дамып өрбіген сайын оған жаңа ксйіикерлер араласып, тың тартыстар қосылып отырады. …Бірақ сол қалыц оқиғалар шығармада әрқайсысы өз алдына бөлек болып көрінбейді, қайта бірімен-бірі байланыса, заңдылықпен қабыса дамиды. Мұның барлығы жазушының өзі суреттеп отырған уақыттың сипатын аңдатуына, геройлардың характерлерін айқындап ашуына септігін тигізеді. Сөйтіп, шығармаларда сюжет характердің тарихын құрайды, яғни оқиғалар шиеленісіп дамыған сайын, ондағы кейіпкерлердің образдары да тереңірек ашыла түседі» /39, 33/,- леи, пікірін дәлелдермен тиянақтайды. Осы орайда А.Нұрқатов қаламына тон бір ерекшелік ретінде оның өзі зерттеу нысаны етіп алған мәселе жайында ең әуелі баға беріп алып, содан соң сол бағасын жүйелі түрде дәлелдеуге көшетіндігін атап өткен жөн. Зерттеуші бұл әдісті көптеген еңбектерінде ұтымды пайдаланады.

«Ботакөз» романы арқылы жазушының меңгерген биігін дөп басып танып, әділетті бағасын берген А.Нұрқатов С.Мұқановтың кейінгі туындыларына «Ботакөз» биігінен қарайды Жазушыға сол биіктен талаптар қояды. «Хас қаламгер өзі шыққан биіктен бір елі болса да төмендеуге хақы жоқ, оған тән қасиет — шыңнан шыңға өрлеу» деген ойға саятын міндеттер артады. Зерттеуші тарапынан «Сырдария» романының қатал сыналатыны да сондықтап. Бұл роман туралы пікірінің негізгі тұстарын жоғарыда айтып өткендіктен, айналып соға берудің қажеті аз болса керек.

Ұлы Абай: «Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп, теп-тегіс жұмыр келсін айналасы» деп өлеңге қаншалықты салмақ артса, әдебиетші А.Нұрқатовтың көркем прозаға жүктейтін талаптары да осал емес. Шығарманың ішкі мазмұны, тілдік-көркемдік кестесіне ерекше мои беретін Нұрқатов үшін туындының сыртқы түрі, құрылымында аса маңызды рольге ие. Мысалы, ол «Сырдарияға» тон кемшіліктердің бірі ретінде шығарма композициясындағы қонымсыздықтарды тұстап көрсстсді: «Жазушы кейде белгілі бір оқиғаны баяндап келе жатып, кепепен басқа бір қажетсіз жайларға ауысып кстпі огырады. Ал алғашқы оқиға тізбегі одан әрі дамымай, үзіліп қалады. Сондам-ақ, жазушы … кейбір реттерде қосалқы, қажетсіз жағдайларға, қонымсыз ертегі-аңыздарға көбірек беріліп қетеді. Ал автордың негізгі идеясына ешқандай қатысы да, қажеттігі де жоқ мұндай қосалқы жайлар шығармада суреттелетін өзекті оқиғалардың өсуін, даму барысын бәсеңдетеді. Сөйтіп, сайып келгенде, шығарманың композициялық тұтастығы бұзылады» /39, 40/.

Белгілі ғалым Т.Кәкішев Айқын Нұрқатов шығармашылығына қатысты былайша пікір білдіреді: «Оның әрбір мақаласы, очеркі. монографиялары мен жинақтары айтылар ойдын кекселігі мен салмақтылығын, көркемдік дәлелінің молдығы мен дәйектілігін аңгартып, сыншылық тілінің әсемділігі мен оралымдылығын танытып отырады. Ор мақалаға, еңбекке кірісерде талданар ірі-ірі жайларды атап-атап алып, мәселенің ішіне кіріп, тереңдей бойлап, қайтадан ойын түйіндейтін тосілі А.Нұрқатовтың сыншы-ғалымдық ерекшелігін жаза баспай танытады» /58, 428/. Бұл бағаның әділдігінс А.Нұрқатовтың кез-келген еңбегін қолға алған сәтте-ақ көз жетеді.

Бұл пікірдің ақиқаттығын А.Нұрқатовтың 1956 жылы жарық көрген «Ғ.Мұстафиннің творчествосы» аталатын кітабынан да таба аламыз. Жаңа дүние жасаушылардың қажырлы еңбегін бейнелеп, замандастардың айқын образдарын тұлғалауға ұмтылыс жасалған «Шығанақ», «Миллионер», «Кдрағаңды» сияқты туындылар тек жазушының жеке шығармашылығының елеулі табыстары болып қана қалмай, жалпы қазақ әдебиеті үшін де ерекше қызмет атқарғанын атай көрсету арқылы жазушы Ғ.Мұстафин шығармашылығының қазақ әдебиеті дамуындағы орнын бағалап алатын сыншы-ғалым келесі кезскте: «Жазушының бұл өсу жолы біркелкі болған жоқ. Творчестволық өсу, іздену бағытында ол талай қиыншылықтарға кездесіп, жалаң натурализм мен арзан қарадүрсінділікке бой алдырған шақтары да болды. Бірақ Ғ.Мұстафин бұл кездескен қиыншылықтарды батыл — түрде жеңуге, өзінің жазушылық шеберлігін шынықтырып, жстілдіре беруге ордайым ұмтылып отырды» /59, 4/,-деген үлгіде кдламгердің ізденіс сапарына да жалпы симаттама беріп өтеді. Зер сала үңілер болсақ, үзіндіден А.Нұрқатов қаламына тон жоғарыда көрсетілген белгілерге қоса, сыншының қандай да бір құбылысқа объективті тұрғыдан баға беруге бейімділігін көреміз. Бұл социалистік реализм талаптары бел алып тұрған кезенде А.Нұрқатовпен тұстас калам үстаған сыншылар мен зерттеушілердің бәрінің бірдей бойында кездесе бермейтін қасиет болатын.

Қазақ орта мектептеріндегі әдебиет мүғалімдері үшін материал ретінде жазылған бұл еңбекті қарастыру барысында А.Нұрқатовтың бүгінгі сыншылық ойда басты маңыз иеленіп отырған объективизмге сол кезеңнің өзінде қаншалықты жақын келгенін танып-білуді мақсат тұттық. Сондықтан да Ғ.Мұстафин шығармашылығына байланысты ойларының негізгі сарынын бағдар ете отырып, оның сыны сипаты басым пікірлеріне баса назар аударғанды орынды санадық. Әрине, бұған қарап, А.Нұрқатов Ғ.Мұстафин туындыларының кемшін тұстарын ғана көрген екен деген ой тумаса керек. Сондай-ақ, аталмыш еңбек әдебиет мүғалімдеріне арналған материал ретінде жазылғанымен, өзіміз жоғарыда айтып өткен шығармашылық портрет талаптарына толық жауап беретіні де анық.

Еңбекті жазу барысында А.Нұрқатов өзі зерттеу нысанасы етіп алған қаламгердің шығармашылығымен етене таныс болып қана қоймай, Ғ.Мұстафин шығармашылығына қатысты сол тұста жарық көрген үлкенді-кішілі дүниелерді де сын көзімен елеп-екшегені сөзсіз. Бұл қатарда М.Әуезов /60/, С.Қирабаев /61/, Т.Нұртазин /62/. Т.Амандосов /63/, Ш.Сотбаевалардың /64/ мақалаларын, И.Ғабдировтың «Ғабиден Мустафин» /65/, С.Қирабаевтың «Ғабиден МүстафЙЙ» /66/, М.Сармурзинаның «Ғ.Мұстафиннің творчестволық жолы» /67/ аталатын зерттеу еңбектерін атауга болады. Сонымен бірге А.Нұрқатовтың «Жазушы және герой», «Қарағанды романы», «Өмір шындығы», «Толысқан талант» /68/, т.е.с. баспасөз беттерінде жарияланған мақалаларында Ғ.Мұстафин шығармашылығының түрлі қырлары. сөз болатынын айта кеткен жөн.

А.Нұрқатов аталмыш еңбегінде жазушының «Ер Шойын» жинағына енген әңгімелерінен бастап, «Шығанақ», «Миллионер», «Карағанды» сияқты көлемді туындыларының көркемдік сипаттарын талдай қарастырады да, сол негізде қаламгердің шығармашылық ізденістеріндегі жетістіктер мен кемшін тұстарды саралай көрсетеді. Мәселен, жазушының 1929 жылы жарық көрген «Ер Шойын» жинағындағы әңгімелері арқылы Ғ.Мұстафиннің әлеуметтік-қоғамдық өмірде болып жатқан оқиғаларды дер кезінде сүретгеуге. өмір шындығын шынайы бейнелеуге бейімділігін айта келе суреттелетін оқиғалар мен тартыс желілерінің бір әңгімеден екіншісіне аздаған өзгерістермен көшіп отыруын, кей тұстарда олардың дайын схема, қалыпты үлгіге айналып кететініне баса назар аударады. Сол сияқты, жазушының өндіріс тақырыбын қозғайтын «Өмір не олім» романын жазу барысында өмірлік құбылыстарды реалистікпен суреттеуге талпынатынын, бұл тұрғыда қол жеткізген табыстары да бар екенін андата отырып, шығармада есте қаларлық образдар жасалмағанын, көтерілген тақырыптын көркем де терең шешім таппағанын атайды. Сонымен бірге мұндай елеулі кемшіліктердің себебі ретінде қаламгердін шығармашылық тәжірибесінің аздыгын, соның салдарынан өмірлік мол материалдан көркемдік жинақтау жасай алмауын көрсетеді. Осы орайда қандай да бір туындының кемийлік-жетістіктерін тізбелеумен шектелмей, олардың себептерін қаламгердің өмірбаяндық, шығармашылық деректерімен сабақтастыра қарастыру А.Нұрқатовтың сыншылық зерттеушілік еңбектерінің жан-жақтылық сипатын танытатын белгілердің бірі екенін де айта кеткен дұрыс.

Өз дәуірінің оқиғаларын суреттеуге өзгелерден бұрын барын, батыл қадамдар жасау Ғ.Мұстафиннің шығармашылық белсенділігін айғақтайтын басты қасиет болып табылатынын қадай көрсететін А.Нұрқатов «Шығанақ» романын таддау барысында да осы ойды басшылыққа алады. Романда бүгінгі күн тақырыбының қаншалықты деңгейдс шешім тапқанын тақырып пен идея, образдар жүйесін сараптау арқылы танып-білуге ұмтылады. Бұл орайда үш бөлімнен тұратын романнын әр бөлімінде суреттелетін оқиғалар желісін тола мазмұндай отырып оқиғалардын, өрістеуі барысында кейіпкерлердін, осу дорежесініц бейнеленуінс үңіледі.

Романның бас кейіпкерін тұлғалаудағы Ғ.Мұстафин ізденісі жайында: «Жазушы шығанаққа жасанды қасиетгер қоспайды, қайта оны шындықта болған қалпында, реалистік түрде суреттейді. Романнан Шығанақтың жеке өз басына, тіршілік әрекеттеріне байланысты көп жәйттерді көреміз. Бірақ бұған қарап романдағы Шығанақ — өмірде болған Шығанақтың жалаң көшірмесі, жадағай сүлдері ғана деген жаңсақ қорытынды шығаруға, әрине, болмайды. Жазушы Шығанак образын жасай отырып, өмірлік материалдан көркемдік шындық дорежесіне көтерідді» /59, 16/,- деп ой түйіндеп аталмыш туындыда жазушы қол жеткізген көркемдік биіктікті нақты көрсеткен А.Нұрқатов романдағы Олжабек, Амантай, Жанбота, Шәңгерей, Сергей, Төкен, т.с.с. бейнелерге тоқталған сәттерде каламгердің Шығанақ образын сомдау барысында қол жеткізген биіктен табыла бермейтінін де дәлелді жеткізеді. Нақтылай айтқанда, Шығанақтан басқа кейіпкерлерді талдау барысында А.Нұрқатов олардың көркем бейнесін жасаудағы жазушы жстістіктерін айта отырып, қаламгердің қапы кеткен тұстарын да қағыс қалдырмайды.

Бұл орайда назар аударарлық жәйттердің бірі — А.Нұрқатов пікірінің дәйектілігі және сыншылық ұстанымының айқындығы. Мәселен, «Жазушы Амантай мен Жанботаның тура мінезділігін, өткір әзіл-қалжыңын баса көрсетемін деп отырып, кейде шектен шығып кетеді. Мұндай реттерде бұл кейіпкерлер, әсіресе, Амантай сыпайылық сезімдерден жалаңаштанып қалады, ал жазушы натурализмге бой ұрады» /59, 19/ дсген сынына назар аударсақ, сынпіы-ғалымның жазушы кемшілігін атап қана қоймай, сол кемшіліктің себебін ашуға ұмтылатынын аңғарамыз. Сондай-ақ, романдағы натуралистік суреттеулерге жол берілген сәттерді нақты көріністерге талдау жасау арқылы дәлелді көрсететін А.Нұрқатовтың қандай да бір туындыны бағалаған тұста өмірлік маңызды құбылыстарды екшеп бейнелеуге негізделген реалистік әдебиет талаптарына ден қоятынын танимыз.

А.Нұрқатов романдағы Шәңгерей, Сергей, т.с.с. кейіпкерлер арқылы жеткізбек болған авторлық идеяның өз мәнінде толық көрінбеуінің себебін осы бейнелердің жеткілікті дәрежеде көркемдік шешім таппауынан деп көрсетеді. Сондай-ақ роман кемшіліктерінің бір сорабы ондағы тартыс желілерінің ұдайы өмірлік маңызы жоғары, өткір сипатты болып келмей, кей тұстарда арқауы босаң тартып кетуінен туындап жататынын жіті андайтын А.Нұрқатов өз пікірін Шығанақ, Токен, Ахмет арасындағы қүрмеуі қиын күрес-тартыстын романда жсңіл орбіп, оңай шешім тауып жататынын нақтылы талдай отырып, дәлелді жеткізеді. Шығарма тілін сөз еткеи тұста жазушының өзі суреттеп отырған өмірлік шындықты мейлінше шынайы жеткізуге ұмтылуы романның көркемдік қуатына, оның тілдік бітімінде халықтық сипаттың молынан көрініс табуына он әсер еткснін, бұл сипат шығармадағы халықтық юмор мен өзіл-қалжындардан, шешендік үлгілерден айқын байқалатынына назар аударады. Аталмыш туындының ең басты қасиеті ретінде онда дәуір талабынан туған ұнамды қаһарманның, еңбекті шығармашылық дәрежесіне жеткізген адамның типтік бейнесінің жасалуын атайды.

«Шығанақ» романына талдау жасағанда ұстанған пікір тарқату тосілін А.Нұрқатов Ғ.Мұстафиннің «Миллионер» повесіне қатысты да қолданады. «…негізгі тақырыбы жағынан «Шығанақпен» ұқсас болғанмен, «Миллионердің» одан ерекше өзгешеліктері мен айырмашылықтары бар. Егер «Шығанақ» романында колхоздасудың алғашқы кезеңіндегі, советтік бесжылдықтар және Ұлы Отан соғысы тұсындағы оқиғалар қамтылса, ал «Миллионер» повесі колхозды ауылдың соғыстан кейінгі өмірін суреттеуге арналған» /59, 23/,- деп екі туындыны тақырыптық тұрғыдан салыстыра келе, повесте көтерілген мәселелердің қаншалықты дәрежеде көркемдік шешім тапқанын таразылауға, ден қояды. Бұл орайда бірінші кезекте шығарма өзегіне алынған тартыс сипатына назар аударын, повестегі тартыстың «өте жақсы мен «жақсы арасындағы қайшылыққа қүрылганына зер салады да, шығармадағы образ-характерлердің бсйнелену деңгейін аталмыш тартыс дамуымен сабақтастыра саралайды. Жақып пен Жомарт образдарын бағалағанда олардың бойындағы түрлі қасиеттердің тартыс барысында қаншалықты шынайы ашылғанына ден қояды да, жазушы жетістігі ретінде Жақып бейнесін ішкі қайшылықтарымен шынайы жеткізе білуін атайды.

Повестегі Ахметтің әдебиеттегі тың образ болып табылатынын жоққа шығармайтын А.Нұрқатов оның іс-әрекеттерін талдай отырып, бұл бейнепің өмірлік шындықтан, ақиқат жағдайлардан тысқары түрганыи көрсете келе, осы образы арқылы бүгінгі күннің шындығы мен келешектің романтикасын ұштастыруды мақсат еткен жазушы ойының көркемдік тұрғыдан тиянақты шешім таба алмағанын дәлелді ан,гартады. А.Нұрқатов ойымен орайлас пікірді «Миллионер» повесін сөз еткен сыншылардың кейінгі еңбектерінен де кездестіруге болады. Мәселен, 1982 жылы жазылған «Сарабдал суреткер» мақаласында М.Қаратаев: «…жазушының осы қатардағы ұнамды образдарын өрлей түсем деп кейбіреуіне бояуды артығырақ жағып алғаны да бар. Сондай бону Ахмет ұстаға жағылыпты» /69, 276/,- деп баға берелі.

Повестің жақсы жақтарының қатарында шығарма тілінде халықтық нақыл сөз өрнектерінің сәтімен көрініс табуын, сондай-ақ жазушының өз қолданысында да шешендік сөз нақыштарының жиі ұшырасуын атайтын А.Нұрқатов туынды кемшіліктері ретінде алғашқы екі болімде өрістей дамитын тартыс арқауының соты бөлімде босаң тартып, автордың әсіреқызыл оқиғаларға бой ұруын, соның салдарынан көркемдік тұтастыққа нұқсан келуін көрсетеді.

Әдебиет туындысын көркемдік тұтастық ретінде қарастыру А.Нұрқатовтың сыншылық көзқарасына етене сипат екенін «Қарағанды» романы жайындағы пікірінен де байқауға болады. Ол аталмыш туындыға қатысты: «Карағанды» — көп жоспарлы көп тақырыпты роман. Атап айтатын бір нәрсе — шығармада қозғалатын осындай көптеген тақырыптар мен онда жарыса, кезектесе өрбитін бірнеше сюжеттік желілердің әрқайсысы өз алдына бөлек, дара күйде қалып қоймаған. Автор оларды бір-бірімен шебер байланыстыра, қиыстыра алған. Сондықтанда, романды оқып шыққанда онда көрсетілген өмір шындығын, яғни жаңа Қарағандының жасалуы көріністерін көз алдымызда тұтас та айқын елестете аламыз» /59, 49/,- деп пікір тұжырады.

А.Нұрқатов Ғ.Мұстафиннің бұл романы өзара тығыз байланысты қат-қабат оқиғалар мен құбылыстарды арқау еткен көп жоспарлы, кең тынысты туынды болып табылатынына зер сала келе, сюжет өзегіне алынған күрделі оқиғалар мен өткір тартыстар арқылы қаламгердің шығармада қамтылған кезең шындығын терең әрі жан-жақты бейнелей білгенін баса көрсететін сыншы-ғалым келесі кезекте романдағы алуан түрлі тақырыптар мен олардың әлеуметтік сипаты туралы ой тарқата отырып, жазушы жетістігі ретінде сол тақырыптардың өзара тұтаса келіп, авторлық идеяның көркем идеяға ұласуында маңызды қызмет атқаруын көрсетеді. Романды жазу барысында жазушының образ, характерлер жасау бағытында бұрынғы туындыларындағы деңгейінен биіктей түскеніне назар аударады. Бұл орайда ол романдағы Мейрам, Щербаков, Ермек, Жанәбіл, Ардақ, Әлібек, т.б. да бейнелердің көркемдік тұрғыдан қаншалықты шынайы шешім тапқанын талдай отырып, ой түйіндейді.

«Карағанды» романы туралы пікір айту барысында да А.Нұрқатовтың сыншылық объективті көзқарастан жаңылмайтынын осы орайда айта кеткен орынды. Жоғарыда аталған кейіпкерлердің өмірлік шындыққа сай бейнеленгенін, бұл тұрғыда Р.Мұстафиннің жазушылық шеберлігі айқын танылатынын нақты мысалдар негізінде дәлелдейтін А.Нұрқатов аталмыш кейіпкерлердің тұлғалануындағы олқылықтарға көзжұмбайлық жасамастан, автор тарапынан жіберілген кемшіліктерді де атай көрсетеді. Мәселен, романдағы Щербаков нақты өмірде болған кенші Горбачевтің көркем бейнесі болып табылатынын, бұл орайда жазушы өмірлік шындықтың аясында қалып қоймай, Щербаков бейнесі арқылы әрі накты, орі жинақты образ жасағанын дәйектей көрсете отырып, романнын соңғы тарауларында бұл кейіпкердің іс-әрекеттері көркемдік сипат иеленбей, статикалық күйде қалып қоюын автордың елеулі кемшілігі деп таниды. Осы үлгідегі олқылықты Ардақ бейнесінс байланысты да атайды. Сонымен бірге роман оқиғаларының дамуы барысында ашылуға тиіс көптеген жәйттерді жазушының көркем бейнелеу орнына жалаң баяндаулармен ғана шектелетінін нақты мысалдармен көрсете отырып, образдық бейнелілігі жоқ ондай тұстардың шығарманың көркемдік қуатына кері әсер ететінін аңғартады.

А.Нұрқатов «Қарағанды» романы төңірегінде ой өрбіту үстінде шығарманың такырыптық, идеялық, сюжеттік, композициялық, тілдік ерекшеліктерін қарастырумен қатар, автордың каламгерлік қолтаңбасын айқындайтын портреттік сипаттаулар, пейзаж, диалог, реплика, т.с.с. көркемдік құралдарының қолданылу орісінс дс көз салады. Сыншы-ғалымның қандай да бір қаламгер шығармашылығын зерделеу барысында өз кезеңінің талаптары ауқымында қапа қалып қоймай, өнердің эстетикалық мұраттары тұрғысынан пікір айтуға ұмтылуы -оның үлкенді-кішілі еңбектерінің қай-кайсына да тон өміріпен касиет. Бұл касиет «Ғ.Мұстафиннің творчествосы» атты еңбегінде де айқын көрініс тапқан.

Сыншы-ғалым Р.Нұрғали әдеби дәстүр мен әдеби даму мәселелеріне арналған «Телағыс» монографиясында А.Нұрқатов еңбектеріне де тоқталып өтеді. «Әдебиетіміздің өзге халықтар әдебиеттерімен байланысын, тарихи тамырларын тексеру енді-енді белең алып келе жатқан өрісті сала,- дей келіп, оның еңбектерін ілтипат таныта бағалайды,- А.Нұрқатовтың «Шевченко және қазақ әдебиеті», «Рафур Рүләмнің поэзиясы», «Аңызға айналған өмір» мақалалары сол жаңа нышанның куәлары» /70, 66/.

Шынында да, әдебиеттердің өзара байланысына қатысты мәселелер — А.Нұрқатовтың сыншылық шығармашылығына әу бастан етене тақырып. «В.В.Маяковский және қазақ совет поэзиясы деген тақырыптағы кандидаттық диссертациясынан бастау алатын бұл мәсслеге ол әр кезеңдерде арнайы оралып соғып отырған. Бұл орайда жоғарыда аталған еңбектерінен басқа, «Гогольдің қазақ әдебиетіне әсері», «Адамгершілік және әділеттің жыршысы», «Достық лебіз», «Махаббат хикаясы», «Орыстың ұлы жазушысы», «Лермонтов және Абай», «Замандастар лебізі», «Қазақ совет әдебиетіндегі халықтар достығының идеясы», «Қырғыз жырлары», «Шығыс тақырыбы қазақ әдебиетінде», «Азат халық дауысы», т.б. да үлкемді -кішілі мақалаларын атап көрсетуге болады.

Автордың аталмыш мәселені өзек еткен еңбектерінің бірі «Тарас Шевченко және қазақ әдебиеті» (1964) аталатын зерттсуі. Еңбекте Т.Шевченконың өмірбаяны мен шығармашылығын тығыз бірлікте қарастырып, ұлы кобзарьдың күрес-тартысқа, бейметке толы өмірінің айғағындай уытты жырларының астарына үціледі. А.Нұрқатов ақын өлеңдерін, поэмаларын, драмаларын қарастырғанда оларды тақырыптық-идеялық немесе жанрлық тұрғыдан топтастырмай, ақын өмірінің хронологиялық сорабымен жүйелеп, ауыртпалыққа, азапқа толы тағдырдың өнердегі ізіне ден қояды.

Ол Т.Шевченко шығармашылығының алгашқы ксзеңіндегі туындыларының ішінен «Катерина» поэмасы мен ойгілі «Ой» өлеңіне баса мачар аударым, ақын шығармашылығында үзілмес арқау, өзекті желіге айналған халық бақытын армандау тақырыбы оның өлең олкесіндегі алғашқы адымдарынан басталатынын көрсетеді. Шевченко поэзиясына тән басты сипаттарды да тура нұсқайды: «Ақынның алғашқы қездегі лирикасында қасіретке берілу, жабылу сарындары әлеуметтік теңсіздіктерге қарсылық идеясымем араласып ұштасып келіп отырады. Ол қарапайым жандардың азапқа толы өмірінің ащы шындығын әдебиетқе өзімен бірге ала кслді» /71, 4/. Шынында да, Тарас Шевченко шығармашылығының бастау жолдарында негіззі қалана бастаған қоғамдағы әділетсіздікке қарсылық идеясы ақынның өнерпаздық қарымы үлкейген сайын ащы сатираға ұласып, қемелдене түскені де белгілі.

Зерттеуші ұлы кобзарьдың «Иван Подкова» (1839), «Тарас түні» (1839), «Гайдамактар» (1841), «Гамалея» (1842) поэмаларында украин халқының ерлікке, қаһармандық күреске толы тарихи өмірі бейнеленгенін айта келіп, осы тақырыпты жырлау барысындағы ақынның өзіндік ерекшеліктері ретінде оның тарих тереңіне үңілгеңде Пушкин мен Гогольдің тамаша дәстүрлеріне ден қоюын, шығармаларында халықтың азаттық жолындағы күрес пафосы мен ерлік рухының айрықша сезілуін атайды. Бұл тақырыптың Шевченко Шығармашылығында ұдайы жалғасын тауып отырғанын XIX ғасырдың қырқыншы жылдары дүниеге келген «Қалындық», «Никита Гайдай», «Назар Стодоля» драмаларына қатысты айтқан ойларында да тиянақтай түседі. «Ақынның драмалары халықтың азаттык жолындағы күресі мен патриоттық қимылдарының мұқалмас рухына толы. Сонымен бірге олар Шевченконың көзқарасындағы ілгерілеуді де анық байқатады. Туган халқының өткеніне нағыз суреткерлік қүштарлықпен жіті үңілген ақын тарихи поэмалары сияқты драмаларында да халықтан дербес, шалғай тұрған жеке-дара кейіпкерлерді суреттемейді. Қайта, оның драмасының қаһармандары халықпен етене туысып, табысып кеткен, халық мүддесін жан-тәнімен қорғайтын адамдар болып бейнеленеді» /71, 6/,- дел, ақын шығармашылығында халықшылдық идеяның басымдығын баса айтады. Сондай-ақ, А.Нұрқатов Шевченко поэзиясының басты ерекшеліктерінің бірі — әшкерелеушілік синат екендігі, соған сәйкес ақын жырларында жиі кездесетін көркемдік тәсіл тұспалдау астарлау екендігін де жіті аңғарады. Ақынның шығармашылық жолын байыптай қарастыру нәтижесінде өмір шындығын ашудағы межері әлеуметтік қайшылықтарды мол әрі терең қамтып көрсетуі сатиралық уыты жағынан Шевченко туындылары Гоголь шығармашылығына орайлас болып келетінін де орынды сездіреді.

Жоғарыда аталған шығармаларымен қоса, «Өсиет», «Бұғаудағы адам», «Айдауда кейде ойға берілемін», «Суық яр», «Өліктерге һәм тірілерге», «Княжна», «Патшалар», «Пайғамбар», «Байғыздар», «Ойым менің», «Тәңірінің қолында еді балта» өлеңдерін, «Түс», «Кавказ», «Неофиттер», «Мария», «Суал» поэмаларын, «Музыкант», «Суретші», «Бақытсыз жан», «Матрос», «Егіз» повестерін жазған, бұл шығармаларында халықтық шынайы гуманизмді ту етіп, патшалық самодержавиенің езгісінде болған әлеуметтік құрылысты аяусыз әшкерелеген, сол себептен де өмірінің ең бір кемел жылдарын айдауда, жоқшылықта өткерген Шевченко шығармашылығында қазақ сахарасының алар орны ереқше. А.Нұрқатов та өз зерттеуінде Т.Шевченко өмірінің қазақ жерінде өтқен кезеңіне ерекше ден қояды. Сол тұстағы қазақ жерінің, қазақ болмысының, қазақ түрмысының ақын шығармашылығына тигізген әсер-ықпалын дәлел-дәйектерге иск сүйей отырып қарастырады. Қазақстанда болған шағында Шевченко повестерінен басқа жүзден астам өлең де жазған.

Солардың бірталайында ол қазақ халқының тұрмысы мен тағдырын, қазақ даласының көріністерін суреттейді. Оның осындай шығармаларының бет ашары іспетті «Ойым менің» атты өлеңіне зейін аударған зерттеуші аталмыш өлең құрылымындағы ерекшелікке зер салады. Бұл орайда ақынның әуелі ой-қиялымен сүйікті Украинасын сағына, емірене еске алатынын, содан кейін барып өзінің ауыр халіне, қазақтардың мүшкіл өміріне ауысатынын айта келіп, ақын шығармашылығына тән өзекті тақырып — туған елі, соның тағдыр-талайы болғандығын, сонымен бірге оның осы кезенде жазылған өлендерінде интернационалдық рухтың ұдайы сезіліп тұратынын аңғартады. Ақынның қазақ халқына деген бауырмалдық сезімінің көрінісін оның өмірбаяндық деректеріне негіздей көрсетеді. Бір орайда ол: «Арал теңізіне бара жатқан сапарында Шевченко «Жалғыз ағаш» атты сурет салады. Сол «киелі» ағаш жайындағы халықтың аңызы негізінде ол тамаша өлеңдерінің бірін («Тәңірінің қолында еді балта» — А.К.) жазды. …өлеңде басқа халықтар аңыздарының да сарыны бар. Бірақ гәп аллегориялық түрде жазылған осы өлеңнің ақынның қазақ халқы тағдырына даусыз арнағандығында,- деп жаза келіп,- Ұлы ақынның қазақ халқына деген қалтқысыз шын ықыласы бұл өлеңнен қапысыз танылып тұрғандай. Достарына жазған хаттары мен күнделігінде де оның осындай бауырмалдығы, гуманизмі мейлінше анық көрінеді» /71, 14/,- деп ақын шығармашылығындағы гуманистік сипаттардың басымдығын атап өтеді. А.Нұрқатов Шевченко шығармашылығы хақындағы ой-тұжырымдарында оның поэзиясын адам баласына деген ұлы да таза махаббатқа толы гимн ретінде бағалап, ақынның туған халқының ерлігі мен елдігін мадақтауға, асқақ арманға толы өлеңдерінің өзге халықтар үшін де етене, ортақ болуының сырын ақын жырларының үзілмес өзегі болып табылатын жалпыадамзаттық асыл мұраттардың жырлануынан деп қорытындылайды.

А.Нұрқатовтың шығармашылық болмысына шолу жасаған мақаласында әдебиет зерттеуші Б.Сахариев: «Логикалық ойдың соқталығы, айтылмыш пікірдің айқын да батылдығы, дәлелдің күштіліі, тілдің көркем де өткірлігі — міне, жалпы алғанда, сыншы Айқынның, әдебиетші-ғалым Айқынның қаламына хас қасиеттер осындай еді» /72, 8/,- деп бағалайды. Шындығында да, А.Нұрқатов тілінің қасаңдықтан ада, қандай ой-пікірді жеткізуде де оралымды әрі әсерлі болып келетінін оның еңбектерінің қай-қайсынан да аңғара аламыз. Жоғарыдағы бағаның дәл берілгеңдігінің дәлелдерін А.Нұрқатовтың Ш.Уәлиханов жайындағы мақалаларынан /73/ да, ғалым шығармашылығын өмірбаяндық деректермен сабақтастыра саралайтын «Ғасыр перзенті» атты еңбегінен де көптеп таба аламыз.

«Халқымыздың өткендегі ұлы ойшылы, ұлттық мақтанышы Шоқан Уәлихановтың есімі аталғанда кемеңгер Абайдың мезгілсіз дүние салған, қыршыннан қиылған сүйікті баласы Әбдірахманға арнаған:

Құйрықты жұлдыз секілді

Туды да, көп тұрмады.

Көрген, білген өкінді,

Мін тағар жан болмады,- деп келетін шерлі сыры, жүрек жарды арманы ойға түседі» /38, 5/,- деп басталатын еңбекте бейнелі сөз тіркестері аз кездеспейді. Мәселен, «Шоқан мұрасының шын көлемі енді-енді ғана анықталып отыр. Ол қалың-қалың бес том болмақ. Шоқанның небәрі отыз жыл ғана өмір сүргенін еске алсақ, бұған тек қайран қалуға, таңырқауға ғана тура келеді. Өйткені, осынша аз уақытта осынша мол еңбекті жазбақ түгілі, жай көшіріп шығудың өзі ілуде біреудің-ақ қолынан келер. Ал Шоқан сол еңбектерін небір қиын жағдайларда, тіпті басын қатерге тігіп жүріп жазған болатын» /38, 5-6/,- деген жолдарга зер салар болсақ, А.Нұрқатовтың мақсаты ұлы ғалымның ұланғайыр еңбегіне төқпе тілмен тамсана баға берумен шектелмейтінін, мақсат оқырманды Шоқан еңбегіне құрметпен қарауға әсер ету, сол арқылы ғалым еңбегінің мән-маңызын тереңдей түсінуге ықпал жасау болғанын аңдаймыз. Демеқ, А.Нұрқатовтың өз еңбектерінде көркем сөзді құрғақ қөсемсу үшін емес, қандай да бір нақты мақсатқа жету құралы ретінде қолданғаны хақ.

Ш.Уәлихановты қазақтың жаңа бағыттағы қоғамдық ойының тарихын бастаушы ретінде бағалай қеле, оның әдебиет, тарих, география, этнография сияқты ғылым салаларында қалдырған орасан мол мұраларына назар аударады. Шоқанның «Жоңғария очерктері», «Сахарадағы мұсылманшылық жайында», «Ыстықкөл сапарының күнделігі», «Қырғыздар», «Алтышардың немесе Қытайдың Нан-лу (Кіші Бүқара) провинциясының шығысындағы алты қаланың хал-жайы туралы», т.б. да зерттеулері жайыңда сөз қозғай отырып, солардың арасынан «Ұлы жүз қазақтарының аңыздары», «XVIII ғасырдағы батырлар жайыңдағы тарихи аңыздар», «Бағы замандардағы қазақтың қару-жарағы», «Қазақтың шежіресі», «Қазақ арасындағы бақсылықтың қалдықтары» аталатын еңбектеріне айрықша ден қоя қарастырады. Мәселен, «Қазақ арасындағы бақсылықтың қалдықтары» жайындағы ой түйінінде А.Нұрқатов: «Бұл еңбегінен Шоқанның адам қоғамы әрдайым өрлеу, өсу жолын бастан кешіретіндігін және сол даму дәрежесіне сәйкес оның табиғат, дүние туралы үғымдары өзгеріп, жаңғырып отыратындығын дұрыс түсінетіндігін көреміз. Осы тұрғыдан қарап ол қазақ халқының бір кезде шаман дінін ұстануы қездейсоқ құбылыс емес, оның тарихи дамуының белгілі бір кезеңінің жемісі екендігін дәлелдеп берді.

Мұндай қорытындыға ол халықтың тарихын, өмірін, оның әдет-ғұрыптары мен нанымдарын жан-жақты әрі терең зерттеу арқылы келді» /38, 28/,- деген пікір айтады. Сонымен бірге Шоқанның өзі болған өлкенің мәдени мұраларын зерттеумен ғана шектелмей, сол өлкенің географиялық жағдайларына, өсімдіктер мен жануарлар дүниесіне де ден қоятындығын баса көрсете отырып, Шоқан еңбектерінің ғылыми-зерттеушілік маңызын айқындай танытады.

Шоқанның көзқарасындағы гуманистік, демократтық сипаттарды петрашевшіл ақын С.Ф.Дуров, П.П.Семенов — Тянь-Шанский, Ф.М.Достоевский, Белинский, Чернышевский, Добролюбовтардың ой-пікірлеріндегі сарындармен салыстыра қарастыратын А.Нұрқатов бұл орайда оның «Сот реформасы туралы жазбалар» деген еңбегін талдай отырып, еңбектегі негізгі пікірлерден орыс демократ ойшылдарының әсерін аңдайды.

Шоқан мұрасының негізгі бір саласы оның әдебиет зерттеушісі ретіндегі еңбектері болып табылатынына назар аударған А.Нұрқатов бұл саладағы ғалым еңбектерінің өлі де терең зерттеліп, толық ашылмағанын, сол себепті ұлы ғалымның әдебиетке қатысты еңбектерін жан-жақты танып-білуде болашақта атқарылар жұмыстардың мол екендігін ескертіп, негізінен, Ш.Уәлихановтың әдебиетке байланысты еңбектерін екі салаға, яғни халықтың ауыз әдебиеті нұсқаларын жинауы және сол жинаған материалдарына талдау жасап, ғылыми пікірлер айтуы деп бөліп қарастыруға болатынын көрсетеді. Ауыз әдебиеті нұскаларын жинаумен Шоқанның ерте айналысқанын, алайда зерттеуші ретінде XIX ғасырдың елуінші жылдарының соңы мен алпысыншы жылдарының бас кезінде қалыптасканын нақтылай келе, ғалымның ауыз әдебиеті нұсқаларын өз халқының рухани мәдениетінің аса бай көрінісі деп білгенін, сол себепті сол үлгілермен баскд халықтарды таныстыруға ұмтылғанын атай көрсетеді.

А.Нұрқатов Шоканның «Жоңғария очерктерінде» қазақ ауыз әдебиеті мен славян халықтарының, әсіресе, орыс халық поэзиясы арасында ұқсастықтар бар екенін А.Афанасьев жинаған орыстың халық ертегілерімен салыстыра көрсетіп, бұл жақындық екі халықтың тарихи тагдырларының ұқсастыгынан туындайтыны жайында ғылыми ой айтқанына зер сала отырып, халықтар арасындағы әдеби алмасулар хақында Шоқанның нағыз ғылыми принцип ұстанғанын айтады. Бұл орайда Шоқанның өр халыққа тән өзіндік мұралар мен олардың ерекшеліктерін ажырата білуді талап ететініне де зер салады.

Шоқанның әдебиетке қатысты ойларының ішінен А.Нұрқатовтың айрықша назар аударатын тұстарының бірі — ұлы ғалымның Шығыс әдебиеті мен қазақтың ауыз әдебиеті мұраларындағы тақырып, сюжет ұқсастығына байланысты жазған пікірлері. Бұл тұрғыда А.Нұрқатов өмір салты мен тіршілік ағымындағы ұқсастықтардың әдебиетте ұқсас белгілерді туғызатынын қазақ жөне араб поэзиясын салыстыра отырып дәлелдейтін Шоқан тұжырымының дәйектілігіне ден қояды. Сол сияқты Шоқанның көшпелі халықтарда айрықша дамыған суырып салма ақындық жайындағы пікірлеріне де зер сала үңілетін зерттеуші өзінің осы үлгідегі ойларын: «Шоқанның әдебиет жайындағы еңбектері мен зерттеулерінде осындай кең әдеби салыстырулар жиі ұшырасып отырады. Бұл оның құлашының кендігін, асқан білімдарлығын да байкдтады. Шығыс халықтарының тілін жақсы игерген Шоқан олардың әдебиеттерін де терең білген. Сондықтанда ол туған халқының әдебиетін басқа елдердің әдебиеттерімен қатар қоя, салыстыра отырып зерттеуге тырысты. Сонымен бірге ол халықтың заттық және рухани мәдениетінің, әсіресе сөз өнерінің нағыз қолтумалық, өзіндік қасиеті мен ерекшеліктерін де әрдайым мақтаныш сезімімен атап көрсетіп отырды» /38, 52/,- деп түйіндейді. Үзіндіге зер салсақ, А.Нұрқатовтың Шоқан зерттеулеріне тән сипаттарды, оның зерттеушілік ерекшелігін, дүниетанымындағы даралықты, сонымен бірге туған халқына деген сүйіспеншілік сезімін тап басып тани білгенін аңғарамыз.

Шоқанның әдебиетке қатысты ойларының ішінен А.Нұрқатовтың баса назар аударған тұстарының бірі — оның әдеби мұралардағы тарихи шындық көрінісі төңірегінде өрбіткен пікірлері. Халықгық поэзияны көркем мұра ретінде ғана жоғары бағалаумен шектелмей, сол мұраларға халықтың тарихи тағдырының шежіресі ретінде қарап, әдебиеттің өмір танытушылық қасиетіне ден қоюын Шоқанның туа бітті ғалымдық жаратылысын танытатын сипат деп қөрсетеді. Ұлы ғалымның өзі жинап зерттеген әдеби мұра нұсқаларының тарихи мәніне айрықша назар аудара отырып, оларда халықтың арман-мұраты, ой-сезімі шындық шеңберінде өрі көркем бейнеленетінін тиянақтай тұжырымдайтынын оның Абылай және оның батырлары бастан кешкен оқиғалар жайындағы аңыздарды байыптай зерделейтін «XVIII ғасырдағы батырлар жайындағы тарихи аңыздар» деген мақаласы негізінде нақты жеткізеді.

Шоқанның эпостық жырлар туралы, әсіресе, ноғайлы дәуіріндегі оқиғаларға байланысты туған жырлар туралы ойлары да А.Нұрқатов назарынан қағыс қалмаған. Бұл орайда ол Шоқанның зерттеушілік ерекшелігі ретінде оның эпостық жырларды тарихи шындықпен, белгілі бір дәуір оқиғаларымен байланысты қарастырумен тұйықталмай, сол жырлардың көркемдік қасиетін қатар сараптап отыратынын атайды. Сондай-ақ, жыршы ақындар жайында айтқан Шоқан пікірлеріне зейін аудара келе, Шоқанның суырып салма ақындар мен жыршылардың шығармаларын салыстыра зерттей отырып, әдебиетте екі түрлі бағыт барың тұңғыш айтқанына және халықтық бағыттағы әдебиетгі аса жоғары бағалағанына назар салады.

Қандай мәселе төңірегінде ой өрбітсе де, А.Нұрқатовтың әркез объективті көзқарас тұрғысынан баға беруге ұмтылатынына тоқгалып өткенбіз. Нұрқатов — зерттеушіге тән осы сипат аталмыш еңбекте де көрініс тауып отырады. Мысалға жүгінер болсақ, А.Нұрқатовтың: «Шоқан қазақтың ауыз әдебиеті мұраларын жинап, бастырып, оларға талдау жасаумен бірге теориялық пікірлер айтуға да талпынды. Ол қазақ поэзиясын: өлең, жыр, жоқтау, кара өлең, қайым өлең деп бес жүйеге боледі. Бұл ретте ол қазақ өлеңі құрылысының өзіндік, ішкі ерекшеліктерін ескермей, оның кейбір сыртқы белгілерін ғана негізге алады» /38, 58/,- деген пікірі оның өзі қарастырып отырған мәселенің қайсы бір тұстарын да қағыс қалдырмай, дәлелді түрде әділ бағалауға талпынатынын айғақтары хақ.

А.Нұрқатов Шоқанның қырғыз халқының әдебиетіне қатысты пікірлеріне ой көзін жүтірткен тұста бірінші кезекте «Қырғыздар» атты көлемді зерттеуіне зер салады. Осы орайда ол аталмыш зерттеудің «Қолтума сөз өнері» аталатын тарауында Шоқан қырғыз халқының ауыз әдебиетін ертегілер, эпостық жырлар, олендер деп үш топқа жіктейтінін, соңғы топқа ойын-тойларда айтылатын өлендер мен түрмыс-салт жырларын жатқызатынын айтып өтеді. Атақты «Манас» жырын қағаз бетіне алғаш түсіріп, ол жайында тұңғыш пікір білдіруші Шоқан болғанын да атай көрсетеді.

Ш.Уәлихановтың өмір жолы мен ғылыми зерттеулерін өзек еткен еңбегінің сөз түйінінде А,Нұрқатов: «Қорыта айтқанда, Шоқан қазақ халқының ауыз әдебиеті мұраларын жинады және оларды басқа слдердің әдебиеттерімен, әсіресе орыстың ауыз әдебиетімен байланыстыра, ғылыми негізге сүйене отырып, демократиялық принциптер тұрғысынан қарап, терең талдады. Сөйтіп, Шоқан қазақ халқының ауыз әдебиеті хуралы ғылымның негізін салушы болды» /38, 60-61/,- деп тұжырымдайды. Шоқанның әдебиет зерттеушілік ерекшеліктері мен қазақ әдебиеттану ғылымының тарихындағы орны жайындағы А.Нұрқатов пікірлерінің қаншалықгы дәйекті, негізді екендігін кейінгі ғылыми зерттеулер айқын көрсетіп келеді.

Қалай болғанда да, А.Нұрқатов қаламынан туған сын мақалалар, рецензиялар, әдеби шолулар мен шағын көлемді зерттеулері ғалымның болашақ іргелі еңбектеріне бастаған сәтті баспалдақтар болғаны анық. Осы орайда аталмыш еңбектерге тән негізгі сипаттарға үңіліп қөрер болсақ, төмендегідей жағдайларды тани аламыз:

— кеңестік дәуірдегі коммунистік идеология үстемдік еткен кезеңге тұстас келгендіктен де, жекелеген мақалалары мен шағын көлемді зерттеулерінде сол жылдардағы қоғамдық санада үстем болған «кеңестік шыңцық» далаптарының салқыны аңдалғанымен,

А.Нұрқатовтың сыншылық болмысына тән негізгі сипаттар ретінде сыпи пікірлеріндегі жан-жақтылық, айқындық пен дәлелділік, теориялық түрғыдан біліктілік, әдеби туындыны көркемдік тұтастық ретінде қарастыру, жеке тұлға мен әдеби-қоғамдық ортаның бір-біріне әсер-ықпалы жайындағы обективті түсінік сиякты мәселелерді атауга болады;

— ғалымның жекелеген қаламгерлердің шығармашылық өмірі мен шығармаларын талдап-тануға, олардың әдеби үрдістегі орнын анықтауға бағытталган зерттеулері дерек көздерінің молдығы, ізденіс өрісінің ауқымдылығымен ерекшеленеді. Бұл еңбектерінде сыншы-ғалым жеке қаламгердің шығармаларын қоғамдық, әлеуметтік, саяси, экономикалық өмірдегі өзгерістермен тығыз бірлікте ала отырып, соған сәйкес оның шығармашылық тұлға ретіндегі идеялық, тақырыптық, көркемдік түрғыдағы ізденістеріне баса назар аударуды мақсат тұтады;

-сын мақалалары мен шағын көлемді зерттеулерінде жеке туындының кемшілік-жетістіктерін тізбелеумен шектелмей, олардың себептерін каламғердің өмірбаяндық, шығармашылық деректерімен сабақтастыра карастыру А.Нұрқатовтың сыншылық, зерттеушілік еңбектерінің жан-жақтылық сипатын танытатын белгілердің бірі болып табылады;

-сыншы-ғалымның каңдай да бір қаламгер шығармашылығын зерделеу барысында өзі өмір сүріп отырған уақыт талантары ауқымында ғана қалып қоймай, өнердің эстетикалық мұраттары тұрғысынан пікір айтуға ұмтылуы — оның үлкенді-кішілі еңбектерінің қай-қайсына да тән өміршең қасиет.

-сыншылық жолында кей тұстарда уақыт ықпалынан шыға алмай, кей-кейде үстірттеу пікірлерғе жол беріп калып отырса да, негізінен тура бағытынан таймаған А.Нұрқатовтың сыни еңбектеріне әділдік пен ақиқатты мұрат тұтқан принципшілдік, көркемдік таным тазалығы тән.

— А.Нұрқатов мақалаларына тән бір ерекшелік ретінде оның өзі зерттеу нысаны етіп алған мәселе жайында ең әуелі баға беріп алып, содан соң сол бағасын жүйелі түрде дәлелдеуге көшетіндігін атап өткен жөн. Қандай да бір мәселе төңірегінде ой өрбітсе де, сыншы-ғалымның әркез объективті көзкарас тұрғысынан баға беруге ұмтылатыны, ой-пікірді жеткізудегі сыншы тілінің қасаңдықтан ада, оралымды әрі әсерлі болып келетіні оның еңбектерінің қай-қайсынан да айқын танылады.

ҚОРЫТЫНДЫ

Өткен ғасырдың бас кезіндегі қазақ қауымының ой айнасындай болған баспасөз беттерінде жарық көрген шағын хабарламалар мен дәйектеме сындардан бастау алып, қазіргі танда қарастырып жүрген мәселелері мен соған байланысты айтылар ойының салмақтылығы жағынан болсын, танымдық терендігі мен жанрлық алуан түрлілігі жағынан болсын, кең арналы ғылым саласына айналып, әлемдік деңгейдегі көкейкесті проблемаларға өз ойын қоса алатындай биікке көтерілген қазақ әдебиеттану ғылымының даму жолында XX ғасырдағы 50 — 60-жылдардың қаншалықты орын алатыны жайында еңбегіміздің бірінші тарауында азды-көпті айтып өткен болатынбыз. Ахмет Байтұрсынов қанаттандырып кеткен қазақ әдебиеттануының өрісі ұлғайып, тынысы кеңеюіне сол жылдар шенінде ғылым дүниесіне араласып, тынымсыз ізденістерімен мол үлес қосқан жас ғалымдардың бүгінде аталмыш ғылым саласының ақсақалдарына айналып отырғаны да занды құбылыс. Шыжымдап ұшырып, шырғалап қондыруға құмбыл кеңестік идеология дәуірін жүргізген қысталаң шақта төбесіне қара бұлт үйіріліп түрған әдеби мұралардың бәрін болмаса да, басым бөлігін салсойыл «сыншылар» мен ұрдажық «қайраткерлердің» құрығынан құтқарып қалған, құтқарып қана қоймай, сол қазыналар жайында өркенді ойлар айтып, өрісін ашқан, сонымен қатар әдебиет әлеміндегі танымал тұлғалардың іргелі туындыларынан бастап, әдеби өмірде кішкене болса да жақсылығымен жылт етіп көрінген құбылыстарға шейін пейілді қабақ танытып, парасатты піқірлерімен қаламгер мен оқырман арасыңда дәнекер болған сергек те зерек ғалымдардың орасан еңбегі қалың жұртшылыққа белгілі. Талғамы да, танымы да ерте қалыптасқан осынау топтың қажырлы әрекеттерінің нәтижесінде іргесі бекіп, бүгінгі күні тармақтала тереңдеп бара жатқан қазақ әдебиеттануындағы сан-сала ізденістердің бастауында өзіміз сөз етіп отырған сыншы, ғалым Айқын Нұрқатов еңбектерінің тұрғаны да хақ. Осы тұста А.Нұрқатов қаламынан туған үлкенді-кішілі мақалалар, мектеп оқулықтары, толық аяқтап үлгермеген зерттеулері жайында қозғалар келелі әңгімені өзірше келер күндер еншісіне қалдыра отырып, өзіміз қарастырған «Мұхтар Әуезов», «Абайдың ақындық дәстүрі» аталатын монографиялық зерттеулері төңірегіңде ғана ой тұжырымдасақ, төмендегідей пікірлер түюге болады:

А.Нұрқатовты ағымдағы әдебиет мәселелеріне арналған мақалалары мен жекелеген ақын-жазушылардың шығармашылық тұлғасын ғылыми тұрғыдан зерделеуге негізделген шағын көлемді зерттеулерінде сыншы-ғалымның позициялық тұрақтылығы, проблема нақтылығы, ой-пікір қанықтығы, тұжырым дәйектілігі етене сипаттар болып табылады;
М.Әуезовтің шығармашылық болмысын яки Абайдың ақындық дәстүрін қарастырса да, өзі нысана еткен мәселені әдебиет пен өнерге етене зандылықтар шеңберінде, отандық және әлемдік әдебиет тарихындағы құбылыстармен өзектестіре өрбітетін А.Нұрқатов зерттеулеріне логикалық ой жүйелілігі, пікір айқындығы мен дәйектілігі, тұжырым-қорытындылардың дәлелділігі мен тиянақтылығы тән;
А.Нұрқатов зерттеулерінде қоғамдық-әлеуметтік талдау мен көркемдік-эстетикалық талап тығыз ұштасып жатады. Бұл орайда ол жеке қаламгердің түгастай әдеби үрдіске, әдеби үрдістің жеке қаламгер шығармашылығына осср-ықпалын етене бірлікте алып қарастырады. Сондай-ақ, қоғамдық-әлеуметтік талаптардың әдеби процестегі қандай да бір құбылыс дамуындағы ролін де үнемі ескеріп отырады; А.Нұрқатовтың дүниетанымы мен көркемдік танымының ұдайы даму үстінде болғаны зерттеүшінің ой желісінде ұшырасатын салыстырулар мен дәйектеулерден де, дәлелдері мен ой қорытындыларынан да, сондай-ақ, өзіміз сөз етіп отырған «Мүхтар Әуезов» және «Абайдың ақындық дәстүрі» монографиялық зерттеулерін түрлі қырынан өзара салыстыра қарағанда да анық танылады;
өзі қарастырып отырған қайсыбір мәселе бойынша да А.Нұрқатовтың ғылыми түрғьдан өр қез айқын позиция ұстанатыны аталған зерттеулерден анық көрінеді. Бұл жағдай, әсіресе, М.Әуезовтің қеңестік тақырыптағы әңгімелеріне байланысты ой өрбітқен тұстарда, сондай-ақ, Әуезов шығармалары мен Абай дәстүрі жайындағы негізсіз піқірлерге қарсы уәж айтқан сәттерде ерекше андалады; А.Нұрқатовтың тілдік қолданысы айқындығымен, нақтылығымен, оралымдылығымен, қажетті тұстарда көркемдігімен дараланады;
сонымен бірге, А.Нұрқатов әдеби өмірге белсене араласқан кезеңде көркемдік танымның кез-келген көрінісінде қоғамдық-әлеуметтік сананың, әсіресе, сол тұстағы идеологияның ықпалы жоғары болғанын, соның салдарынан қандай да бір шығармашылық тұлғаның яки көркемдік құбылыстың мән-маңызын саралауда оның берісі ұлттық, әрісі адамзаттық көркем ой дамуына көркемдік тұрғыдан қосқан үлесін анықтаудан бұрын, оның қоғамдағы үстемдік етуші идеологиямен қаншалықты үндестік табатындығын айқындау алдыңғы қезекке шыққандығын, дәл осы идеологиялық үстемдік салқыны А.Нұрқатов зерттеулерінде, әсіресе, «Мұхтар Әуезов» монографиялық очеркінде байқалып қалып отыратынын орағытып өту де шындыққа қиянат болары анық.

Бұл аталған жәйттердің қай-қайсы әдебиеттанушы ғалым А.Нұрқатовтың үлкенді-кішілі сын мақалалары мен шағын көлемді зерттеу еңбектерінен, «Мұхтар Әуезов», «Абайдың ақындық дәстүрі» аталатын монографиялық зерттеулерінен көрініс тапқан ерекшеліктер. Олай болса, қазақ әдебиеттануының биік деңгейге көтерілуіне өзінің жемісті зерттеулерімен, салиқалы сыншылық ойларымен қомақты үлес қосқан Айқын Нұрқатов қаламынан туған үлкенді-кішілі әдеби дүниелердің әдебиет сүйер жұртшылық қолына жаңғырып ораларына, зерттеуші мұрасы жайында жан-жақты пікірлер айтылып, сыншы-ғалымның өзі де әдебиет ғылымы тарихынан өзіне лайықты орнын аларына сеніміміз кәміл.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Аристотель. Сочинения: В 4-х т. Т.4. — Москва: Мысль, -830 стр.
Декарт Р. Рассуждение о методе; Начала философии // Блинников Л.В. Великие философы. — Москва: Логос, 1998. — 432 стр.
Кант И. Критика чистого разума; Критика практического разума; Критика способности суждения // Философия Канта и современный идеализм. — Москва: Наука, 1987. — 272 стр.
Байтұрсынов А. Шығармалары. — Алматы: Жазушы, -320 б.
Жұбанов Қ. Шығармалар мен естеліктер. — Алматы: Өнер, — 208 б.
Досмұхамедұлы X. Аламан. — Алматы: Ана тілі, 1991. -176 б.
Бокейханов Ә. Шығармалар. — Алматы: Қазақстан, 1994. — 384 б.
Дулатов М. Шығармалары. — Алматы: Жазушы, 1991. — 384 б.
Жұмабаев М. Шығармалар. 3 томдық. Т.2-3. — Алматы: Білім, 1998. -5126.
Аймауытов Ж. Бес томдық шығармалар жинағы. Т.5. — Алматы: Ғылым, 1999. -304 б.
Аль-Фараби. Логические трактаты. Алма-Ата: Наука, -672 стр.
Аль-Фараби. Избраннные трактаты. -Алматы: Ғылым, -448 стр.
Қашқари М. Түрік сөздігі: 3 томдық шығармалар жинағы. Т.1. -Алматы: ХАНТ, -592 б.; Т.2. -Алматы: ХАНТ, 1997. -528 б.; Т.3. -Алматы: ХАНТ, 1998. -600 б.
Баласағұн Ж. Құтты білік. — Алматы: Жазушы, 1986. — 616 б.
Уәлиханов Ш. Таңдамалы. 2-бас. — Алматы: Жазушы, 1985.-560
Абай. Шығармаларының бір томдық толық жинағы. -Алматы: Қазмемкөркемәдеббас, 1961. — 696 б.
М.Әуезов. Әдебиет тарихы. — Алматы: Ана тілі, -240 б., Қ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. — Алматы: Мектеп, 1964. -244 б., Ш.Елеукенов. Замандас парасаты. — Алматы: Жазушы, 1977. -300 б., М.Базарбаев. Өлең — сөздің патшасы, сөз сарасы.-Алматы: Жазушы, 1973. — 256 б., З.Кдбдолов. Сөз өнері. -Алматы: Қазақ университеті, 1992. — 352 б., З.Ахметов. Өлең сөздің теориясы. — Алматы: Мектеп, 1973. —212 б., Ж.Дәдебаев. Өмір шындығы және көркемдік шешім. — Алматы: Ғылым, 1991. -208 б., Б.Ыбырайымов. Ой мен сөз. -Алматы: Жазушы, 1985. -248 б., Б.Майтанов. Қаһарманның рухани әлемі. — Алматы: Жазушы, 1987. -232 б.
Б.Кенжебаев. Әдебиет белестері. — Алматы: Жазушы, 1986. — 400 б., Т.Кәкішев. Қазақ әдебиеті сынының тарихы. — Алматы: Санат, 1994. — 448 б., Н.Ғабдуллин. Шығарма арқауы — шындық. -Алматы: Жазушы, 1968. -192 б., Р.Нұрғалиев. Телағыс. -Алматы: Жазушы, 1986. -440 б., М.Караев. Қазақ әдебиетіндегі реализмнің даму жолы. -Алматы: Мектеп, -176 б., Ж.Смагұлов. Қазақ әдебиеттану ғылымының қалыптасу жолдары. — Қарағанды: Қарағанды университеті, 1995. — 135 б.
М.Каратаев. Ізденіс іздері. -Алматы: Жазушы, -376 б., Е.Ысмайылов. Сын мен шығарма. — Алматы: ҚМКӘБ., 1960. 380 б., Д.Ысқақов. Қазақ әдеби сынының ғылыми негіздері: Ф.ғ.д. дисс. -Алматы, 1994. — 531 б.
Абай. Қалың елім казағым. -Алматы: Жалын, 1995. -384 б.
Сыздықов К. Мұхтар Әуезов еңбектеріндегі әдебиеттану мәселелері: Ф.г.д. автореф., 1997. — 51б.; Сыздықов К. Мұхтартанудың беймәлім беттері: Мұхтар Әуезовтің ғылыми сын-зерттеу еңбектері. — Алматы: Қазақстан, 1997. — 224 б.
Тасымова С.Т. М.Әуезовтің әдеби-сын еңбектерінің тілі мен стилі: Ф.ғ.к. автореф., — Алматы, 1995. — 21 б.
Молдаханов Ә. Мұхтар Әуезов — фольклортанушы. — Алматы: Ғылым, 1997. -152 б.
Сыздықова Р. М.Каратаевтың әдеби-сын шығармалары және қазақ әдеби сынының проблемалары: Ф.ғ.қ. автореф. — Алматы, 1980.-256.
Сәтбаева Ш.Қ. Шоқан Уәлиханов — филолог. -Алматы: Ғылым, 1987. -224 б.
Алпысбаева ҚШ. Ш.Уәлиханов — фольклортанушы: Ф.ғ.к. * автореф. — Алматы, 1998. — 24 б.
Атымов М. Кяжым Жұмалиев: Өмірі мен творчестволық қызметі. — Алматы: Ғылым, 1987. — 160 б.
Зайкенова Р.З. Проблемы казахского литературоведения в’ трудах К.Джумалиева: Автореф. к.ф.н. — Алматы, 1989. — 25 стр.
Бағалбеков М.К. С.Сейфуллин — әдебиет тарихын зерттеуші: Ф.ғ.к. дисс., -Алматы, 1994. -149 б.
Тайманова С. Сәбит Мұқанов — әдебиет зерттеушісі: Ф.ғ.к. дисс., -Алматы, 1995. -162 б.
Қоңыратбаев Т. Әуелбек Қоңыратбаев — қазақ әдебиетінің тарихын зерттеуші: Монография. — Алматы: Шежіре, 1995. -256 б.
Ордаева Г.Ж. Қошке Кемеңгерұлының әдеби мұрасы: Ф.ғ.к. автореф. -Алматы, 1995. — 28 б.
Әлмұханова Р. Халел Досмұхамедұлы — әдебиет тарихын зерттеуші: Ф.ғ.к. автореф. — Алматы, 1998. — 26 б.

Автор публикации

не в сети 3 года

Назира

Комментарии: 0Публикации: 167Регистрация: 25-12-2019

Айқын Нұрқатовтың өмірі сыншылық ерекшелігі.

Автор публикации

Назира

Читайте также:

Добавить комментарий Отменить ответ

Панель управления

АШЫҚ САБАҚТАР

Қазақша рефераттар

ПОЛЕЗНОЕ

Айқын Нұрқатовтың өмірі сыншылық ерекшелігі.

Автор публикации

Назира

Читайте также:

БҰҚАШ ЖЫРЫ

Ақуыз синтезі және оның табиғаттағы маңызы.

Ақша реформасы .

Добавить комментарий Отменить ответ

Панель управления

АШЫҚ САБАҚТАР

Қазақша рефераттар

ПОЛЕЗНОЕ