8 мая, 2018 16:40
Мақсаты: фразеологизмдердің шыгу арналарын жан-жақты меңгерту.
- Еркін тіркестердің түрақталуы негізіде пайда болуы.
- Халыктың әлеуметтік омірі мен түрмыс-тіршілігіндегі белгілі бір ссбептерге катысты пайда болуы.
- Діни ұгымға, ескі түсінікке байланысты пайда болуы.
- Төрт түлікке катысты пайда болуы.
- Уакыт, кашыктык мөлшеріне катысты пайда болуы.
- Кірме фразеологизмдер.
Фразеологизмдердің пайда болуына фразеологиялык магынанын калыптасуы оте маңызды. Фразеологиялык байлаулы магына екі түрлі жолмен жасалады. Оның бірі — жалгаса туады, екіншісі жарыса туады. Мысалы, ат үсті деген тұракты тіркесз ің ең алгашкы магынасы, сөз жок, ат үстінде жүрумен байланысты шыккан. Содан соң осы үгымга жалгастырып колдану аркылы үстірт, үстіртін магынасы гіайда болган. Сол снякты картайган бүркіттің түгырда орныгып оіыргі алмауын адамға ауыстырып, бейнелеп колдану аркылы соңгы мағыналары жарыса шыккандыгын аңгару кнын емес. Жеке создіц коп магыналыгымен фразалык тіркестердіц фразалык көп мағыналыгының дамуында бірыцгай жалпы ортак заңдылыктар бар. Фразеологизмдердің де көп магыналыгы негізгі заттык мағынадан өрбиді. Туынды магына да сол алғашкы лексикалык магынаны ауыстырып колданудан шыгады. Мысалы, иі канды (жетті) деген тұрақты тіркестің ең алгашкы магынасы иеленген заттың (терінің) илеуін жеткізу, эбден жүмсаріу. жумсак қалыпка келтіру болса, одан соң бір нэрсені эбден жетілдіріп шыңдап кемеліне келтіру ұгымы келіп шыкты. Соңгы фразеологиялык туынды магына, сөз жок, алгашкы магынаның негізінде
жалғаса пайда болды.
Тілдегі фразеологизмдердің жасалуына сан түрлі кұбылыстар, ұгымдар, түсініктер себеп
болган.
Коптеген фразеологизмдердің жасалуына адам ойында корытылган кұбылыстардың накты бейнесі негіз болган. Мысалы, жауыр болды (эбден мезі кылды, ығыры шықты) деген тұракты тіркестің негізінде көп мініліп аркасы жара болган аттың бейнесі елестейді. Басында атка байланысты шыкканымен, қазіргі кезде ол мағынасы ұмытылып, адамға байланысты айтылатын болған. Арс етті (беттен алды, карсы келді)деген фразеологизмнің негізінде иттің карсылык білдіріп, айбат шегуі жатыр. Кейіннен бұл магына адамга катысты айтылатын болган. От ала келген кісідей деп, асыгыс-үсігіс, мұрнына су жетпей жүрген кісіге айтылады. Бұл тұракты тіркестің о бастағы от ала келу магынасы ұмытылып, казір адамның өзіне тікелей колданылып кеткен. Сол сиякты агынан жарылды, айдап салды, астынан су шыккандай, асыгы алшасынан түсті т.б.
Біркыдыру фразеологизм өлшемдік ұгымдардын негізінде пайда болган. Мысальга) уакыт, мерзім өлшемдері: күн шыға, сәске түсте, тападай тал түсте, шанкай түсте, түс ауа, күн бата, күн ұясына кіргенде, ел орынга отыра, сөз байлана, кас карая ымырт жабыла т.б.
э) көлем өлшемдері: бір топ жан, бір тайпа ел, бір кора кой, бір үйір жылкы, бір коспак (келе) түйе, бір табын сиыр, бір көген козы, бір желі кұлын, бір айдам жер, бір мая шөп т.б.
б) ұзындык, калыңдык, тереңдік өлшемдері: бармак казы, бір елі, үш елі, сала кұлаш жіп, тұтам емшек, кол созым жер, таяк тастам жер, бір табан жакын, ай шакырым, иек асты, түстік жер т.б.
Қазак халкы көшіп-конып көшпенділік дэуірді ұзақ уакыт басынан өткізгендігі белгілі. Олар жаз жайлауда, кыс кыстауда, күз күзекте бірден-бірге көшіп-конып жүргенде, уакыт мерзімін, ұзындык пен колемді калай өлшеп білген деген заңды сұрау туады. Сол заманда біздің халкымыздын уакытты сағатпен, көлем мен салмакты таразымен, ұзындык пен кеністікті метрмен өлшеуге элі онша дагдыланбаған, үйренбеген кезі еді. Сол заманның тұрмыс-тіршілігіне лайык өз өлшемдері болгандыгын тілдегі өлшемдік ұгымды білдіретін кыруар создер мен тұракты сөз тіркестері аркылы танып білуге болады.
Бірсыпыра фразеологизмдер діни ұғымдар мен ескі эдет-гұрыптарга байланысты жасалган. Мысалы, ант су ішті, аруак (кұдай дэм) атсын, бата кылды (окыды), бір тарының кауызына сыйгызды, дін мұсылман ағайын, діні катты, жазмыштан озмыш жок, жан таласты, жетісін берді, кыркын бсрді, пітір берді, атастырыи койды, бесік кұда т.б.
Кейбір тұракты тіркестердің жасалуына аңыздар мен түрлі ұғымдар, өткен тарихи окигалар негіз болган. Мысалы, кайда барса да Қоркыттың көрі; Есімханның ескі жолы, Қасымханның каска жолы; шынжыр балак, шұбар төс; жар салды, сауын айтты, жеті атасынан кара көк т.б.
Фразеологизмдердің біркатары өзге тілден енген кірме фразеологизмдер. Олар бірнеше жолмен ауыскан. Біріншіден. еш өзгеріссіз, даяр калыпында алынгандар: алла тагала- күдіретті күшті алла, эмәнтү биллаһи-аллага иман келтіру т.б.
Қазак тілінің фонетикалык заңдылыктарынабейімделіп, даяр калыпында қабылданган кірме фразеологнзмдер. Мысалы, парсы тілінен енген фразеологизмдер дос-дұшпан (дуст- дошман), мама сиыр (сүтті сиыр) т.б.
Біраз фразеологизмдер баска тілден калька жолымен аудару аркылы жасалган фразеологизмдер. Мысалы, Авгейдің аткорасы, Варфолемей түні т.б.
Корнскті гұлгалардың канапы создерінен пайда болган фразеологизмдер: асау жүрек, гашыктык тілі т.б. Бұнын бэрі казак тілінің фразеологиялык корын молайту жолдары болып
табылады.
Автор публикации
