11 января, 2020 22:31

Мазмұны

 

Кіріспе

 

1. Тарау Адам өлтірудің қылмыстық-құқықтық сипаттамасы
   • Адам өлтірудің ұғымы
   • Адам өлтірудің объективтік белгілері
   • Адам өлтірудің субъективтік белгілері

 

2 тарау       Адам өлтіруді топтастыру

2.1. Жеңілдететін және ауырлататын мән-жайларсыз адам өлтіру

2.2. Ауырлататын мән-жайларда адам өлтіру

2.3. Жеңілдететін мән жайларда адам өлтіру

 

Қорытынды

 

Библиография

Кіріспе

 

Ата заңымызға сәйкес әркімнің өмір сүруге құқығы бар. Ешкімнің де адамды өмірінен айыруға құқығы жоқ.

Адамға қарсы жасалынатын қылмыстардың ең қауіптісі — адам өлтіру.

Кез келген мемлекет адамның өмірін, денсаулығын және олардың құқықтары, бостандықтары және заңды мүдделерін қорғауды өзінің басым міндеттері ретінде қояды.

Осы функция әртүрлі құқықтық нормалармен, соның ішінде қылмыстық нормалармен де жүзеге асырылады.

Жеке адамға қарсы қылмыстар Қазақ Республикасы Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімін ашып бастайды, осы бөлімнің бірінші тарауы болып танылады, жәнеде алғашқы баптар адам өлтіруден басталады.

Барлық елдердің заңдарында адам өлтіру аса ауыр қылмыс болып саналады. Адам өлтіру құқықтық саралауды және жаза тағайындауды қарау барысында елеулі қиындықтар тудыратын қылмыстарға жатады.

Бұл қиындықтар осындай қылмыстарды жасау барысындағы әртүрлі ситуациялардың көп болуымен, өзінің ізін жасырудан қылмысқа тыңғылықты дайындалумен, бұл қылмыстардың нақты белгілерін теріс түсінуге алып келеді.

Өмірге қарсы қылмыстарды саралау мәселесімен және қылмыстық-құқықтық нормаларды қолданумен мынадай қөрнекті ғалымдар: Шаргородский М.Д., Шестаков Д.А., Жижиленко А.А., Загородников Н.И., Бородин С.В. айналысты және айналысуда, олар қылмыстық құқық теориясының дамуына елеулі еңбек сіңірді.

Жұмыста адам өлтіру жауаптылығының әртүрлі аспектілері, осы қылмыстарды саралау, адам өлтіру түрінің әртүрлі құрамының белгілерін ескере отыра қылмыстық заңдарды дұрыс қолдану шарты қарастырылады және олардың сараланған белгілері, тәжірибеден материалдар келтіріледі.

1 тарау. Адам өлтірудің қылмыстық-құқықтық сипаттамасы

 

• Адам өлтірудің ұғымы

 

Адам өлтіруді қарастыруды бастамас бұрын адам өмірінің бастапқы және аяққы кезеңдерін анықтау қажет.

Адамның өмірі биологиялық көзқарас жағынан, заттар, тағам және бөлінудің тікелей алмасуынан тұрады. Осы функциялардың тоқтауымен адамның өмірінің тоқтауы да жүреді. Адам өмірі осы сөздің биологиялық ұғымы адамның өмірінің шегін анықтау үшін маңызы зор. Өмірдің пайда болуы туу процессінің басталуымен байланысты. Өмірдің аяқталуының табиғи және заңды құбылысы болып ағзаның қартаюының салдарынан адамның физиологиялық өлуі танылады.

Адам өлуі туындауының мәселесі медициналық әдебиеттерде даулы мәселе болып саналады. Авторлардың бір бөлігі адамның өлуі демалу және жүректің соғуының тоқтау сәтінен туындайды дейді. Басқалары жүректің соғуын өмірдің абсолюті емес дәлелдемесі деп санайды.

Бірақ бас миында және орталық нерв жүйесіндегі органикалық өзгерістердің әсерімен өлімнің туындауы талассыз екендігі мойындалған. Осы өзгерістердің туындалған уақытына дейінгі адам өлу кезенін клиникалық деп атайды.

Мынадай жағдай кездесуі мүмкін, клиникалық өлім туындаған кезден кейін тыныс алу және жүректің соғуын қалпына келтіре отыра адамның өмірін қалпына келтіруге болады. Әсіресе соңғы жылдардағы медицина ғылымы және реаниматология саласындағы тәжірибедегі жетістіктер. Бір сәттік құбылыс ретіндегі қатынастардың өзгеруіне көмектесті.

Адам өлімінің туындауы жөнінде тек биологиялық өлім ғана куаландырады, яғни ағзаның біртұтастық ретіндегі қалпына келмейтін өлу жағдайы, жүрек қызметінің тоқтауы ірі артериялар соғуының жоғалуы тыныс алудың тоқтауы, орталық нерв жүйесі функциясының жойылуын айтамыз.

Өмірден құқыққа сай айыруға, бақытсыздық жағдайға және өзін-өзі өлтіруге қарағанда, адам өлтіру Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі Ерекше бөлімінде көзделген құқыққа қайшы іс-әрекет ретінде қарастырылады. Кінәнің болмауына байланысты құқыққа сай адам өмірін айыру және бақытсыздық жағдайында өлуді адам өлтіруге жатқызбас үшін С.В. Бородин былай деп санайды: адам өлтіруді анықтау барысында өмірдің кінәлі айыруына баса көңіл аудару қажет деп санайды. Өзін-өзі өлтіруді ажырату үшін басқа адамның өмірін айыру жөнінде сөз болуы керек.

Қылмыстық кодекстің 96 бабы 1 бөлігінде адам өлтіру ұғымының анықтамасы берілген, онда осы бап бойынша, адам өлтіру деп құқыққа қайшы қасақана басқа адамға қаза келтіруді айтады және қылмыстың ұғымын нақты береді. Осы үғымнан мынаны анықтауға болады, адам өлтіру деп басқа адамға қасақана қаза келтіруді айтамыз. Яғни адам өлтіру тек қасақаналықпен жасалынады, ал абайсыздықта адамға өлім келтіру зерттеудің басқа объектісін құрайды.

М.Д. Шаргородский өзінің «Денсаулыққа және өмірге қарсы қылмыстанң деген монографиясында адам өлтіруге сонымен бірге тек басқа адамға қаза келтіруді жатқызады, абайсызда адам өлтіруді ол осы ұғымның шегінен тыс қалдырады.1

Бұл жерде бірқатар авторлар адам өлтірудің ұғымын толық емес деп санайды. Бородин С.В. былай деп жазады: «Адам өлтірудің заң анықтамасында, біздің қөзқарасымызда іс-әрекеттің құқыққа қайшы және кінәлігіне нұсқауы жетпейді деп атайдың.2

 

• Адам өлтірудің объективті белгілері

Адам өлтірудің объектісі

 

Қылмыстық құқық теориясында қылмыстық объектісі болып қылмыстық заңмен қорғалынатын қоғамдық қатынастар делінеді.3

Адам өлтірудің объектісі болып адамның өмірі танылады. Қылмыстық заң өмірді туғаннан бастап қаза болғанша қорғайды. Өмірдің басталуы деп физиолгиялық туудың басталуы танылады.

Өмірдің аяқталуы деп орталық нерв жүйесі қызметінің толық тоқтатылуын айтамыз, ағзада қайталанбайтын процестер жүреді және өмірдің қызметін қалпына келтіру мүмкін болмайды.

Адамның өмірі ұғымын тек биологиялық процестерге әкеп тіреу дурыс емес болар еді. Адамның өмірі қоғамдық сипатқа ие, оны қорғау қоғамдағы билік етуші қатынастармен анықталады, Б.С. Никифоров адамның мүддесін өзінен анықтау мүмкін емес және қоғамдық қатынастардың шеңберінде адамды шығуды дұрыс санайдың4 Адамның өмірі қоғамдық қатынастардын ажырағысыз, сондықтан адам өлтіру  барысында қылмыстық қол сұғушылықтық объектісі болып осы игіліктерді қамтамасыз ететін адамның өмірі және қоғамдық қатынастар танылады.

Адамның өлуіне байланысты оның өмірін қылмыстық-құқықтық қорғау тоқтайды.

 

Адамның өмірі қоғамдағы және мемлекеттегі ең құнды және игілік болады, оны қорғау Қазақстан Республикасы Конституциясының нормаларында белгіленген.

Қазақстан Республикасы 15 бабы былай дейді:

«ªркҢмнің өмір құқығы бар. Ешкім де адамның өмірінен айыруға құқы жоқң.

 

Адам өлтірудің объективтік жағы

 

Қылмыстың объективтік жағы заңмен қорғалатын мүдделерге қоғамға — қауіпті және құқыққа қайшы қолсұғушылық процесін айтамыз және құбылыстардың рет-ретімен даму көзқарасы бойынша, субъектінің қылмыстық әрекетінен (әрекетсіздігінен) басталады және қылмыстық нәтиженің зардабымен аяқталады.5

Адам өлтірудің объективтік жағы басқа адамның өмірін айырудан тұрады. Адам өлтіру әрекет немесе әрекетсіздік арқылы да жасалады. Ең алдымен адам өлтіру басқа адамның өмірлік маңызды органдарының    функциясын    немесе   анатомиялық    біртұтастығын бұзуға бағытталған әрекет жолымен жасалады.

Адам өлтірудің объективтік жағының белгісі ретіндегі іс-әрекетінің тәсілін анықтау оны саралау үшін елеулі маңызы бар. Бірқатар адам өлтіруді жасау барысында адам өлтіру тәсілі сараланған мән-жай болып танылады.

Адам өлтірудің объективтік жағын талдау барысында әрекет немесе әрекетсіздік қылмыстың тек сыртқы белгісі болып танылатындығын ескеру қажет.

Бұл ең алдымен оның қоғмға қауіптілігі ең соңында жәбірленушінің өлуіне байланысты келтірілген зияннан көрінеді. Оның туындауы қылмыстық іс-әрекеттің зардабы ретінде адам өлтірудің объективті жағының міндетті  белгісі болып танылады.

Кінәлінің әрекет (әрекетсіздігі) нәтижесінде мұндай зардаптың туындамауы қылмысты аяқталған деп мойындауын және адам өлтіруге дайындалу немесе оқталудың болуы Қазаақстан Республикасы кодексінің 24 бабын қолданып саралауға әкеледі.

Адам өлтіру барысында объективтік жақтың тағы бір белгісі болып кінәлінің әрекеті (әрекетсіздігі)нің арасындағы себепті байланыс және жәбірленушеге қаза келтірудің туындауы танылады. Іс-әрекет және туындаған зардаптың арасындағы себепті байланыс мәселесін шешу барысында оның объективті түрде өмір сүретіндігін ескеру қажет.

Іс-әрекет және жәбірленушіге туындаған өлімнің арасындағы себепті байланыстың болмауы немесе  өмірінен айыруға байланысты қылмыстық жауаптылықты толық жоққа шығарады, немесе басқа да саралауға әкеледі.

Объективтік жақтың сипаттамасына адам өлтіруді жасаудың нақты жағдайы да жатады. Ол себепті байланыстың болуы немесе болмауы мәселесін шешу үшін маңызға ғана ие емес, осы адамды қылмыстық жауаптылыққа тарту үшін немесе осы қылмысты саралау үшін белгілі бір жағдайларда маңызды.

 

 

Адам өлтіру субъектісі

 

Қылмыстың субъектісі болып заңмен белгіленген жасқа толған есі-дұрыс адам болады.

Қылмыстық кодекстің 96 бабындағы адам өлтірудің субъектісі болып ақыл есі дұрыс қылмыс жасау уақытында 14 жасқа толған адам, адам өлтірудің қалған барлық түрлері бойынша тиісінше 16 жас таңылады.

Бірақта жас және есі-дұрыстық қылмыс құрамының белгілеріне жатпайды, тек қылмыстық жауаптылық туындататын шарты болып танылады. А.Н. Трайнин жас және есі-дұрыстық тек қылмыстық жауаптылық тудыратын субъективті шарттары болып танылады, қылмыстық заң қылмыскерді белгілі бір жасқа толғаны үшін немесе есі-дұрыстығы үшін емес, белгілі бір жасқа толған және есі дұрыстығы шартында қылмысты жасағандығы үшін жазалайды деп дұрыс атап корсетті.6

Жасты және есі дұрыстықты бұлай түсіндіру, жасөспірім және есі-дұрыс емес адаммен жасалған басқа адамның өмірін айырудағы кез келген іс-әрекет оның қоғамға қауіптілігін жоққа шығармайды, тек қылмыстық жауаптылықты азайтады.

Адам өлтірудің субъектісіне қатысты заң жоғарыда келтірілгендерден басқа ешқандай шарттарды ұсынбайды. Заңда тек осы қылмысты саралауға әсер ететін адам өлтіру субъектісінің жекелеген белгілері ғана аталады. Бұрын адам өлтіруді жасаған адамның қайталап адам өлтіруі Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «иң тармағына сәйкес саралауғы әкеледі, өйткені субъектінің бұл белгісі заңда ауырлататын адам өлтіру ретінде тікелей көрсетілген.

 

Адам өлтірудің субъективтік жағы

 

Қылмыстық құқық теориясында қылмыстың субъективтік жағын субъектінің өзінің қоғамға қауіпті іс-әрекетіне және оның қасақаналық және абайсыздық зардабына психологиялық қатынасы ретінде деп атап көрсетеді.7

Адам  өлтіру  субъективтік  жағынан  тек  қасақаналықпен  жүзеге асырылады. Кінәлі басқа адамның өміріне қол сұғатындығын сезінеді жәбірленушіге   өлім   келетіндігі  нақты мүмкіндігін көре біледі   және

оның туындауын тілейді (тікелей қасақаналық) немесе саналы түрде жол береді (жанама қасақаналық).

Адам өлтіруге оқталу тек тікелей қасақаналықпен болуы мүмкін.

Кінәлінің қасақаналығының ниетінің мазмұнының мәселесіне шешу барысында қылмыстардың барлық мән-жайларының жиынтығынан шығуы керек, нақтырақ айтқанда кінәлі және жәбірленушінің  мінез-құлқына алғышарт болатын, олардың өзара қатынасын, қылмыстың іс-әрекетін тоқтатылу себептері, қылмысты істеудың әдісі құралы, жарақаттың сипаты және көлемі, мысалы өмірлік маңызды органдарға, сондай-ақ кінәлінің одан кейінгі мінез-құлқы.

Адам өлтіруге оқталудың дәлелденген жағдайында жәбірленуші үшін туындаған зардаптар үшін қосымша саралау талап етілмейді.

Адам өлтірудің субъективтік жақты сипаттайтын мән-жайларға, сондай-ақ ниет. Мақсат, эмоция да кіреді.

Олар құрамның міндетті белгілері ретінде болуы мүмкін (мысалы, басқа қылмысты жасыру мақсаты адам өлтірудің міндеті белгісі болып танылады, Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «кң тармақшасы бойынша сараланады,жан күйзелісі жағдайынды — Қылмыстық кодекстің 98 бабының міндетті белгісі) немесе жеңілдететін және ауырлататын мән-жай ретінде жазаны даралауда ескеріледі.

 

 

 

 

2 тарау.  Адам өлтіруді топтастыру

 

Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі тек қасақана адам өлтірулерді ғана қамтиды. Абайсызда адамға өлім келтіруді жұмыс істеп-тұрған Қылмыстық кодекс адам өлтіруге жатқызбайды.

Қасақана адам өлтіруді келесі үш түрге бөледі:

• Ауырлататын және жеңілдететін мән-жайларсыз адам өлтіру (қылмыстық кодекстің 96 бабы 1 бөлігі);
• Ауырлататын мән-жайларда адам өлтіру (Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі);
• Жеңілдететін мән-жайларда адам өлтіру (Қылмыстық кодекстің 97-100 баптары)

Қылмыстық кодекстің 96 бабы 1 бөлігінде көздеген адам өлтіру немесе «жайң  адам өлтіру осы қылмыс түрлерінің негізгі құрамы деп аталады.

Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігінде көздеген адам өлтіру осы қылмыс түрінің сараланған құрамы деп танылады. Баптың осы бөлігі ауырлататын он үш мән-жай тармақтан тұрады.

Жеңілдететін мән-жайларда осы қылмыс түрлерінің (басымдық) құрамына жатады. Қылмыстың осы түріне Қылмыстық кодекстің 97, 98, 99, 100 баптарында көзделген адам өлтірулер жатады.

Әр адам өлтіруді қарау осы ретпен жүргізіледі.

 

 

2.1. Ауырлататын және жеңілдететін мән-жайларсыз адам өлтіру

 

Қылмыстық кодекстің 96 бабы 1 бөлігінде көзделген адам өлтіру немесе «жайң адам өлтіру қылмыстың осы түрінің негізгі құрамы боп аталады. Сондықтан адам өлтіруді саралау барысында туындайтын мәселелерді қарауды осыдан бастаған жөн.

Жай адам өлтірудің кең тараған түрлері ретінде төмендегілерге тоқтала кетуімізге болады.

 

 

Қызғаныш салдарынан адам өлтіру

 

Қасақана адам өлтірудің ниеті ретінде қызғаныш әдебиеттерде әртүрлі бағалауға ие болды. Э.Ф. Побегайло қызғаныш өзінен өзі пайдақорлық көзқарасы. болып танылмайды деп есептейді. М.К. Аниянц «қызғаныш — адамда қандай себепте туындамауына қарамастан ол ескінің жағымсыз қалдығы, осындай ниетте адам өлтіру қатаң жазалануы тиіс деген пікірдең.

Адам өлтірудің ниеті ретінде қызғаныш осы мән-жайлардың күшінде жағымсыз бағалауға ие болады.8 Бірақ та бұл жеке қарауды жоққа шығармайды, қызғаныштан адам өлтірудің қоғамға қауіптілік дәрежесі, кез келген өлтірудегідей жасалған қылмыстың нақты мән-жайларымен байланысты анықталуы тиіс. Сондықтан қызғаныштың пайда болу себебін назардан тыс қалдыруға болмайды, қызғаныш ниетінен адам өлтіруді жасау барысында немесе жасау алдында жәбірленушінің ролі және мінез-құлқын ескермеу қателікке жол берілетін еді. Қызғаныштың пайда болу себебі тек кінәлінің жаза шарасына ғана емес, оның әрекетін саралауға да әсер етеді.

Еркек және әйелдің қарым-қатынасына байланысты адам өлтірулер көбінесе эротикалық қызғаныш нәтижесінде жасалады. Ол сүйікті адамының нақты немесе сезіктену барысында уайымдану кешенінен тұрады және күрделі психологиялық құрылыммен, эмоциональдық әсер ету және жағдайлармен (көре алмау, қызғаныш, дабыл, ашу және т.б.), қиналу арқылы күмәндану, интеллектуалды және еріктілік салаларындағы күрделі көріністермен, мінез-құлықтың күрделі нысанымен, адам өлтіруді қосқанда әлеуметтік қауіптілікті түрінде сипатталады.

Бірақ эротикалық қызғаныш әділетті атап өтілгеніндей жұбайына деген мұқият қатынасқа түрткі болуы мүмкін.9

Психиатрлар қалыпты қызғаныш, он бағалы (сверхценный) қызғаныш осы және сандырақ (бред) қызғанышы деп ажыратады. Адам өлтіру істерін тергеу және соттық қарау барысында қызғаныштың сипатын анықтау қажет. Соңғы екі жағдайларда адам өлтіру есі-дұрыс еместік жағдайында келтірілуі  мүмкін. Бірақ қызғанышты тудыратын жағдайды шектеу дұрыс емес болар еді. Жасөспірімдермен жасалған қызғаныш ниетіндегі бірқатар адам өлтірулер бізге белгілі, өлтірілген (ағасына немесе қарындасына) ата-анасы немесе басқа да туысқандар осы қылмысты жасаған адамға қарағанда «жақсы көзқарастаң болғандығы анықталған.

Қызғаныштан адам өлтіруге түрткі болып көбінесе жалған немесе нақты көзіне шөп салу танылады.

Мынадай фактілер де кездесуі мүмкін, жәбірленушінің тұрмысқа шығуына немесе жәбірленушінің үйленуіне бас тартқан жағдайда адам өлтіру қызғаныш арқылы жасалды деп танылады.

Қызғаныштан адам өлтіруге басқа да түрткі болып жәбірленушінің бірге тұрудан бас тартуы болуы мүмкін.

Бірге тұрудан бас тартқандығы үшін адам өлтіруді сот тәжірибесінде қызғаныштан адам өлтіруге жатқызу мәселесі даулы болып саналады. Кейбір жағдайларда мұндай адам өлтірулерді соттар кек алу арқылы адам өлтіру деп таниды.

Біздің пікірімізше мұндай адам өлтіруден қызғаныш арқылы адам өлтіруге жатқызылуы тиіс.

Осы мәселені шешу күрделілігі мынадан көрінеді, адам өлтіру кезіндегі қызғаныш әрқашанда кеті тудыратын зұлымдық элементін құрайды. Сондықтан қызғаныш арқылы адам өлтіру өте көп жағдайларда кек алу арқылы адам өлтіру боп танылады, кек алуға түрткі болып опасыздық немесе бөлінбеген махабат танылады.

Қылмыстық кодекстің 96 бабындағы адам өлтіруді саралау үшін жеке бас қатынастарына түрткі болған кек алу және қызғаныш ниеттерін ажырату маңызға ие емес, өйткені кез-келген жағдайда осы бап қолданылады. Бірақ та осы жағдайда кінәлік жаза тағайындауда ықпал ете алатын, ол қылмысты жасауға әсер ететін себептен және шарттарды анықтауға және жоюға байланысты адам өлтірудің ниетін анықтау қажеттілігін жоққа шығаруға болмайды.

Барлық көрсетілген жағдайдарда қызғаныштың үшін негіздердің болуы немесе болмауына байланысты емес адам өлтірудің жеңілдететін мән-жайы боп табылмайтын. Пайдакүнемді эгоисттік сезімнен тұрады. Сонымен бірге қызғаныш адам мінез-құлқының ниеті ретінде көптеген басқа да кез-келген сәттерден тұрады. Кейде қызғаныш үшін түрткі болады, кейде ол қиялдың және негізсіз сезіктенудің жемісі. Бірақ кез келген жағдайда адам өлтіруді ауырлататын хағдайда жасалды деп санауы үшін қызғаныш ниеті өзіне-өзі жеткіліксіз боп табылады.

Қылмыстық кодекстің 96 бабы 1 бөлігін қолдану үшін осы баппен көзделген қызғаныш ниетін мән-жайы болуы қажет.

Кей жағдайларда қызғаныштан адам өлтіру басқа адамның тарапында әдепсіз әрекеттермен шақырылған кенеттен күшті жан толғанысы жағдайында жасалуы мүмкін. Мысалы, кінәлінің адам өлтіруге қатысуымен жасалған тұлғаның опасыздығы.

Әдебиетте кейде мынадай пікірлер бар, қызғанышпен адам өлтіру   көбінесе   физиологиялық    жан-күйзелісі    жағдайында

жасалады деген. Бірақ та тәжірибені зерттеу мынаны көрсетеді, қызғанышпен адам өлтіру жан күйзелісі жағдайында жасалған деп танылады мынадай сирек жағдайларда, өйткені қызғаныш сезімі көбінесе  кезең-кезеңімен  дамиды  және   жалпы  ереже  бойынша

қасақандылықтан пайда болуы Қылмыстық кодекстің 98 бабын қолдану үшін қажетті кенеттен пайда болу жоқ.

Д.А. Шестаков жұбайлық адам өлтіру мәселесін криминологиялық аспектіде зерттей отыра, қызғаныштан басқа қылмыстардың мынадай ниеттерін атап көрсетеді, өзін-өзі бекіту реніші, қамқорлықтан қашу және т.б.10 Барлық  осы ниеттер қызғанышпен байланысты болады, бірақ олар өздері қызғаныш ретінде қылмыстық заңды қолдану үшін дербес маңызға ие болмайды, бірақ та адам өлтіруді саралаудың бірінші кезеңінде оның мән-жайларын анықтау үшін бағыттаушы маңызға ие.

Егер ауырлататын немесе жеңілдететін мән-жайлар болмаса, онда аталған ниеттердің әрқайсысы ҚК 96 бабы 1 бөлігі бойынша қылмыстарды саралау барысында үкімді (формулировку) негізіне жатқызылуы мүмкін.

 

Ұрыс немесе төбелес кезінде адам өлтіру

 

Тәжірибені зерттеу көрсеткеніндей ұрыс немесе төбелес кезінде жасалған адам өлтірудің бірқатар бөлігі Қылмыстық кодекстің 96 бабы 1 бөлігі бойынша сараланады. Төбелес немесе ұрыс кезінде адам өлтіру ауырлататын немесе жеңілдететін мән-жайлар болмаған кезде 96 баптың 1 бөлігі бойынша сараланады.

Мысалы, облыстық соттың үкімімен Кунеев Т.Н. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 96 бабы 2 бөлігі «дң тармағы бойынша сотталған. Сотпен ол өзінің ауылдасын аса қатігездікпен адам өлтіру кінәлі деп танылды.

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының қылмыстық істер жөніндегі сот алқасы сот үкімін мынадай негіздер бойынша өзгертті, қылмыстық істің материалдарымен анықталғанындай, Кунеев және 1998 жылдың 13-ші ақпаннан 14-не қаратан түні Арам Тоба поселкесінде маскүнемдік жағдайларында поселкенің Мәдениет Үйінің қасында түнгі сағат екілердің шамасында олардың арасында ұрыс-керіс және төбелес басталды. Төбелес барысында Кунеев Д-ны ұрды және оқиға болған жатқызып қалдырып кетті. Кунеевтің ұрып-соғуынан алынған ауыр дене жарақатынан Д. қайтыс болды. Таңертең мәйіт оны ұрып-соққан орыннан табылды.

Бірінші сатылы сот сотталушы Кунеевтің әрекетінде аса қатегездік белгісі бар деп негізсіз таныды. Сотталушы онымен ешқандай   да   аса   азаптау   мақсаты   қойылмағандығын  айтты,

кінәлінің әрекетінде ешқандай аса қатігездіктің болуының объективтік белгілері көрінбейді.

Алынған жарақаттар аса қатігездік деп соттың қорытынды жасауына әкелмейді, ол тек адам өлтіруге қасақаналықты білдіреді.

Мұнадай жағдайларда, яғни аса қатігездік белгілерінің болмауы жағдайында, қылмыстық істер жөніндегі Сот алқасы сотталушының әрекеті Қылмыстық кодекстің 96 бабы 1 бөлігі бойынша ауырлатпайтын мән-жай бойынша адам өлтіру деп саралануға жатады.11

Төбелес немесе ұрыс-керіс кезінде адам өлтірудің өзі мұндай адам өлтіруді кенеттен пайда болған жан толғанысы жағдайында немесе қажетті қорғаныс шетінен шығу әлде абайсыздықпен адамға өлім келтіру деп жатқызатын мән-жайдың болуын жоққа шығармайды. Осы белгілердің болуы жағдайында төбелес немесе ұрыс-керіс жағдайында адам өлтіру Қылмыстық кодекстің 98, 99, 100 баптарымен саралануы тиіс. Мынадай жағдайларда төбелес кезінде қасақана өмірінен айыру оның шектерінен шықпай қажетті қорғану жағдайында жасалса, оның қылмыс құрамының мазмұны болмайды.

Ұрыс немесе төбелес жағдайында адам өлтіруді саралау мәселесін шешу барысында ең алдымен мыналарды ескеру керек, адам өлтірудің ниеттері қандай, ұрыс немесе төбелес адам өлтіруді ауырлататын мән-жайда жасалған деп танитын ниеттердің болуын жоқаа шығармайды. Төбелес немесе ұрыс жәбірленушімен арақатынасты күрделендіруге, одан кейін адам өлтіруге себеп болады.

Көбінесе төбелес немесе ұрыс жағдайында адам өлтіру істерін қарау барысында оларды бұзақылық ниетпен туындаған адам өлтіруден ажырату мәселесі қойылады.

Осы қылмыстарды ажырату көбінесе төбелес немесе ұрыстың (ұйымдастырушысы) кім болғандығы мәселесін алға тартады. Кейбір судьялар егер төбелес немесе ұрыстың (ұйымдастырушысы) жәбірленуші болса, онда адам өлтіру Қылмыстық кодекстің 96 бабы 1 бөлігі бойынша саралануы тиіс дейді. Адам өлтіруді (зачинщик) жасаған жағдайда, ол бұзақылық ниетпен жасалған деп саналады.

Кейбір істер бойынша соттар қолданылу негіздеріне Қылмыстық кодекстің 96 бабы 1 бөлігі бойынша төбелес кезінде адам өлтіруде ол (өзара келісімі) болды деп сілтеме жасайды, яғни кінәлі және жәбірленуші бір-бірін ұрып-соқты дейді. Осындай көзқарасы бірнеше рет В.В. Харазишвили айтты, қасақана адам өлтіру, егер ол (өзара келісім арқылы) төбелестің нәтижесі болса әрқашан Қылмыстық кодекстің 96 бабы 1 бөлігі бойынша саралануы тиіс. Нақтылығында бұл мән-жай негізгі маңызға ие емес, өйткені адам өлтіру ауырлататын жағдайда да, жан күйзелісі немесе қажетті қорғаныс жағдайында жасалуы мүмкін.

Революцияға дейінгі әдебиетте төбелес немесе ұрыс жағдайында жасалған адам өлтіру деп, өлтірілген адам төбелес немесе ұрыс-керістің қатысушысы болған жағдайда ғана жатқызылады. Сонымен бірге төбелес немесе ұрыс жағдайында адам өлтіру жағдайын мұқият зерттеу қажеттілігіне баса назар аударылады, өйткені мұндай мән-жайларда абайсыздықпен адамға өлім келтіру жоққа шығарылмайды.

Кейбір тәжірибелік қызметкерлер «ұрысң және «төбелесң арасында, екінші жағынан ниетпен — екеуіне де тең ұғым дейді. Бұл қате пікір. «Ұрысң және «төбелесң тек белгілі бір ниетпен жасалған талассыз адам өлтірудің мән-жайы. Төбелес немесе ұрыс жағдайында адам өлтірудің ниеттерін талдау көрсеткеніндей, олар әртүрлі болып келеді. Өйткені бұлар бұзақылық ниеттер болуы мүмкін, көре алмау, қызғаныш, кек алу, пайдакүнемдік, қорқақтық, маскүнем күйеуінен құтылуды тілеу, некеге тұруды жеңілдету және т.б.

Төбелес және ұрыс кезінде адам өлтіруді саралау үшін айтылғандарды қорытындылай келе, адам өлтіру ісі бойынша ең алдымен өзіне назар аудартатын төбелес немесе ұрыстың болуын (механикалық констатировать) етпеу маңызы, жасалған қылмыстың ниеті және нақты жағдайларын анықтау қажет. Адам өлтіру барысында төбелес немесе ұрыс нақты істің мән-жайларын ескермейінше қылмыстарды саралау үшін негізгі белгілер болып танылмайды. Сондықтан заң төбелесті және ұрысты адам өлтіруді саралау үшін ықпар ететін жағдайларға жатқызбайды.

«Жайң адам өлтірудің басқа да түрлері Қылмыстық кодекстің 96 бабы 1 бөлігінде көзделген адам өлтіруге тергеу және сот тәжірибесінде сирек кездесетін адам өлтірудің басқа да түрлері жатады. Олардың жалпы белгісі болып саралауға әсер ете алатын жауаптылықты ауырлататын және жеңілдететін мән-жайлардың болмауы танылады.

Жәбірленушінің құқыққа сай емес әрекеттермен байланысты кінәлінің жасаған адам өлтіруіне Қылмыстық кодекстің 96 бабының 2 бөлігін, 98, 99 баптарды қолдануды жоққа шығарады, Қылмыстық кодекстің 96 бабының 1 бөлігімен сараланады.

Қарастырылып жатқан адам өлтірудің түріне  билік    өкілінің

немесе  мемлекеттік, қоғамдық  және  басқа  да  мүлікті қорғайтын

адамның қарудың құқыққа сай емес қолданылуының нәтижесінде жәбірленушінің олардың заңды талаптарын орындамауы жатады.

Қылмыстық кодекстің 96 бабы 1 бөлігі бойынша мезгілсіз қорғану барысында жасалған адам өлтіруді саралауды да жатқызамыз. Мұндай жағдайларда шабуыл жасау болмайды, тиісінше, мұндай адам өлтіру қажетті қорғаныс жағдайында және оның шегінен шығу барысында жасалған деп танылмайды.

Адамның қорыққандығынан қателесіп кінәліні шабуыл жасаған қылмыскер деп адам өлтірсе онда бұл әрекетті Қылмыстық кодексінің 96 бабы 1 бөлігі бойынша саралануы тиіс.

Қылмыстық кодекстің 96 бабы 1 бөлігі бойынша ғылым экспериментті жүргізу немесе өнертапқыштық сынақтар барысында жасалған адам өлтіру сараланады. Қылмысты бұлай саралау үшін оның субъективтік жағын талдау маңызды. Бұл жерде тек жанама қасақаналық болуы мүмкін, адам өлтіруге кінәлі адам ғылыми эксперименттің нәтижесінде немесе өнертапқыштықты сынау барысында адамның қазаға ұшырауына (бей-жайсыз) қарайды. Осындай жағдайда адам өлтіруден тікелей қасақаналықты анықтау Қылмыстық кодекстің 96 бабы 1 бөлігін қолдануды жоққа шығарады.

Сот тәжірибесінде ниеттен тыс адам өлтірулер деп аталатын жағдайлар кездеседі. Мұндай адам өлтірулерді кейде бұзақылық ниетпен жасалған деп адам өлтірудің ниеті анықталмаған негізсіз таниды.

Барлық жағдайларда адам өлтірудің ниеті анықталмай қалса және осы ақтаңдақты толтыруға мүмкіндік болмаса, Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігін қолдану кінәлінің әрекетінде ауырлататын мән-жайлар болмаса Қылмыстық кодекстің 96 бабы 1 бөлігі диспозициясына сәйкес осы бап бойынша жатқызылады.

Қылмыстық кодекстің 96 бабы 1 бөлігі бойынша саралануға тиіс жәбірленушінің келісімі арқылы адам өлтіру де жатады, өйткені оның келісімінде құқықтық маңызы жоқ және қылмыстық жауаптылықты жоққа шығармайды. Мұндай адам өлтіруге «келісім-шартң бойынша адам өлтіру де жатқызылады, екі адам өмірден бірге кеткісі келіп келіссе, одан кейін оның біреуісі осыны жасаудан бас тартады.

Сот тәжірибесі жай адам өлтіруге, сондай-ақ жәбірленушінің нәтижесінде өтініп өзін өлтіруін сұрануы да жатады.

Жай адам өлтірудің мұндай қарауын Қылмыстық кодекстің 96 бабы 1 бөлігі бойынша адам өлтірулердің 50% астамы сараланады.

 

 

 

2.2. Ауырлататын жағдайда адам өлтіру (Қылмыстық кодекстің  96 бабы 2 бөлігі)

 

Жұмыс істеп тұрған Қылмыстық кодекстегі адам өлтіруді ауырлататын жағдайларды анықтау қылмыстарды дұрыс саралау, одан кейін кінәліге әділетті жаза тағайындау үшін маңызды.

Қазіргі кезде қылмыстық заңда жазаны ауырлататын екі мән-жайдың түрі белгілі. Біріншісі қылмысты жасайтын адамға жазаны анықтау үшін (Қылмыстық кодекстің 54 бабы), екіншісі нақты қылмыс құрамын саралауға әсер ететін белгі ретінде ерекше маңызға ие. Қылмыстық кодекстің 54 бабында аталған жазаны ауырлататын мән-жайлар, жекелеген қылмыстарды  саралауға әсер ететін мән-жайларды салыстыру көрсеткеніндей, біріншілері, екіншілерінің бағытын анықтайтын құқықтық база болып танылады. Басқаша  айтқанда Қылмыстық кодекстің Жалпы бөлімінде айтылған ауырлататын мән-жайлар жекелеген қылмыстардың құрамын нақтылайды.

Сонымен бір саралауға әсер ететін мән-жайлар өзінің сипаты бойынша Қылмыстық кодекстің Жалпы бөлімінде аталған мән-жайларға бағынышты маңызға ие деп санау дұрыс емес.

Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігінде он үш ауырлататын мән-жай көзделген. Олардың әрқайсының дербес маңызы бар.

Сондықтан істелінген іс-әрекетті тек бір ауырлататын белгі бойынша саралауға жол берілмейді, егер қылмыстарда олардың бірнешеуі болса. Осыған 33 тармағында «Азаматтардың өмірі және денсаулығына қолсұғушылыққа жауаптылықты реттейтін заңдарды соттардың қолдану жөніндең Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1994 жылғы 23 желтоқсандағы Қаулысының 33 тармағына баса назар аударылған.

Қылмыстық кодекстің  96 бабы 2 бөлігінде көзделген ауырлататын мән-жайлар барысында адам өлтіру басқа адам өлтірулермен салыстырғанда аса қоғамға қауіптілікті көрсетеді. Адам өлтіруді ауырлататын мән-жай барысында жасалған деп тану үшін кінәлінің әрекеті Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігінде көзделген бір немесе бірнеше белгілерге сәйкес келеді.

Адам өлтірудің ауырлататын мән-жайларын адам өлтірудегі жәбірленушіні сипаттайтын келесідей белгілері бойынша және осы қылмыс құрамының элементі бойынша топтастыруға болады:

• жәбірленуші адамның ерекшелігіне байланысты — екі немесе одан да көп адамдарды өлтіру («гң тармағы); осы адамның қызметтік іс-әрекетін жүзеге асыруына не кәсіби немесе қоғамдық борышының орындауына байланысты адамды немесе оның жақындарын («бң тармағы); дәрменсіз жағдайда екендігі айыпкерге белгілі адамды, сол сияқты адамды ұрлаумен не адамды кепілге алумен ұштасқан («вң тармағы); жүкті екендігі айыпкерге белгілі әйелді («гң тармағы);
• қылмыстың объективтік жағына байланысты — аса қатігездікпен жасалған адам өлтіру («дң тармағы):
• көптеген адамдардың өміріне қауіпті тәсілмен жасалған («ең тармағы);
• қылмыстың субъективтік жағына байланысты — пайда табу мақсатымен, сол сияқты жалданып не қарақшылықпен, қорқытып алушылықпен не бандитизммен ұштасқан адам өлтіру («зң тармағы); бұзақылық ниетпен («иң тармағы); басқа қылмысты жасыру немесе оны жасауды жеңілдету мақсатымен жасалған, сол сияқты зорлауға немесе жыныстық қатынас сипатындағы күш қолдану әрекеттерімен ұштасқан («кң тармағы); әлеуметтік, ұлттық, діни өшпенділік немесе араздық не қанды кек себебі бойынша («лң тармағы); жәбірленушінің мүшелерін немесе тінін пайдалану мақсатымен жасалған адам өлтіру («мң тармағы);
• қылмыстың субъектісі бойынша адамдар тобы, алдын ала сөз байласу арқылы адамдар тобы немесе ұйымдасқан топ жүзеге асырған адам өлтіру («жң тармағы).

Қылмыстық кодекстің 97-100 баптарында көзделген әрекеттерді қоспағанда, бұрын адам өлтірген адам жасаған адам өлтіру.

Сараланған мән-жайлардың бұлай бөлінуі негізінен теориялық сипатқа ие көрсетілген тармақтардың біреуінің болуы қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігін саралау үшін қажетті шарт болып танылады.

Егер Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігінің екі немесе одан да көп тармақтарында көзделген ауырлататын мән-жайлар барысында адам жасалынса, онда істелінген іс-әрекетті  барлық тармақтар бойынша саралануы тиіс, бірақ осы жерде жаза әр тармақ бойынша жекелеп тағайындалмайды.

Кейбір авторлар жұмыс істеп тұрған Қылмыстық кодекс бойынша ауырлататын мән-жайлардағы адам өлтірулерді екі топқа бөлуді ұсынады: 1) қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігінің «аң, «вң, «гң, «дң, «ең, «мң тармақтары (қылмыстық заңның осы тармақтарында адам өлтірудің ауырлататын жағдайындағы объективті  қаситтері  сипатталады);  2) Қылмыстық  кодекстің  96

бабы 2 бөлігі «бң, «жң, «зң, «иң, «кң, «лң, «нң тармақтарында көзделгендер (адам өлтірудің ауырлататын жағдайларындағы субъективті қасиеттері сипатталады).12

Одан кейін осы топтастыру адам өлтірудің ауырлататын мән-жайларын рет-ретімен орналастыру үшін қолданылады.

 

Адам өлтірудің объективтік қасиетін сипаттайтын

ауырлататын мән-жайлар

 

Екі немесе одан да көп адамдарды өлтіру

(Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «аң тармағы)

 

Азаматтардың өміріне және денсаулығына қолсүғушылыққа байланысты жауаптылықты реттейтін заңдарды соттардың қолдануы жөніндегі Қазақстан Республикасы Жоғарғы Пленумының Қаулысында (Қылмыстық кодексінің ескі редакциясында) 88 бабының 1 бөлігінде «3ң тармағында былай деп көрсетілген: екі немесе одан да көп адамдардың өмірін қасақана айыру осы баппен саралануы тиіс, іс-әрекет қысқа аралығында бір немесе бірнеше әрекеттермен орындалады және кінәлінің бірнеше адамға өлім келтіруі тікелей немесе жанама қасақаналықпен жасалынады.13

Екі немесе одан да көп адамның өмірінен айыру — кінәлінің қылмыстық ниетінің бірлігін білдіретін міндетті белгі. Қылмыстық пиғылдың бірлігімен біріктірілген екі немесе одан да көп адамды бірмезетте адам өлтіруді танимыз, бұл жерде тек тікелей қасақаналық анықталуы тиіс, ал бір мезетте адам өлтіруді тек тікелей қасақаналық емес, жанама қасақаналықта болуы мүмкін.

Бір мезетте екі немесе одан да көп адамды өлтіруге жәбірленушілер өмірінен уақыттың үзілмеуінен тыс адам өлтірулер жатады. Бұл, мысалы екі адамды бір оқпен атып өлтіру немесе жәбірленушіге бірінен кейін біріне өлім келтіру.

Кінәлінің қасақаналық бағыты барысындағы екі немесе одан да көп адам өлтіру және басқасына оқталу аяқталған қылмыс ретінде қарастырылмайды — екі немесе одан да көп адамды өлтіру — бұл қылмыстық пиғылдың нәтижесі ретіндегі нәтижесі — қылмыстың субъектісінің еркіне байланысты емес мән-жайлардан туындайды.

Мұндай жағдайларда кінәлінің әрекетін Қылмыстық кодекстің 24  бабы  және   Қылмыстық   кодекстің    96  бабы  2   бөлігі   «аң

тармағымен және Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігінің тиісті  тармағымен, басқа  да сараланған  белгілердің  болуына байланысты сараланады.   Осы  жерде кінәлінің бір мезетте адамды өлтіру реті және адам өлтіруге оқталуы қылмысты саралауы үшін маңызы жоқ.

Егер, бірнеше орындаушылар өзара рольдерді бөліскен жағдайда және бірнеше адамдарды өлтіруге қасақаналық ниеті болса, бұл жерде әр кінәлі басқа орындаушыға көмектеспей қылмысты орындады, тек бір адамның өмірін айыруға қатыса отыра, олардың әрқайсының әрекетін Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «аң тармағы бойынша саралануы тиіс. Тәжірибеде осы тармаққа байланысты қатысуды саралау барысында сот қателіктері кездеседі. Шығыс-Қазақстан облыстық сотының 1994 жылғы 12 тамыздағы үкімімен Нестеренко А.А. және Харуш-щев А.В. Қылмыстық кодекстің (баптары ескі редакцияда берілген) 17, 88 баптарының 1 бөлігі «зң  тармағы бойынша сотталған.

Соттың үкімімен Васильевка селосының тұрғындары Нестеренко және  Харущев сотпен кінәлі деп танылған, 1993 жылы 18 қазанда мас күйінде ол екеуі өзінің ауылдастары Б және Г – мен бас араздығы жағдайында ол екеуін алдын ала сөз байласты, өздерінң пиғыларын жүзеге асыру мақсатында  ол екеуі Нестеренконың үйіне келді, мас Б-ны Нестеренко балғамен және балтамен басынан ұрып өлтірді. Осыдан кейін ол «Г-ның басы сендең деп Нестеренко балтаны Харущевке берді және олар Б-ның үйіне келді, онда мас күйінде Г ұйықтап жатты, үйге кіре отыра өзімен бірге алып шыққан фонармен Г-ны жарықтандырды, ал Харущев оған балтамен басынан және мойнынан соққылар беріп өлтірді.

Жоғарғы Соттың қылмыстық істер жөніндегі сот Алқасының анықтамасымен 1994 жылғы 7 қарашада Харущевті айыптау жөніндегі үкім өзгертілген Қылмыстық кодекстің 17 және 88 бап 1 бөлігі 3 тармағы алынып тасталынды.

Жоғарғы Соттың Төрағасының бірінші орынбасарымен 1994 жылы 7 қазанда Жоғарғы Соттың Төралқасына осы іс бойынша шығарылған сот шешімін өзгерту жөнінде наразылық жарияланды.

Істің материалдарын зерттеу көрсеткеніндей әр кінәлінің ниет нақты бір жәбірленуші өлтіруге бағытталған. Олар екі адамды өлтіруге байланысты ролдерді бөлісуге байланысты алдын-ала сөз байласпаған, тек бір-біріне өзінің ренжітушісінің өмірін айыруға байланысты пиғылын білдірген.

Г-ны өлтірген Харушевтің әрекеті  Қылмыстық кодекстің 88 бабы бойынша. Ал Нестеренконың әрекеті Қылмыстық кодекстің 17, 88 баптарының 1 бөлігі «иң тармағымен саралануға жатады.

Жоғарғы Соттың Төралқасы наразылықты қанағаттандырды:

Нестеренконың әрекетін Қылмыстық кодекстің 17, 88 баптары 1бөлігі «зң тармағынан Қылмыстық кодекстің 17,88 баптары 1 бөлігі «иң тармағына, ал Харущевтің әрекетін Қылмыстық кодекстің 88 бабы 1 бөлігі «зң тармағынан ҚК-ң 88 бабы 2 бөлігіне (баптар ескі редакцияда берілген) қайта сараланған.14

Екі немесе одан да көп адамдарды әртүрлі уақыттарда өлтірілсе кінәлінің біріңғай қылмыстық ниетімен қамтылмаса, істелінген іс-әрекет Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «нң тармағы бойынша әлденеше рет жасалған қылмыс деп сараланады.

Бір мезетте бір адам өлтіруді және басқа адамға абайсызда өлім келтіруді асырған кінәлінің әрекеті қарастырылып жатқан құрамайды және қылмыстардың жиынтығы: адам өлтіру және абайсызда адамға өлім келтіру ретінде саралануы тиіс.

Егер екі немесе одан да көп адамды өлтіру, көптеген адамдардың өміріне қауіпті тәсілмен жасалса, онда істелінген іс-әрекет Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «аң және «ең тармақтарымен саралануы тиіс. Бұл жерде екі немесе одан да көп адамды өлтіру тәсілі көптеген адамдардың өміріне қауіптілігін білдіреді.

Қылмыс ҚК-ң 96 бабы 2 бөлігі «аң және «ең тармақтарының жиынтығы бойынша сараланады.

Егер кінәлі екі немесе одан да көп адамдарды қасақаналық сипатына байланысты емес көптеген адамдардың өміріне қауіпті тәсілмен жасалануы  тиіс. Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «аң тармағы бойынша қолданыла алмайды, егер бір адам өлтіру Қылмыстық кодекстің 97-100 баптарында көзделген жеңілдететін мән-жайлар барысында жасалса.

Дәрменсіз жағдайда екендігі айыпкерге белгілі адамды, сол сияқты адамды ұрлаумен не адамды кепілге алумен ұштасқан (Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «вң тармағы).

Жәбірленуші дәрменсіз жағдайда да екендігін ауырлататын мән-жай деп тану, өте дұрыс. Өйткені, бұл жағдайда адам өлтіру, көбінесе өзін қорғай алмайтын дәрмесіз  жағдайына байланысты жәбірленушінің қарсылық көрсете алмауының барысында жасалады

Сондай-ақ адам ұрлаудың және кепілге алудың өсу жағдайлары, дәрменсіз жағдайдағы адамға қол сұғу фактісін қоғамның бағаламауы, адам өлтірудің жаңа сараланған белгілеріне қосылу үшін негіз болды.

Осы баптың «вң тармағы бойынша үш сараланған мән-жайлар көзделген:

1. жәбірленушінің дәрменсіз жағдайы;
2. адамды ұрлау

в) кепілге алу

Ең көп тарағаны болып дәрменсіздіктің физиологиялық себептері танылады.

Дәрменсіздік жағдай дегеніміз, жәбірленуші белгілі бір физиологиялық немесе басқа да себептерге байланысты (жасының кәмелетке  болмауы, кәрілігі, науқастығы, физиологиялық жетіспеушілігі, зағип, саңырау болуы, аяғының және басқаларының болмауы) қылмыскерге тиімді қарсылық көрсете алмау мүмкіндігі. Адам өлтірудің осы түріне талма ауыруы, мас немесе ұйқы жағдайында, олар кінәлінің әрекетіне қарсыласа алмайтындығын жатқызамыз.

Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «вң  тармағының осы белгісі бойынша саралануға тиіс қылмыстардың ниеті, кек ғана емес, сондай-ақ пайдакүнемдік, бұзақылық ниет, қызғаныш және басқалар жатады. Мындай жағдайларда, егер ниет сараланған мән-жай болып танылға, мысалы қылмыстардың пайдакүнемдік ниеті болса Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «вң және «зң  тармақтарымен сараланады. Бұл жерде әр жағдайда кінәлі адам өлтіруді жасау барысында жәбірленушінің дәрменсіз екендігін сезінуі тиіс.

Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «вң  тармағында көзделген екі ауырлататын жағдайдағы адам өлтіруге тоқталсақ: адамды ұрлаумен немесе кепілге алумен байланысты адам өлтіру. Бұндай сараланған мән-жайлар Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «вң тармағына толықтай дұрыс қосылған, өйткені ұрланған немесе кепілге алынған адам  да дәрменсіз жағдайда болады.

Мұндай  адам  өлтіруде жәбірленуші  болып тек ұрланған немесе кепілге алынған адам ғана емес, басқа да адамдар, мысалы қылмыскерлер кепілге алған адамдарды босатуға қатысқан құқық қорғау органдарының қызметкерлері де болуы мүмкін.

Адамды ұрлаумен немесе кепілге алумен ұштасқан адам өлтірудің барлық жағдайларында кінәлінің әрекет Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «вң тармағымен және 125 немесе 234 баптардың жиынтығына сәйкес саралануы тиіс.

Жүкті екендігі айыпкерге белгілі әйелді өлтіру

(Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «гң тармағы)

 

Бұл адам өлтіру ауырлататын мән-жайлар барысында жасалған қылмыстарға жатады, өйткені кінәлі жүкті әйелге өлім келтіре отыра, нақты алғанда екі өмірге — жәбірленушінің өміріне және болашақ адамның өміріне қол сұғады. Осы мән-жайларды ескере отыра, заң жүкті әйелдің  өмірін қорғауға алады.

Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігінде көзделген адам өлтіру, кез келген ер жынысты және әйел жынысты адамдармен жасалуы мүмкін. Осындай  адам өлтірудің аса қауіптілігіне байланысты қылмыстың субъектісі неғұрлым жағымсыз сипатталады.

Жүкті әйелді өлтіруге байланысты жоғары жауаптылықты белгілей отыра, заң міндеті шарт ретінде кінәлінің әрекетін келтірілген баптың 2 бөлігі «гң тармағы бойынша саралау үшін, оны  жәбірленушінің жүктілігі жөнінде көрінеу білгендігін алдыға тартады.

Көрінеу білгендік кінәлі жүкті әйелдің өміріне қол сұғады. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумның 1994 жылғы 23 желтоқсандағы қаулысында былай атап көрсеткен: «кінәлі жәбірленушіні өлтіру барысында оның жүктілігін білу фактісін анықтау жеткілікті, бұл жерже оның жүктілік мерзімі, ұрықтың өмірге қабілеттілігі, әйелдің жүктілігіне байланысты тиісті емдеу мекемесінде есепте тұруы маңызы шамалы. 15

Егер кінәлі адам өлтіруді жасай отыра, жәбірленуші жүктілік жағдайында екен деп қате ойласа, ал мәйіті тексергенде жәбірленуші жүкті болмаса Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «гң тармағы бойынша қолданылады.

Мұндай шешіммен келісуге болады, бірақ бұл жерде мынаны ескеру қажет.16 Адам өлтірудің жағдайына байланысты, бұл жерде фактілі қателіктерге жол беріледі, ол адам өлтіруді саралайтын мән-жайлардың болуы барысындағы болжамдардан тұрады. Кінәлі жәбірленушінің тұлғасы оған адам өлтірудегі жоғары жауаптылықты туындатады деген белгілерді ескермей қателеседі. А.А. Пионтковскийдің пікірінше «қылмыстарды ауырлататын сараланған белгілердің болуы барысында қателікпен болжап қылмысты жасауды сараланған қылмыстарды жасауға оқталғандық ретінде қарастыру қажет.

Кінәлінің осы іс-әрекетін ауырлататын жағдайда адам өлтіруге оқталу деп Қылмыстық кодекстің 24 бабы және 96 баптың 2 бөлігі «гң тармағымен саралануы тиіс. Бірақ мұндай жағдайда осындай ұсынумен келісуге болмайды, өйткені жәбірленушіге өлім келтіріледі және аяқталған қылмыс деп саналады.

В.Ф. Кириченко, мұндай жағдайларда кінәлінің әрекеті ауырлататын мән-жайсыз аяқталған қылмыс ретінде немесе осындай қылмыстағы   ауырлататын   мән-жайлардағы   қылмысқа   оқталу  деп саралануы тиіс, өйткені осылай саралау тікелей жауаптылыққа тартылған нақты анықтайды. Өзінің ұсынысын ол «сараланған қылмыс үшін оқталуды жасай отыра, ол жай адам өлтіруде аяқталған деп саналмайтын  сатыға жетпеуі мүмкін. Бірқатар қылмыстар үшін мұндай мәселе және пікір қолайлы.2

Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «гң тармағы бойынша саралануы тиіс адам өлтіру барысында, көрсетілген ұғым сатысында болмауы мүмкін. Мұндай адам өлтіруге оқталу әрқашанда ауырлататын жағдайлар барысында адам өлтіруге оқталу деп танылады, ол ешқандай сатысында Қылмыстық кодекстің 96 бабы 1 бөлігі бойынша сараланбайды. Сонымен бірге, Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «гң тармағы, 24 бабы және Қылмыстық кодекстің 96 бабы 1 бөлігі бойынша саралау, кінәлі екі қылмыс жасады деп ойлаға негіз береді; нақтылығына ол бір қылмыс жасады. Мұндай жағдайда біздіңше көрсетілген жағдайларда адам өлтіруді аяқталған деп тану және Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «гң тармағын қолдану аздаған нақты емес түсіндірулерге әкеледі.17

Фактілі қателік барысында, кінәлі адам өлтіретін осы жағдайдың болмауын болжайды, ол Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «гң тармағы бойынша жауаптылыққа тартылмауы тиіс, өйткені жәбірленушінің жүктілігі жөнінде көрінеу білгендігі жоқ.

Адам өлтіру тек тікелей қасақаналықпен жасалынады, қылмыстың ниеттері әртүрлі болуы мүмкін: пайдакүнемдік, қызғаныш, ұрыс-керіс, бұзақылық ниеттер. Егер осы ниеттер өзіне өзі адам өлтіруді ауырлататын мән-жай боп танылса, онда кінәлі тек «гң  тармағымен ғана емес Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі тармақтарына сәйкес жауап береді.

 

 

Аса қатігездікпен адам өлтіру

(Қылмыстық кодекстің 96 бабы

2 бөлігі «дң тармағы)

 

Жәбірленуші аса қатігездікпен, садизммен немесе қорлаумен, сондай-ақ азаптау кез келген қылмысты ауырлататын мән-жай болып танылады (Қылмыстық кодекстің 54 бабы 1 бөлігі «иң тармағы).

Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «дң  тармағы, адам өлтіруді жасау барысында жалпы ереженің нақты көрінісі болып танылады,адам өлтірудің осы түрі қоғам үшін аса қауіпті, ол кінәлінің әрекетінің тәсілінде, жәбірленушінің және басқа да адамдардың  күйзелісіне бей-жайсыз қараудан көрініс беруі мүмкін. Адам өлтірудің осы түрінің субъектісі де неғұрлым жағымсыз болып сипатталады.

Қылмыстық кодекстің 96 бабы «дң  тармағын дұрыс қолдану адам өлтіруді жасау барысында «аса қатігездікң  ұғымын дұрыс түсінуге байланысты болады.

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумунуң қаулысынң 8 тармағына сәйкес, аса қатігездік объективті әрекеттерден, сондай-ақ кінәлінің жасауына байланысты психикалық қатынасынан көрінеді. Қылмыстық заң, аса қатігездікті адам өлтіргендігі үшін жауаптылықты ауырлататын мән-жай ретінде  тани отырып, критерийлерге бөлмей, осының негіздеріне өмірді айыру аса қатігездікпен жасалады деп танылады.

Бірқатар тергеушілер және судьялар осы сұраққа сот-медициналық экспертінің қорытындысынан жауап алғысы келеді.

Аса қатігездік — құқықтық ұғым. Оны анықтау тергеу және сот органдарының  құзіретіне жатады, олар осы жерде өркениетті қоғамда қабылданған мораль, құлықтылық нормаларын басшылыққа алады.18

Осындай істер бойынша сот медициналық экспертизаның ролі өлімнің себептері жөнінде қорытынды, жарақаттың саны және көлемі, ерекше жарақаттардың болуы, оларды келтіру сипаты және уақыты, егер сөз құрбындық бүлдіру жөнінде айтылсы. Эксперттердің қорытындысын сот істер басқа дәлелдемелермен бірге бағалайды.

Жекеленген авторлар Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «дң тармағын қолдануды ұсынады, онда орыс тілінің талқылау сөздігіндегі «қатігездікң терминін «аса қатігездікң ұғымынан ажыратпай көрсетедің.19

Тәжірибеде мұндай ұсынулар Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «дң тармағын қолданудағы шектерін негізсіз кеңейтуге алып келеді.

Осы тармақ бойынша саралау үшін құрбанға  берілген соққылардың санын ғана емес, келтірілген жарақаттардың сипатын, адам өлтіру қасақаналығының мазмұнын аса қатігездікпен жасалған деп санамауыз қажет, егер кінәлі ерекше қайғыларды қолдану фактісін сезінбесе (кінәлі жәбірленуші уласа, бір мезетте өлім келтірілегітіндігін біліп жасаса, жәбірленуші біраз уақыттан кейін ауыр азаптанып қайтыс болас).

Аса қатігездікпен жасалған адам өлтіруді зерттеу көрсеткеніндей, осындай адам өлтірулерді саралау барысындағы қателіктің негізгі себебі болып, соттар қылымыс құрамының субъективтік жағының призмасы арқылы емес, өзінше аса қатігездіктің белгілерін тануды бағалайды. Мұндай жағдайларда, осылай бағалау бір жағынан әрқашан да ескерілмейді, ең алдымен бұл жерде сөз адам өлтіру қасақана қылмыс, және  тиісінше  абайсыздыққа  қатысты  ауырлататын  мән-жай  жоққа шығарылады, басқа жағынан — әрқашанда ескерілмейді, кінәлінің өмірді айырудағы қасақаналығының түрлері және оның ерекше қатігездікке деген қатынас  сәйкес  келмеуі мүмкін.20

Аса қатізегдікке қатысты қасақаналық түрінің мәліметтерін анықтамаса адам өлтірудің мән-жайын жеткілікті толықтай анықталады деп санауға болмайды. Л.А Андрееваның айтуынша қылмыстық субъективтік жағын нақтылап талдап, адам өлтірушінің жәбірленушінің өлу фактісіне қатынасын өзінің әрекеттерін зардабы ретінде ғана емес, адам өлтірумен тікелей байланысты келтірілген зардаптарын және аса қатігездік  сипатын анықтау қажет дейді.1

Аса қатігездікпен жасалған адам өлтіруді саралауда аса қатігездік пайда болуы мүмкін.

Аса қатігездік жөніндегі бірқатар жағдайларда шіге көптеген шешімдер немесе жәбірленушіге келтірілген басқа да көптеген жарақаттар дәлел бола алады.

Адам өлтіру барысындағы аса қатігездіктің болуы немесе болмауы мәселесін дұрыс шешу тәжірибе үшін аса маңызды ие, өйткені Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «дң тармағын қолдануда адам өлтірудің  тәсіліне сілтеме сирек  негізделді.

Мұндай жағдайларда жарақаттардың немесе дене жарақаттарының болуы аса қатігездіктің дауыссыз дәлелдемесі боп танылады. Бірақ жарақаттардың көптігі әрқашанда адам өлтіруді қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «дң тармағы бойынша тануға негіз болмайды. Осылай Дуйсенов Ш. Қылмыстық кодекстің 88 бабы 1 бөлігі «гң тармағы бойынша (жаңа редакцияда 2 бөлігі «аң сотталынды. Ол өзінің әйелі Дуйсенов Гүлнәрді қасақана аса қатігездікпен келесі жағдайларда өлтірген: 1997 жылы 26 маусымда Дуйсенов әйелімен және баласымен ұрсып үйден кетіп қалған. Сағат 23.00. де қайтып оралған ол пәтеріне кіре алмаған, өйткені әйелі оған есік ашпаған. Ол сол кезде көршілес пәтердің балконынан үйіне енген, жататын бөлмеде өзінің жартылай жалаңаш әйелін көріп, қызғаныш ниетінде оның денесінің әр бөлігіне пышақпен бірнеше  соққы беріп, оқиға болған жерден кетіп қалған.

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Төралқасының мүшелерінің қорытындысына сай үнімді және кассация қаулының өзгертуі және Дуйсенов Ш. әрекетін қайта саралау жөнінде мәселе қойылған. Төраға осы қорытындымен келісті және сотталушының шағымын келейдей қанағаттандырды. Сот Дусенов Ш.әрекетін аса қатігездікпен жасалған адам өлтіру деп жәбірленушінің денесіндегі көптеген 13 пышақ жарақатын ескере отыра саралады.

Бірақ та жарақаттардың көптігі фактісі барлық жағдайларда қылмысты аса қатігездікпен жасау негізі боп танылады. Заңның ұғымына сай аса  қатігездікпен адам өлтіруге кінәлі деп тану үшін кінәлі аса қатігездікпен қылмыс жасауға бағытталған  қасақана әрекет еткендігі және жәбірленушіге ерекше азаптау және жан-толғанысын көрінеу келтіргендігін және оны тілегендігін анықтау қажет.

Мұндай мән-жайлар анықталған жоқ. Жәбірленушінің өлімі туындаған барлық кесілген жарақаттар мойын жағынан басқасы жеңіл, (жоғарғы)    болып  танылады  және олар негізінен төменгі жағынан орналасқан. Сонымен бірге ісітің материалдарынан көрінгендей, қылмысты жасау түні бүкіл кварталда электр жарығы болмаған, яғни пәтер қараңғы болған. Осы дерек көрсеткеніндей сотталушы жарақатты тәртіпке сай емес келтірген. Бұндай жағдайларда Дуйсеновпен істелінген іс-әрекетті ауырлататын мән-жайсыз жасалған қасақана адам өлтіру деп саралануы тиіс.21

Қылмыстық  кодекстің  96  бабы  2 бөлігі  «дң  тармағына  сай

жәбірленуші жақын адамдардың көзінше қасақана адам өлтіру (мысалы ата-аналарының және басқалардың қатысуымен және жәбірленушіге жақын және белгілі бір себептерге байланысты оларға тиімді көмек көрсете алмайтын адамдардың  көзінше балаларын өлтіру); кінәлі өзі ниетін жүзеге асыру барысында жәбірленушінің дәрменсіз жағдайын пайдаланып адам өлтіру  жағдайлары, ол оның өмірін айыратындығын сезінді, бірақ жасы немесе басқа да себептерге байланысты оған қарсылық көрсете алмады, өзара жақын қатынастарда тұрған адамдарды, бір-бірінің көзінше кезекпен өлтіру. Жәбірленушіні өлтіргеннен кейін мәйітті қалпын келтіргісіз ету немесе оны қорлау соны жасырған мақсатымен бөлшектеу жағдайларынан басқасы) қылмыстың субъектісінің аса қатігездігі жөнінде білдіреді және Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «гң тармағын саралау үшін негіз болуы тиіс.

 

Көптеген адамдардың өміріне қауіпті тәсілмен адам өлтіру (Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «ең тармағы)

 

Адам  өлтірудің түрінің қауіптілігі мынадай көрінеді, кінәлі сол қауіптілікке  немқұрайды қарайлы, ол өзінің әрекеттерімен айналасына қауіп келтіреді.

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1994 жылғы 23  желтоқсанда  «Соттардың  азаматтардың  өмірі  және  денсаулығына қолсұғушылыққа байланысты жауаптылықты реттейтін  заңдарды қолдануы жөніндегі” Қаулысында былай атап көрсетеді: “Адамдардың өміріне қауіпті тәсілмен жасалған қасақана адам өлтіруді саралау үшін, мынаны анықтау қажет, белгілі бір адам өлтіру қасақаналығын жүзеге асыра отыра, кінәлі басқа да адамдардың өміріне және денсаулығына нақты  қауіп тудыратын тәсілді қолданадың.22

Тиісінше, адам өлтірудің маңызды тәсілі — қоғмға қауіпті, яғни көп жағдайларда адам өлтіруге мұндай тәсілді қолдану (өрт, қою, жарылыс жасау, автомат қаруымен адамдар тобына оқ жаудыру, бірнеше адам бар атомобиль апатын жасау) көптеген азаматтардың өмірі үшін қауіпті болып танылады. Адам өлтірудің осы түріне әртүрлі автоматтық (маман   құралу) көмегімен өмірінен айыруды жатқызуға болады, ол осындай приспособлениялармен жанасуға келуі мүмкін. Ең алымен бұл өмірге қол сұғу процесінде тек нақты адамға ғана емес, бір адамға

қорқытуды қолданатын қарулар және құралдар қолданылады.

Осы адам өлтіру барысындағы тәсілдің қауіптілігі абстрактілі емес нақты жағдайда бағаланады. Жарылыс құрылғыларын қолдану немесе тек бір жәбірленуші орналасқан адам жоқ жерде транспорт құралымен басып кетуді Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «ең тармағымен тиіс. Осы тармақ бойынша саралау барысында жәбірленушінің адам өлтіруге қасақаналығына қатысты, кінәлінің жәбірленушінің адам өлтіру тәсілінің таңдап алынған нәтижесінде нақты зиян  шеккендердің саны маңызға ие емес. Тек бір адамның өмірін айыру Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «е.ң тармағын қолдануды жоққа шығарады, егер адам өлтірудің тәсілі бірнеше адамдарға қауіпті болса басқа да адамдарға өлім келтіру қауіптілігі жалған емес нақты болуы қажет, болжалданған емес шындығында өмір сүруі тиіс.

Қарастырылып жатқан адам өлтірудің осы түрінде белгілі бір адамды өлтіру тікелей қасақаналықпен жасалынады.

Кінәлінің өлім келтіруге немесе басқа адамдарға зиян келтіру қатынасы жанама қасақаналық нысанында көрініс береді.

Егер көптеген адамдардың өмірі үшін қауіпті тәсілмен адам өлтіру, бірнеше адамдардың өмірін қиюға алып келсе, кінәлінің әрекеті Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «аң, «ең тармақтары бойынша саралануы тиіс. Егер көрсетілген әрекеттер бір адамның өмірін қиюға және басқа адамға зиян келтірілсе саралау Қылмыстық кодекстің баптарының жиынтығы бойынша: Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «ең тармағы және денсаулыққа зиян келтіргендігі үшін жауаптылық көздейтін  Қылмыстық кодекстің тиісті баптарымен саралануы тиіс.

 

Жәбірленушінің органдарын немесе тінін пайдалану мақсатымен адам өлтіру (Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «мң тармағы)

 

Қылмыстық кодекстің адам өлтіру үшін жауаптылықты ауырлататын   жаңа мән-жайдың пайда болуы, адамның органдарын   немесе  тінін заңсыз алу фактілерменкүресті жүргізуде қылмыстық-құқықтық құралдардың қажеттілігімен байланысты. Трансплантация  бойынша медицинаның қазіргі жетіспектері донорлық материалы іздеу  жөніндегі табиғи қажеттілікті тудырады. Осыған байланысты осындай мақсатпен адам өлтіру аса қауіпті болып танылады.

Қылмыстық  кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «мң тармағымен көзделген адам өлтіру медициналық қызметкерді қосқандағы кез-келген адаммен жасалуы мүмкін, көрсетіп өткеніндей осындай қылмысты жасау сире болса да медициналық танымда ие адамдардың қатысуынсыз, органдар немесе тіннер зорлық және жәбірленушінің өмірінен айыру жолымен, сондай-ақ игілікті соттаулармен соның ішінде жәбірленушінің мүддесінде медициналық операция жүргізу сылтауымен, ол үшін жаман аяқталады.

Бұл қылмыс тек тікелей қасақаналықпен жасалынады.

Қылмыстық ниеті  пайдакүнемдік әлде мансапқорлық (бастығына жағымпаздану) немесе басқа өмірін айыру есебінен  жақын адамының өмірін құтқаруға ұмтылудан көрінеді.

Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «мң тармағымен көзделген адам өлтіру қылмыстың ниеті және жағдайларына байланысты. Бір мезетте осы баппен («аң, «вң, «дң, «жң, «азң, «иң) сараланады. Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «мң тармағы осы баптың басқа да тармақтарымен өзінің құқықтық сипаттамасы бойынша саралауды үйлестіру мүмкін емес.23

 

Адам  өлтірудің және кінәлінің тұлғасының субъективтік

қасиеттерін сипаттайтын ауырлататын мән-жайлар

 

Осы адамның қызметтік іс-әрекетін жүзеге асыруына ие кәсіби немесе қоғамдық борышын орындауына байланысты адамды немесе оның жақындарын өлтіру (Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «бң тармағы).

Адам өлтірудің осы түрі жәбірленушінің қызметтік іс-әрекеті, өзінің кәсіби немесе қоғамдық парызын жүзеге асыруға кедергі келтіруге бағытталған. «Бң тармағымен саралау үшін адам өлтіруді жасау уақыты — жәбірленушінің міндеттерін орындау кезі немесе осындай кейін бірнеше уақыттан кейін уақыты маңызға ие емес.

Осындай адам өлтірудің жәбірленушісі болып тек осындай міндеттерді жүзеге асырушы адам ғана емес, оның жақындары да болуы мүмкін. Соңғыларына жәбірленушімен қан туыстығы бойынша тұрған адамдар ғана емес, қалыптасқан өзара қатынастарға байланысты (күйеуі, қалыңдығы, қамқоршысы, қамқорлығындар) танылады.

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты  Пленумының 1994 жылғы 23 желтоқсандағы Азаматтардың өмірі және денсаулығына қолсұғуштыққа жауаптылықты реттейтін  заңдарды  саралау борышында соттардың қолдануы жөнінде атап көрсетілген, жәбірленушінің    өзінің      қызметін     және  қоғамдық  парызын

орындауға   байланысты   кінәсі  өзінің  әрекетінде өзінің меншіктік   немесе  қызметтік  парызын   атқаруға  байланысты  адамға  қарсы  шығады  деп  заң болжайды, ең алдымен ол оның өміріне қол сұғады, сондықтан жәбірленушінің  қандай құқыққа сай қызметін және парызын атқаруға байланысты кінәләнің қылмысты  жасаға  түрткі   болғандығын анықтауға қажет дейді.

Қызметтік  ісәрекетін  немесе  кәсіби  парызын  орындау деп кез келген адамның (тек лауазымды емес) қызметтік немесе кәсіби міндеттерінің   шеңберіне   кіретін  іс-әрекетін  айтамыз.  Қоғамдық парызды орындау — бұл азаматтармен өзіне арнайы қабылданған   қоғамдық міндеттерді, сондай-ақ қоғамның немесе жекелеген   адамдардың   мүддесінде  басқа  да іс-әрекеттерді жасау  (құқықбұзушылықты  бұлтартпау, дайындалып жатқан  иеме  жасалған  қылмыстар және басқалар жөнінде хабарлау).

Барлық  жағдайларда жәбірленушінің қызметтік, кәсіби немесе қоғамдық қызметі құқыққа сай сипатта болуы тиіс. Сондықтан адам өлтіру «бң тармағы бойынша сараланбауы тиіс, егер жәбірленуші құқыққа сай емес әрекеттер жасаса, мысалы, қызметтік  өкілеттіктерін теріс пайдалану.

Судьяның, прокурордың, тергеушінің, анықтама жүргізуші адамның, қорғаушының, эксперттің, сот приставаның, соған тең қылмыстық   азаматтық  істерді қараумен байланысты жақындарын, сондай-ақ сотталы адам ала тергеу  өндірісіндегі материалдарды   қарау   немесе  соттың  үкімін, шешімін немесе сот актісін орындау қылмыстық кодекстің 340 бабы — арнйы нормасы   бойынша жауаптылыққа тартылған, құқық қорғау органы қызметкері болып  танылмайтын, бірақ өзін кінәлінің алдында  осылай таныстырған және қоғамдық тәртіпті қорғауға бағытталған әрекеттерді орындалуды Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «бң тармағы бойынша саралаймыз.

Субъективтік жағынан бұл қылмыс тек тікелей қасақаналықпен  жасалынуы  мүмкін.  Кінәлі қызметтік міндеттерді   (кәсіби немесе қоғамдық парыз)  атқаруға байланысты   немесе олардың жақындарына осы қызметтің айыруға кедергі келтіреді және атқарылған парызды (міндетті) бұлтартады немесе кек алуға қолсұғуды біледі. Осы мақсат Қылмыстық  кодекстің  96 бабы 2 бөлігі «бң тармағы бойынша саралауды (обусловливает), жәбірленушінің тұлғасына қателесу барысында, немесе адам өлтіру ниеті осы жағдайда толықтай жүзеге асырылады.

 

Топ болып, алдын ала сөз байласын топ болып

немесе ұйымдасқан топпен жасалынған адам өлтіру

(Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «жң тармағы)

 

Осы тармаққа «Қазақстан Республикасындағы  қылмыстылықпен күрес мәселесі жөніндегі Қазақстан Республикасының бірқатар заң  актілеріне өзгерістер және  толықтырулар  еңгізу жөніндегің 5 мамыр 2000 жылғы № 47-11, Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес өзгеріс еңгізілген, онда  мынадай   белгілермен «топ болып, алдын ала сөз байласын топ болып жасалғанң. Осы тармақтың толық атауы жоғарыда келтірелген.

Қылмыстық кодекстің 54 бабы 1 бөлігі «вң тармағында ауырлататын мән-жай: қылмысты топ болып, алдын-ала сөз байласу арқылы топ болып, ұйымдасқан немесе қылмыстық қауымдастық  (қылмыстық қоғамдастық) жасау деп көрсетіледі, Қылмыстық  кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «жң тармағы, мәні бойынша жоғарыда келтірілген ұғым қайталанады, онда тек қылмыстық қауымдастық деген ұғым жоқ.

Топ болып    қылмыс  жасаудың қоғамға қауіптілігі алдын-ала сөз  байласудан   емес, мұндай   адам   өлтіру жәбірленушіні қылмыс жасау  процесінде  күштердің  арасалмағына байланысты қолайсыз   жағдайға қояды, ал кейде қарсылық көрсету мүмкіндігін   тоқтатады, сонымен қатар топ болып адам өлтіруді жасау   қылмыстық іздерін жасыру үшін және басқа да  мақсаттарға  жету үшін мүмкіндіктерін кеңейтеді, егер олар оны жасау барысында  құдаланса.

Адам өлтірудің көпшілік бөлігі топ болып алдын ала сөз байласу арқылы жасалынады және осы белгінің Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «жң тармағының белгісін қосу заңды деп айтылады.

Алдын ала сөз байласу деп  кез келген уақыт аралығындағы, адам  өлтіруді   жасаудың басталуына дейін, нақтырақ айтқанда оны жасауға дейін  оқталған қатысушылардың  арасындағы қол жеткен қылмыстардың келісуін айтамыз. Алдын ала сөз байласу осы   адамның   қылмыс жасауға  басқа да адаммен бірге дайындалу уақытын айтамыз. Басқа адамның адам өлтіру  процесінде  қосылуы Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «жң тармағы   бойынша   саралауды  жоққа шығармайды. Алдын ала сөз байласу  барысында    орындаушылармен бірге басқа да қатысуы мүмкін: адам  өлтірудің  ұйымдастырушылары, азғырушылары немесе көмектесушілері  де қатыса алады, қылмысты жасау  барысында  олардың әрекетін Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «жң тармағымен және 28 баптың тиісті бөлігімен саралануы тиіс.

Топ болып адам өлтіруді жасау мәселесі кімді қоса орындаушы деп санау мәселесімен  тығыз байланысты, тек жәбірленушінің  өмірін  айыруда немесе  құрбандыққа өлім келтіруге байланысты жүгінеді.

Топ болып адамның өмірінен айыру дегеніміз адам өлтіру жөніндегі келісімнен кейін топ болып бір адамға қылмысты жасау  жөніндегі ұғым  жатқызылмайды. Егер одан өлтіру тікелей екі немесе  одан да көп адамдармен жасалса Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «жң тармағымен қолданудың дұрыстығы мәселесі күмән  тудырмайды.

Топтық қылмыстардың  қауіптілігін ескере  отыра,  заңшығарушы оның ұйымдасқан топ боп жасаған адам өлтіруді осындай сараланған белгісін еңгізуді қажет деп тапты.

Қылмыстық кодекстің 31 бабы 5 бөлігіне сәйкес ұйымдасқан топ деп  қатысудың мынадай нысанын «бір немесе бірнеше қылмыстарды жасау үшін алдын ала  біріккен тұрақты топтың түсінеміз.

Адам өлтірудің осы түрі қоғм үшін аса қауіпті, ұйымдасқан топ қылмыстық мақсатпен алдын-ала бірігеді, адам өлтіру  тыңғылықты  дайындалады, ролдері нақты бөлу орын алады. Адам өлтірудің осы түрін ашу — бұл күрделі процесс.

Ұйымдасқан топтың осы белгісі бойынша саралау үшін қатысушының  қасақаналығы, адам өлтірудің  атқарылған роліне байланысты емес жәбірленушіге бірігіп өлім келтіруге бағытталуы тиіс. Кез келген тікелей орындаушыға қолсұғуды жеңілдететін қосымша әрекет адам өлтіруге қоса  орындаушылық ретінде қарастырады, тиісінше  Қылмыстық кодекстің 38 бабына сілтемені талап етпейді.

Қылмыстық  қауымдастықпен (қылмыстық  қоғамдастықпен)  жасалған  адам  өлтіруді де  Қылмыстық  кодекстің  96 бабы 2 бөлігі «жң   тармағымен  саралануы  тиіс  деп  атап   көрсетеді, өйткені,  біріншеден  қатысудың  мұндай  нысаны  ұйымдасқан  топқа  қарағанда  қауіпті.

Екіншіден  қылмыстық  қауымдастық  (қылмыстық  қоғамдастық).  Егер   тек  оған  тән  ерекшеленген   белгілерді  алып  тастаса, бірмезетте  ұйымдасқан  топтың  белгілеріне:  бір  немесе  бірнеше  қылмыстарды  жасау  үшін  — топтың  мүшелерінің  тұрақтылық  және  мақсаты  үшін  бірігуі. 24

Соңғы  жылдары  Қазақстанның  құқық  қорғау  органдары  көбінесе  жақсы  қаруланған,  техникалық  жағынан  жарақтандырылған  өзінің   өкілдерін  билік  және  күш  құралымдарында   өкілдері  бар  қылмыстық  құрылымдармен  күресуде,  оған  бірнеше  жылдардың  ішінде Алматы  қаласында  аса  қауіпті  қылмыстарды жасаған,  соның  ішінде  үш  адамды  өлтірген  Можаевтың  бандысын  жатқызуға  болады.

 

Пайдакүнемдікниетпен немесе  қарақшылықпен, қорқытып алушылықпен немесе бандитизммен ұштасқан адам өлтіру (Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «зң тармағы)

 

Қазақстан Республикасының  қылмыстылықпен  күресу  мәселелері  бойынша  5 мамыр  2000 жылғы  № 47-113  бірқатар  заң  актілеріне  өзгерістер  толықтырулар  еңгізу  жөніндегі  Заңына  сәйкес  96  бап  2 бөлігі  «зң   тармағын  «қарақшылықпен,  қорқытып  алушылықпен  немесе  бандитизммен  ұштасқан  немесең  осы  қылмыстың  толық  атауы  жоғарыда  келтірілген.

Пайдакүнемдік — бірқатар  қылмыстардың  сараланған   белгісі,  соның ішінде  адам  өлтіру  қылмысы да.  Пайдакүнемдік  ниетімен  адам  өлтіруді  дұрыс саралау  үшіносы  ниеттердің  мазмұнын  ашу  маңызды.

Пайдакүнемдік  ниет  кең  мағынада  материалды  пайданы  қамтиды.  Оны  тек  мүлікті және ақшаны  иелеуге жатқызуға  болмайды,  бірақ  та  көптеген  пайдакүнемдіктен  көбінесе  мүлікті  және  ақшаны  иелену  үшін  жасалады.25 Адам  өлтірудегі  пайдакүнемдік  —  бұл  кінәлі  адам  өлтіруге  дейін  ие  болмаған  материалды  пайданы  иелену  ғана  емес, бірақ  белгілі-бір  материалдық  шығындардан  қазір  және  келешекте  құтылуға   ұмтылу,  заңды  негіздерде  айырылғысы  келген   материалды  игіліктерді  қысқарту

Қазақстан  Республикасы  Жоғарғы   Соты  Пленумының  1994  жылғы  23  желтоқсандағы  қаулысында  былай  деп түсіндірді,  пайдакүнемдікпен  жасалған  адам  өлтіру  деп  «қасақана  адам  өлтіру  саралануың  тиіс.

Кез   келген  материалды пайданы  алумақсатында  өзі  және  басқалар  үшін  жасаған  (ақша,  заттар, тұрған  үйге мүліктік  құқық,  үшінші  адамдарға  сыйақты) әлде  материалды  шығындардан     құтылу   ( мүлікті,   берешекті   қайтару,   қызмет  көрсетуді  төлеу,  алимент  және  басқаларының  мүліктік  міндетті  төлемдерін  орындау).26

Пайдакүнемдікпен  адам  өлтіру  деп  жәбірленуші  болып танылатындығына  байланысты :  мүлікті  иеленуші  ( басқа  да құндышықты )  немесе  оның  нелігінде  болған  әлде  оған  сақтауға  берген  кінәлі  оның  өлуіне  байланысты  белгілі  бір  мүліктік  сипаттағы  құқықтарды  алуға  үміттенетін, жәбірленуші  адамды, сондай-ақ  материалды  пайданы  кім  алатындығы  маңызды  емес: кінәлінің  өзі әлде оның  жақындары,  мысалы  отбасы мүшелері,  оның  тағдырына  мүдделі  адамдар.

Пайдакүнемдік  ниетіндегі  адам  өлтіру  барысындағы  қасақаналық  нысаны жөніндегі  мәселені  шешу  үшін  осы  адам  өлтіру  пайдакүнемдік  адам  өлтіру   белгілеріне  сәйкес  келе ме  немесе  ол бір  мезетте  басқа  да  қылмыстармен  бірге жасалғандығын анықтау қажет. Бір қылмыс  — пайдакүнемдік адам өлтірумен жасалса, субъект әрқашанда мүлікті, материалдың сипаттығы басқа да құндылықтар және құқықтарды иелену мақсатында тікелей қасақаналықпен жасалынады.

қарашылықпен шабуыл жасау барысында жасалған пайдакүнемдікпен адам өлтіру мәселесі басқаша шешілуі тиіс. Біз А.В. Наумовпен27  келісеміз ,  өйткені мұндай адам  өлтіру тек тікелей емес, жанама қасақаналықпен де жасалады. Кейбір жағдайларда кінәлі жәбірленушінің мүлкін иеленіп, оған өлім келтіреді және нәтижеге бей-жай қарайды.

Адам өлтіруді пайдакүнемдікпен жасады және Қылмыстық кодекстің 79 бабы және 96 бабы 2 бөлігі «зң тармағының қолдану үшін, кінәлінің адам өлтіруге дейін мүлікті иелену ниеті анықтау қажет.

Егер пайдакүнемдік адам өлтіруді жасаудың ниеті болмаса, онда жәбірленушіні өлтіргеннен кейін мүлікті алумен байланысты кінәлінің әрекетін меншікке қарсы қылмыстар үшін жауаптылықты көздейтін Қылмыстық кодекстің баптарымен және басқа да сараланған жағдайлардың болуына байланысты Қылмыстық кодекстің 96 бабының тиісті бөлігімен саралануы тиіс, берешекті қайтармауға байланысты ұрыс нәтижесінде пайдакүнемдік ниетпен адам өлтіру және берешектің есебін жабу үшін мүлікті иеленумен байланысты болса. Осы жағдайда бұл жай адам өлтіру.

Адам өлтіру қылмыстары жағдайларда қарақшылықпен шабуыл  жасау  барысында  жасалуы  мүмкін.     Мұндай  жағдайда

істелінген іс-әрекет қалай саралануы тиіс . Әдебиетте әртүрлі көзқарастар айтылған.28

Осыған байланысты адамның өмірінен айыру қарақшылықтың құрамымен қамтылмайды, өйткені қарақшылық Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «зң  тармағының диспозициясымен қамтылмайды. Қарақшылық барысында жасалған адам өлтіру, қылмыстардың жиынтығы бойынша саралануы тиіс, яғни  Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «зң  тармағы және 179 баппен саралануы тиіс.

Меншікті қорғауға байланысты жасалған адам өлтіру әлде меншікке қарсы қылмыстарды жасағаннан кейін бірқатар уақыттан кейін кек алу арқылы адам өлтіру ретінде қарастылады (Қылмыстық кодекстің 96 бабы 1 бөлігі).

Пайдакүнемдік ниеттер басқа да мақсаттармен бірге меншікке қарсы қылмыстарды жасаған уақыттан кейін кек алу арқылы адам өлтіру ретінде қарастырылған (Қылмыстық кодекстің 96 бабы 1 бөлігі).

Пайдакүнемдік ниеттен басқа да мақсаттармен бірге банданы құру және адам өлтірудің  қатысушылары жасаған мақсат болуы мүмкін.  Қарақшылықпен ұштасқан адам өлтіру алдын-ала сөз байласуда тұрмаған бір адамен жасалуы мүмкін, бандитизммен ұштасқан адам өлтіру әрқашанда бандамен жасалынады, егер тікелей орындаушысы бір адам таныса, пайдакүнемдік мақсаттарды орындау үшін бандының басқа да қатысушылары, банда адам өлтіруді қосқандағы кез-келген тәсілмен жасаса.

Бандитизммен ұштасқан пайдакүнемдікпен адам өлтіруде Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «зң тармағы және 237 баппен қылмыстардың жиынтығы бойынша сараланады.

Қарақшылық барысында пайдакүнемдікпен адам өлтіруді және бандитизмді және қарақшылық  белгісінсіз пайдакүнемдікпен адам өлтіруді ажырату критерийі болып міндетті үш белгілердің жиынтығының болуы немесе болмауы танылады.

Егер адам өлтіру, біріншіден шабуыл жасау арқылы, екіншіден материалдық құндылықтарды иелену мақсатымен, үшіншіден мүлікті иелену адам өлтіруді жасау кезінде жүзеге асырылса немесе пайдакүнемдік адам өлтіру және қарақшылық немесе бандитизмнің жиынтығы болған жағдайда тікелей көрінсе.

 

 

1 Бородин С.В. Ответственность за убийство: квалификация инаказание по Российскому праву М. 1994  с.61

Андреева Л.А. Совокупность  корыстного убийства и разбоя  // Сборник законов  1972  № 7 с.53

 

Қорқытып алумен ұштасқан адам өлтіру көбінесе қылмыстық топтардың  кәсіпкерлік қызметпен айналысатын ұйымдардан және  тұлғалардан  «өзінің үлесінң     талап етуімен  байланысты. Адам өлтіруді осы белгісі бойынша саралау  қорқытып алушы жәбірленушіден  алғаны немесе алмағаны маңызғаие емес, қорқытып алушылықпен ұштасқан адам өлтіруді Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «зң  тармағы және 181 бабымен саралайды.

Қарақшылықпен үштасқан пайдакүнемдікпен адам өлтіруді жасалған қылмысты жасыру мақсатымен жасалған адам өлтіруден (Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «зң  және «кң тармағы) ажырату қажет. Мынадай жағдайлар кездеседі: мүлікті иеленгеннен кейін осы мүлікті устау ниетімен қарақшылық шабуыл  жасағаннан кейін бірден адам өлтіру және бірмезетте қарақшылықты жасыру мақсатымен. Мұндай саралау тікелей қасақаналықпен жасалған адам өлтіруде болуы мүмкін. Мұнда Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «зң  және «кң тармақтарының көрсетілген жиықтығы қолданылады.

Егер адам  өлтіру қарақшылық барысында тартып алынған заттар немесе ақшаларды жәбірленушіге қайтарғысы келмейтін  ойсыз қарақшылық  шабуылдан кейін жасалса, онда осындай адам өлтіруді қарақшылық шабуыл жасауды жасыру мақсатымен жасалған адам өлтіру деп санап және осы қылмысты Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «кң тармағы және 179 баппенсаралануы тиіс.

Жалдамалалықпен адам өлтіру немесе тапсырыспен адам өлтіру пайдакүнемдік ниетпен адам өлтірудің бір түрі ретінде қарастырылады. Осы жағдайда ниеттің пайдакүнемдік сипаты неғұрлым нақтырақ көрінеді.  Ол ережеге сай белгілі бір жағдайлармен жабылмаған жас адам өлтіруге жетекші стимул ретінде қарастырады.

Тапсырыс беруші және тапсырысты орындаушының әрекетіндегі саралаудың елеулі айырмашылығын ескеру қажет. Сый ақы үшін қасақана жасаған  адамның әрекетін Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «зң тармағымен саралануы тиіс және осы адам өлтіруді ұйымдастырған (тапсырыс беруші) адамның әрекеті немесе сый ақы үшін адам өлтіру орындаушыны көндірген, яғни Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «зң  тармағы және 28 бабы жалдамалық бойынша саралануы тиіс.

Тапсырыспен адам өлтірудің ниеті болып көбінесе бәсекелестікті жою, саяси ниеттері және басқалары бойынша нақты мақсатты шешу. Мұндай адам өлтірудің құрбаны болып: кәсіпкерлер және коммерсанттар — 46 процент, қылмыстық аяның жетекшілері — 38 процент (мысалы, «фестивальң 1993 жылы  Баха-фестиваль   рэкетирді   өлтіру  және өскемендік  «Ниндзяң тобының жетекшісі, 1995 жылы Қарағандыдан «заңдағм ұрының өлтіру). 1

Қазақстан  Республикасындағы тапсырыспен адам өлтіру  1992 жылы  жасалды: Қарағанды    металлургия   комбинатының бас директоры   азамат Свичинский, осы  жылы Казспецэкспорттың бас  директор  Т.  Ибраевты   белгісіз   киллерге   атып  өлтіргізді.

Жалдамалылықпен адам өлтірудің ерекшеленген  нысаны және  міндетті  белгісі болып қатысушылардың арасындағы ролдерді   бөлу,  тапсырыс беруші  қылмыстық азғырушысы немесе  ұйымдастырушысы ретінде, сыйақы үшін қылмыстық ниеті атқаратындар орындаушы болып тынылады. Тапсырыспен адам өлтірудің  ұйымдастырушысы немесе азғырушысы пайдакүнемдікпен адам өлтіруге қатысқандығы үшін, оның пайдакүнемдік иетінің болмауына қарамастан жауап беруі тиіс. Пайдакүнемдік  ниеті анықтау қарастырылып жатқан адам өлтірудің тек орындаушысы үшін міндетті.

 

 

Бұзақылық ниетпен адам өлтіру

(Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «иң тармағы)

 

Бұзақылық  ниеті – бұл  қоғамды  және  жалпы   қабылданған   жүріс-тұрыс    құлықтылық   нормаларын  сыйламау.

Бұзақылық ниетпен адам өлтіру қоғамды нақты сыйламау, жалпы қабылданған жүріс-тұрыс нормалары және ережелерін құметтемеу, ережеге сай, кінәлі қылмысты белгілі бір түрткісі немесе адам өлтіру үшін маңызы шамалы түрткі ретінде пайдаланады. Бұзақылық ниеттер адамдық қасиетіне құрметпен қарамауына байланысты (разнузданного) эгоизммен, қоғамдық мүдделерге бей-жай  қарамайтын қатынастардан, мораль нормаларын қадірлемеуден туындайды.

Б. мас күйінде өзінің жұбайы А. және азамат М-ны  балағаттап тиіскен, олармен төбелесті бастаған, одан кейін адам өлтіру  мақсатымен А-ның кеуде тұсына (колото-резанное) жарақат

 

 

 

1 Нургалиев Б.М. Организованная преступная деятельность: уголовно-правовые, процессуальные и криминологические аспекты Караганда, 1997   с.67

 

келтірген, осыдан жәбірленуші қайтыс болған.1

Бұл жерде адам өлтірудің орны (мысалы, қоғамдық орын) Қылмыстық  кодекстің  96 бабы 2 бөлігі «иң тармағын қолдану үшін  дербес маңызға ие  болмайтындығын, айта кетуіміз керек.

Адам   өлтіруге  қасақаналықты  тудырған  маңызды және тікелей себеп болып қоғамға жат ниеттер танылатындығын анықтауымыз  қажет.

Мәлім   болғанындай, ниет қылмыстың субъективтік жағының    қосымша   белгісі  болып саналады, бұзақылық ниетпен адам өлтіру істерінде ол міндетті болып танылады, сондықтан бұзақылық ниетпен адам өлтірудің ниеті, барлық жағдайларда   Қылмыстық   кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «иң тармағын   дұрыс қолдау үшін қажетті шарт ретінде анықталуы тиіс. Адам өлтірудің ниетінің анықталмауы,  жоғарыда  айтылғандай   оны   бұзақылық  ниетпен жасалынған деп тану үшін негіз болмайды.2

Көбінесе бұзақылық ниетпен адам өлтіру бұзақылық әрекеттердің   жалған   боп табылады. Бұзақылық ниетпен жасалған   адам   өлтіруді және бұзақылықты дербес қылмыс ретінде   жиынтығы  бойынша   саралануға   жол беріледі, егер адам  өлтіруге  келтірілген   әрекетте, адам  өлтіруді  жасағандығына  байланысты  емес,  қоғамды  нақты  құметтемеуден  көрінетін, қоғамдық тәртіпті өрескел бұзатын белгілердің   мазмұнына   көрінсе.  Осындай жағдайларда істелінген   іс-әрекет   Қылмыстық  кодекстің  96 бабы  2 бөлігі  «иң  тармағы  және  Қылмыстық  кодекстің  257  бабымен  сараланады.

Бұзақылық   ниеттер  адам  өлтіру  жасағау  барысындағы  басқа  да   ниеттермен    сиыса  алады,  олар  қызғанышпен,  кек  алумен,  көре   алмаушылықпен    және   басқаларымен   толықтай  сиысады.  Бірқатар   адам  өлтірулерді     саралау     барысында  осы  ниеттерді  бұзақылық  ниеттерден   ажырату  мндетті  туындайды.    Көбінесе  бұл    мәселе     кект і  ажырату  барысында  туындайды.    Осы   ниеттердің  әртүрлі  табиғаты   ескерілуі  тиіс.

 

 

 

 

2 Беляев  В. Г. , Свидлов А.М.    Вопросы  квалифицированных    убийств   М., 1984   с.22

 

 

Егер бұзақылық  ниеттер өзінің  өткірлігімен қоғамдық тәртіпке  қарсы және  кінәлінің  жәбірленушіге деген (циничный) қатынасымен   сипатталады, онда  қызғаныш және кек ниет ретінде өлтіруді  туаратын   айыптымен  жәбірленушінің арасындағы  қатынса жеке сипатқа ие.

Бұзақылық   ниетпен   адам өлтіру барысында ажырататын басқа ниет болып қатынастар барысында туындайтын кек танылады.  Бұл  мәселе    көбінесе  жәбірленуші өзінің қасақаналық немесе абайсыздық әрекетімен кінәлі қандай болмасын   маңызы   шамалы   жағымсыздық   келтіреді.

Жеке қатынастарына пайда болған кекті адам өлтіру барысындағы бұзақылық ниеттерден ажырату кезінде жәбірленушінің әрекеті мұқият анықталуы тиіс, кінәлі осы қылмысты   жасау    үшін  негіз деп санады. Жалпы ереже бойынша,   адам   өлтіру   бұзақылық   ниетпен  жасалған   деп танылуы    тиіс   мынадай   жағдайларда,  егер   жәбірленушінің әрекет   маңызы    шамалы   деп   танылса,   ал   кінәлі    оны  адам   өлтіруді   жасау   үшін   түрткі   ретінде   пайдаланылса.

Бұзақылық   ниетпен адам өлтіруді ұрыс немесе төбелес кезінде    кек   алу   арқылы, жеке бас қатынастары барысында адам   өлтіруден ажыратуға тиісті із. Қылмыстың нұсқауын ажырата   отыра  кінәлі және жәбірленушінің өзара қатынасын, ұрыс  немесе төбелестің белгісін және себепті, даудың бастамашысы  кім  болғандығын, екі жақтың әрекетінің белсенділігі   және    сипаты,  «иң  тармағы  бойынша   сараланбауы    мүмкін,   егер адам өлтіруде даудың немесе төбелестің  бастамашысы  және белсенді тарапы болып жәбірленуші танылса.

Егер   ұрыс   және  төбелес жәбірленушімен басталса және егер осы  жерде  оның тарапына   үлкен   белсенділік  танытса, онда оның жиынтығы басқа да  мәліметтермен бірге кінәлінің әрекет   «жайң  адам өлтіру деп бағаланады. Ереже бойынша мұнадай    адам    өлтіру   өзара  төбелеске  ұласатын сол немесе басқа  да  мән-жайдағы   кінәлі   және  жәбірленушінің  арасындағы белгілі бір дауды тудырады.

Адам   өлтіруді   тану   үшін С.В. Бородин былай деп көрсетеді:  Бұзақылық   ниетпен   жасалған  адам өлтіруде, осындай қылмыста «бастамашысың немесе «белсенді тарапың болғандығына   сүйену   жеткіліксіз — кінәлінің   әрекетінің   ниетін  анықтау  қажет.   Бұның   қиындылығы мынада, бұзақылық ниетпен адам өлтіру негізінен ұрыс немесе төбелес барысында   жасалады.  Оның нәтижесінде адам өлтіруді саралануда   қателіктерге  жол беріледі, өйткені төбелес немесе ұрыс нәтижесінде жасалған адам өлтірудің ниетіне назар аударылмайды.

Қылмыстық  кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «иң  тармағында көзделген   адам    өлтіру, тек тікелей қасақаналықпен емес, жанама    қасақаналықпен де жасалынады, жанама қасақаналықпен   бұзақылық   адам   өлтіруді  жасай   отырып, кінәлі  өзінің   алдына   адам өлтіру мақсатын қалайды, олар тікелей қасақаналықта болмайды, бірақ жоққа шығармайды, жәбірленушінің   өлуі   туындауы  мүмкін. Бұл кінәлінің бұзақылық ниетпен адам өлтірудегі  әрекеті  жанама қасақаналықпен жүзеге   асырылуы    мақсатсыз   болып танылады.   Мақсаты әрекеттің өзін  жәбірленушінің   өзіне   қарсы әрекеті туындауы мүмкін өлімге бей-жәй қатынасқан көрінеді.

 

 

Басқа қылмысты жасыру немесе жеңілдету мақсатымен

 жасалған адам өлтіру, ол жыныстық сипаттан

немесе зорлық әрекеттерімен ұштасқан адам өлтіру

 (Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «кң тармағы)

 

Адам    өлтірудің   бұл  түрінің   қауіптілігі   мынадан көрінеді, кінәлі екі қылмыс жасайды, осыған байланысты басқа қылмысты   жеңілдету   немесе  жасыру үшін адамның өмірін айыру   арқылы  төменгі мақматты көздейді. Бірінші жағдайда, кінәлі    қандай  болмасын  қылмысты жасап отыра, өзінің  қылмысы  ашылады  деп  қорқа  отыра,  ағақты  немесе   күәгерді өлтіреді.  Егер  адам   өлтіру жәбірленушінің қылмысының ізін қосу немесе кінәлі әрекеті оған дайындалғаны немесе жасағаны үшін хабарласа, онда кінәлінің әрекеті Қылмыстық кодекстің 96 бабы 2 бөлігі «бң тармағымен сараланады.

Екінші  жағдайда адам өлтіру басқа да қылмыстық ойды жүзеге асыруды жеңілдету үшін жасалады. Ол қылмыс   басталғанша   әлде осы  процесте  орын  алуы  мүмкін.  Қарастырылып  жатқан  іс-әрекеттің  аяқталған  құрамы  үшін,  кінәлі  адам  өлтірудің  нәтижесінде   мақсатын  жету  талап  етілмейді.  Егер  кінәлімен  басқа   да  қылмысқа  дайындық  әрекеттері  немесе  оқталу   жасалса,  онда  мұндай  әрекеттерді  қылмыстардың  жиынтығы  бойынша  саралаймыз.

 

 

1 Бородин С.В. Преступление против жизни  М. 1999 с.149

Бұл жерде   ол  аса  ауыр  немесе  маңызы  шамалы   қылмыс  болғандығына  байланысты  емес кез   келген  басқа  да  қылмысты  жасыру  мақсатымен  немесе  қылмыстарды   жасауды   жеңілдету  үшін  жасалған  адам  өлтіру  жөнінде  айтылуда.

Адам  өлтірудің  осы   түрін  саралау  барысында  ол  тек  тікелей   қасақаналықпен  жасалатындығын  ескеру   қажет,  ол тек  тікелей   қасақаналықпен  жасалынуы  мүмкін  (заң  да  қылмысты  жасаудың  арнайы  мақсаты  көрсетілген).

Қазақстан   Республикасы  Жоғарғы  Соты  Пленумының  1994  жылғы  23  желтоқсандағы  Қаулысына  сәйкес:  «Басқа  да  қылмысты  жасыру  мақсатымен  жасалған   адм  өлтіру  осы  қылмыс  жөнінде  тиісті  органдарға  хабарланбаған  болмаған  болса. Немесе  осы  қылмыс  жөніндегі  хабар  келіп  түспесе,  бірақ  кінәлі  осы  жөнінде  беймәлім  болса,  бірақ  тиісті  органдарға  қылмыс  жөнінде  хабар  келіп  түссе  және  осы  органдарға  қылмыс  жасаған  адам  белгілі  болса,  және  кінәлі  осы  жөнінде  білсең.1

Қылмысты   жеңілдету  немесе  жасыру  мақсатымен  адам  өлтіру  және    басқа  да  қылмыстар  өзара  алдын-ала  сөз  байласу  арқылы  бір  адммен  сондай-ақ  әртүрлі  адамдармен  бірмезетте  және  әр  уақытта  жасалуы  мүмкін.

Егер   кінәлі  өзінің  қоғамдық  немесе  қызметтік  парызын   атқаруға    байланысты  жәбірленушіні  қасақана    өлтіруді  жасаса  немесе  жасаған  басқа  да  қылмысты  жеңілдету  немесе  оны  жасыру  мақсатында  істесе  Қылмыстық кодекстің  96 бабы 2  бөлігі  «вң және  «кң тармақтарымен   саралануы  тиіс.

Қазақстан   Республикасы  Жоғарғы  Соты  Пленумының  1994  жылғы  23  желтоқсандағы  Қаулысында  зорлаумен  ұштасқан  адам  өлтіру  деп  зорлау  процесінде  немесе  оған  оқталу  барысында   жасалған   адам  өлтіруді  түсінеміз,  кінәлі  жәбірленушінің  қарсылығы  тойтара  отыра,  өзінің  қоғамға  қауіптілігін  сезіне  отыра,  оның  қоғамға  қауіптілігін  және  туындауын  көре  білуі.1

Мұндай әрекеттер  Қылмыстық  кодекстің   96  бабы  2 бөлігі  «кң   тармағымен  және  120  баппен   саралануы  тиіс.

Зорлық   әрекеттерімен,  жыныстық  сипаттағы  әрекеттерімен  адам  өлтіру  жағдайы  да  Қылмыстық  кодекстің  96  бабы  «кң   тармағы  және  121   баппен  осындай  ұқсас  жолмен  шешілуі  тиіс.

Осындай   адам  өлтірудің  жәбірленушісі  болып  оған  қатысты  зорлау  немесе  жыңыстық  сипаттағы  зорлық  әрекеттері  жасалған  адамдар  және  басқа  да  адамдар  ғана  емес,  сондай-ақ  зорлауды   жасауын  қиындататын  немесе  осындай  қылмыстарды  ашуға     егетін 1,  сондай-ақ  осы  қылмыстардың  күәгерлері   де  жатады.

Егер  күәгер  қылмыстың  алдын  алуға   немесе  ізін  кесуге  шаралар  қолдануды  қабылдаса   немесе  қабылдауға  мүмкіндігі  болса,  онда  мұндай  әрекеттер   белсенді  сипатқа  ие  болады,   осындай  адамды  өлтіру  Қылмыстық  кодекстің  96  бабы  2  бөлігі  «бң   тармағына   сәйкес  келуі  тиіс.

Егер   күәгерді  өлтіру  зорлауды  немесе  жыныстық  сипаттағы  зорлық  әрекеттерін  жасыру  мақсатымен  жасалса,  онда  ол  Қылмыстық  кодекстің   96  бабы  2   бөлігі  «кң    тармағына  сәйкес  келеді.

Зорлаумен   ұштасқан  адам  өлтіру   тікелей  де  жанама  қасақаналықпен   де  жасалынуы   мүмкін.  Зорлауға   ұштасқан   адам   өлтіру  тікелей  қасақаналықпен   жасалынады,  кінәлі  зорлаудан  кейін  жәбірленушінің   өмірін   айыруға   алдын  ала  дайындайды.

Мұндай  жағдайларда  сонымен  бірге  топтық  зорлау  әрекеттерінен  кейін,  кейде  аса  қатігездікпен  және  «кң  тармағына  сай  Қылмыстық  кодекстің  96  бабы  2 бөлігі  «аң  тармағын   қолдануға  әкеледі

Зорлаумен  ұштасқан  адам  өлтіруде  тікелей  қасақаналықпен  жасалынады,  кінәлі  жәбірленушіні  немесе  оның  туыстарын  белгілі  бір  зорлау  уақытынан  кейін  өлтіруді,  осыған  байланысты  арыз  беруге  ниеті   немесе  зорлау  арызы  жөнінде  билік  органына   берумен   байланысты,  сондай-ақ  әр  түрлі  жыныстық  маньяктар  үшін  мұндай  адам  өлтіру  осындай   жағдайларда  ләззат  әкеледі,  мұндағы  адам  өлтіру  құрбанды  және  зорлау  «біріңғайң   процесті  қүрайды.

 

 

 

1 Сборник Постановлений  Пленума  Верховного  Суда  Республики Каазахстан  (19611977)  Л.   1997

2 Там же с. 220

1 Андреева Л.А.  Квалификация умышленных убийств, совершенных при отягчающих  обстоятельствах  1989  с.37

 

 

 

Осында   адам  жегіш  адам  өлтіруші  маньяк  Жұмағалиев  С-ның  1974ж.  қаңтардың  1980  желтоқсанға  дейінгі  ісін  еске  түсіру  жеткілікті ол  осы  аралықта   жыныстық  ниетте  8  әйелді  айуандықпен  өлтіруін,  және  тоғызыншы  өзінің   (сослуживцы)  құрбандардың  біреуін  қасақаналықпен  адам  өлтіруін  жасыру  үшін  абайсыздықпен  адам  өлтіру  деп  жасыру  мақсатымен  жасаған.1

Зорлау   барысында  жәбірленушіге  абайсызда  өлім  келтіруді  Қылмыстық  кодекстің  120  бабы  3  бөлігі   «аң  тармағы  бойынша   саралануы  тиіс.

Құрбанның   қарсыласын  тойтару   барысында  жасалған   зорлаумен  ұштасқан  адам  өлтіру  басқаша  сипатқа  ие.

Осындай  жағдайларда  адам  өлтіру  жанама  қасақаналықпен  жасалынады,  кінәлі  жәбірленушіні  тұншықтырады  немесе  басқа   соққы  келтіреді.

 

 

Әлеуметтік, ұлттық,  нәсілдік, діни  (ненависть)

немесе  өшпенділік  әлде  қанды  кек  бойынша  адам  өлтіру  (Қылмыстық  кодекстің  96  бабы  2  бөлігі  «лң   тармағы)

 

Қазақстан  Республикасы  Конституциясының  14  бабы  былай  дейді:  « Ешкімде  әлеуметтік,  лауазынды  және  мүліктік  жағдайына   байланысты,  жынысына,  нәсіліне,  ұлтына,  тіліне,  дінге  деген  қатынасына,  сеніміне,  тұрғылықты  жеріне  немесе  басқа  да жағдайларға  байланысты  белгілі  бір  шектеуге  жіберілмейді.

Азаматтардың  институционалдық  құқықтарын  сақтаудың  кепілі  ретінде  ұлттық,  нәсілдік,  діни  (ненависть)  және   өшпенділік  ниеті  бойынша  қылмыстық  іс-әрекет  үшін  қылмыстық  жауаптылықты  күшейту  боп  танылады.

Адам  өлтірудің   осы  түрінің  ниеті  болып   жәбірленушінің  белгілі  бір  ұлтқа, нәсілге  сол  немесе  басқа  да  дінге  немесе  конфессияға  жатпайтындығына  байланысты  толыққанды  еместігі  танылады.

 

1 Архив Алматинского областного суда  1981

1 Бородин С.В.   Преступления  против  жизни.  М. 1999 с.139

Қылмыстық   мақсаттар  әртүрлі  болуы  мүмкін,  ұлтаралық   қатынастардың  жамжалыназ   белгілі  бір  дінді  ұстауына  байланысты  кек  алу. кІнәлі  белгілі  бір  ұлтқа,  нәсілге  немесе   діни  конфессияға  жататындығына   байланысты   жәбірленушіге  өлім  келтіреді.

Нақты  іс  бойынша  зерттелініп  жатқан  адам  өлтіру   ниетін  анықтау  Қылмыстық  кодекстің   96  бабы  2  бөлігі  «лң   тармағын   қолдану  үшін   міндетті  болып   танылады.   Біздің   пікірімізше  Қылмыстық  кодекстің  96  бабы  2  бөлігі  «зң  және  «кң  тармағын      бірдей   «лң    тармағымен  қолдану   жоққа  шығарылмайды,  адам   өлтіру   барысында   пайдакүнемдік  ниеттер   анықталса  немесе  соңғысы   зорлаумен   немесе  жыныстық  сипаттары   зорлық   әрекеттерімен   жасалса  немесе  басқа  да  қылмысты  жасырумен   анықталса.1

Бірақ та  ұлттық, нәсілдік,  діни  көреалмаушылық   немесе   өшпенділік  барлық   жағдайларда  дербес   жетекші   ниет  ретінде   анықталуы    тиіс.

Қылмыстық  кодекстің  96  бабы  2  бөлігі  «лң  тармағына  енетін  адам  өлтіру,  ережеге  сай   тікелей   қасақаналықпен   жасалынады,  өйткені  ниет  осы  жағдайда  қылмысты  жасаудың   мақсатын   сипаттайды.  Мұндай  адам өлтірулер   жанама  қасақаналықпен  де  жүзеге   асырылуы  мүмкін,  бірақ  осы  ниет  басқа  қылмысқа   қатысты  белгіленуі   тиіс.  Мысалы  осы  ниет  бойынша  басқа  ұлттық  үйін  адамдар  бар  кезде  өртеу   және  кінәлі  өлімнің  туындауын   біле  тұра  олардың   тағдырына  бей-жай   қарайды.

Қанды   кек  жеке  бас  қатынастары  барысында   туындаған  кектің  түрі  болып   танылады. Адам   өлтіру  барысында  ол  ескінің  сарқыншағы   дәстүр  ретінде,  өлтірілген  адамның   туысқандары   немесе  өзін   ренжіткен  деп  санағандар   ренжітушінің   өмірінен  айыруға  міндетті  немесе  «құқылың.  Қанды  кек  оларға   келтірілген   зұлымдық  үшін  әділетті  жаза  боп  саналады.2  Қанды  кек  ғасырлар  қойнауынан  келе  жатыр.  Осы  уақытқа  дейін   қанды  кек   дәстүрі   сақталған   халықтар  бар.

Қанды  кек  үшін  түрткі  болып  тек  қана адам  өлтіру  емес,  жергілікті  дәстүр  бойынша   қорлау  боп  танылатын.   Басқа   да

 

2  См. Лунеев В.В.  Мотивация  преступного  поведения  М.  1991  с.50

құқыққа    қайшы   әрекет  немесе   әрекетсіздік    жатады.

Осынысымен    осы   мән-жайды   ауырлататын   қасақана   адам  өлтіру   ретінде   Қылмыстық  кодекске   еңгізілген.

Қанды кек  негізінде  адам  өлтіруді  сралау  ерекшеліктері  мынадай   көрінеді, қарастырылп   жатқан   қылмыстардың   субъектісі   болып  қанды  кек  сақталған   дәстүрлері    бар   ұлттар  және    ұлыстар   саналады.   Жәбірленуші   болып  ренжуші   адам  емес,  оның   отбасыларының   мүшелері,  туысқандары  болады.

Қанды   кекті   адам  өлтірудің   ниеті  ретінде   жеке  бас  араздығы  қатынастарының   негізінде   туындаған  кек  алу  арқылы  жасалған  адам  өлтіруден   ажырату   қажет.

Субъективтік   жақтың   белгілерін   анықтау  барысында  ниеттен   басқа  Қылмыстық  кодекстің   96  бабы  2  бөлігі   «лң тармағын  саралау   үшін   кінәлінің   қасақаналығының   сипатын  анықтау   қажет.  Қанды  кек   негізінде  адам  өлтіру   жанама   қасақаналықпен  жасалынады,  тікелей  қасақаналықты   анықтау  қажет.  Осыған  байланысты   осындай  адам  өлтіруді   жасау    барысында   ниетпен  мақсаттық   арақатынасын   анықтау  маңызды  емес.

А. Мамутов  былай деп   жазады: «осы  қылмыстың  субъективтік  жағы  тек  қана  ниетті  —  реніш  сезімін   емес, кек  алу  мақсатын   да  қосады.1

Мұндай   позиция  С.В. Бородиннің   пікірінше  даулы. Реніш сезімі  жөнінде   айтуға  болар  еді,  егер  кінәлінің   әрекеті  қанды  кек  дәстүрі  бойынша  анықталмаса. Ең  алдымен   қанды  кек  дәстүр  ретінде  адам  өлтірудің  түрткі  болып  танылатын  себепті  ретінде  жұмыс  істейді  және  тиісінші  оны  кінәлі  қылмыс  жасауда   басшылыққа  алған  қылмыс  жасаудың  ниеті  деп  танымаймыз.

А. Мамутовтың   қанды  кек  негізінде  адам  өлтірудің  мақсатына  қатысты  пікірі  дұрыс  емес,  адам  өлтірудің   мақсаты  болып  кек  алу  емес,  ренжітушінің  өмірінен  айыру,  бұл  оның  осындай  қылмыс  жасауға  деген  тікелей  қасақаналығын  көрсетеді.2

 

 

1 Мамутов А. Преступления, составляющие пережитки патриархально-родового быта. А-А-  1965  с.299

2   Бородин С.В.  Преступления против жизни  М.  1999  с.162

Адам өлтіру  осыған  қажетті  мәліметтердің   болуы  барысында  қанды  кек   негізінде   жасалған  деп  танылады,  мынадай  жағдайларда егер  қанды  кек  халықпен  танылса  және  қолданылса  жергілікті  жерден   тыс  жасалса  онда   қанды  кек  ниеті  бойынша  адам өлтіру  Қазақстанның  кез  келген  жерінде  оның  құқықтық  табиғатын  ауыстырмайды,  тиісінше  саралауға  ықпал  етпейді.

 

Қылмыстық  кодекстің  97-100  баптарында   көзделген 

әрекеттерден  басқа  адам  өлтіруді   бұрын  жасаған  адамның  адам  өлтіруі  (Қылмыстық  кодекстің  96  бабы  2  бөлігі  «нң   тармағы)

 

Әлденше рет  адам  өлтіруді  жасаған  үшін  жоғары  қауіптілікті  белгілей  отыра,  бұрын  адам   өлтіруді   жасаған  тұлғаның  адам  өлтіруі   қоғам  үшін  кінәлінің  тұлғасының  аса  ауырлығын  білдіреді.

Адам  өлтірудің  осы  түрінің  ерекшелігі  ретінде,  авторлардың   көзқарасынша   сараланған  мән-жайлар  болып  осы  адам  өлтіруді  сипаттайтын  белгілер  емес,  субъектіні  сипаттайтын  белгілер,  осындай  қылмысты  жасаудың  фактісі   танылады.  Басқа  авторлар  мұндай  көзқараспен   мүлдем    келіспейді.

Қылмыстық   кодекстің  96  бабы  2 бөлігі  «нң  тармағы   бойынша  саралау  бұрын  жасалған  адам  өлтірудің  аяқталу  кезіне  байланысты  емес,  сондай-ақ  кінәлі  (ұйымдастырушы,  орындаушы,  азғырушы,  көмектесуші)  орындаған  ролге  де  байланысты. Егер бұрын  жасаған  адам   өлтіргендігі  үшін  сотталған  болса,  соттылық  жойылмауы  немесе  алынбауы  тиіс.  Егер  адам  сотталмаған  болса, бұрынғы  адам  өлтіргендігі  үшін  қылмыстық   жауаптылыққа  тарту  мерзімі  ескірмеуі  тиіс.

Осылай  Лияскин В.П.   өзінің  бірге  тұратын  көңілдесі  М-ны   өлтіргендігі  үшін  Қылмыстық  кодекстің  96  бабы  2 бөлігі  «дң,   «иң  тармақтары  және  «иң  тармағымен  жауаптылыққа  тартылып  Қылмыстық  кодекстің  88  бабы  2  бөлігі (ескі  редацияда)  бойынша  қасақана  адам  өлтіргендігі  үшін  сотталып  Алматы  қаласының  Калинин  аудандық  сотымен  7  жыл  бас  бостандығынан  айыруға  сотталған.1

Бұл  «аң  тармағымен  көзделген  адам  өлтіруге  қарағанда  мынасымен   ерекшеленеді,  ол  біріншісімен  белгілі  уақыт  аралығында  айрылғын  және   кінәлінің  қылмыстық  ойының  бірлігімен   байланысты  емес.  Екі  қылмыс  та  әртүрлі   жәбірленушіге  қатысты   жасалуы  тиіс.  Адам  өлтіруге  дайындалу   және  оған  оқталу,  сол  немесе  басқа  да  адамға  қатысты  аяқталған  қылмыс,  осы  қылмысты  құрамайды.

Қарастырылып  жатқан   ауырлататын  мән-жай  мемлекеттік  немесе  қоғамдық  қайраткерінің  өміріне  қолсұғу  барысында  (Қылмыстық  кодекстің  167  бабы) немесе  сот  әділдігі   немесе  алдын  ала  тергеуді  жүзеге  асыратын  адамның  өміріне  қол  сұққан  (Қылмыстық  кодекстің  340  бабы)  болатын  жағдайларда  орын  алады.

Қылмыстық  кодекстің   97-100  баптарында  көзделген  қылмыстардың  біреуі, яғни  жеңілдететін  жағдайлар  барысында  жасалған  адам  өлтіру  оны  туындатпаса   адам  өлтірудің  «иң   тармағына   сәйкес  келмейді.

Қылмыстық  кодекстің  96  бабы  2 бөлігі  «иң  тармағын  саралауға  жататын  адам  өлтіру  кез  келген  жағдайларда  жөн  кез-келген  ниет  бойынша  жасалуы  мүмкін.

Қылмыстық  кодекстің  96 бабы  1  бөлігінде  көзделген  егер  бұрын  жасалған  адам  өлтіргендігі  немесе  оған   оқталғандығы  үшін, сол  адам  сотталған  болмаса,  ол  дербес   құқықтық  баталануы  тиіс.  Ол  соңғы  адам  өлтіру   қылмыстық  кодекстің   96  бабы  2  бөлігі  “и”  тармағы  бойынша  тиісінші  сараланады,  оның  аяқталғандығы  немесе  аяқталмағандығына   байланысты  емес.  Егер  әртүрлі  уақытта  жасалған  адам  өлтіру   ауырлататын  жағдайлар  барысында  жасалған  адам  өлтірудің  немесе  оған  оқталудың  белгілерімен  қамтылса,  толықтай  алғана  осы  іс   әрекет  Қылмыстық  кодекстің  96  бабы  2  бөлігі  «иң  тармағымен  (әлде   қылмыстық  кодекстің  24  бабын  қолдануымен)   саралануы  тиіс.

С.В  Бородиннің  пікірінше,   егер  жеңілдететін  мән-жайларсыз  Ресей  Федерациясының  шегінен  тыс  бұрын  адам  өлтіруді  жасаған  тұлға  шет  елдік  мемлекеттің   сотымен  сотталған  адам  Ресей  Федерациясында  адам  өлтіруді  жасаса,  онда  ол  соңғы  адам  өлтіргендігі  үшін  жеңілдететін  мән-жайларсыз  КСРО-ның  құрамына  енген  бұрынғы  одақтас  республикалардан  тиісті  Қылмыстық  кодекстің  баптары  бойынша   жауаптылыққа  тартылуы  тиіс.

 

 

 

1 Архив  Бостандыкского  суда  г. Алматы

Осындай  мәселе  біздің  Қазақстан  Республикасында  да  осылай  шешіледі  деп  ойлаймыз.  Бірақ  та  осы мәселе  бойынша   Қазақстан  Республикасы  Жоғарғы  Соты  Пленумының  1994  23  желтоқсандағы  «Азаматтардың  өмірі  және  денсаулығына  қолсұғушылықтық  жауаптылықты  реттейтін  заңдардың  соттардың   жөніндегің  қаулысында  ешқандай   түсіндірмелер  жоқ.

Қорытындысында айта  кетуіміз  керек,  соттар  кінәлімен  жасалынған   бұрынғы  қылмысты  құқықтық  бағалаудың  дұрыстығына  назар  аудару  қажет,  өйткені  жаңа  қылмыс  үшін  Қылмыстық  кодекстің    96  бабы  2  бөлігі  «иң  тармағы  әрекетін   саралауға   байланысты.

 

Жеңілдететін   мән-жайларда  адам  өлтіру.

Жаңа  туған  сәбиді  анасының  өлтіру

(Қылмыстық  кодекстің  97  бабы)

 

 

Бұрынғы  жұмыс  істеп  тұрған  Қылмыстық  кодекс  осы  адам  өлтіруді  «жайң  адам  өлтіруге  жатқызды.  Жұмыс  істептұрған  Қылмыстық  кодекс  оны  тек  дербес   құрамға  жатқызбайды,  бірақ  ерекше  белгілерді  ескере  отыра  ол  жеңілдететін   жағдайларда  адам өлтіруге  жатқызады.

Осы  қылмыстық  объективтік  жағының  міндеті  белгісіз  ретінде  тек  қана  әрекетті  (әрекетсіздікті)  ғана  емес,  қылмыстық  зардапты,  қылмыс  жасау  себепті  байланысты  жатқызамыз.

Жаңа  туған  сәбиді  өлтіру  әрекет  (тұншықтыру),  жарақаттар  келтіру   және  т.б.)  сондай-ақ  әрекетсіздік  арқылы  жасалады  (мысалы  тамақтандырусыз,  көмексіз  және  қараусыз  қалдыру,  заңнан  анықталғанындай  осы  қылмыстың  объективтік  жағын  орындаудың  үш  ситауациясы   белгілі.

• Адам өлтіру уақтысында  және  туғаннан  кейін  жасалады;
• Психожарақатты ситуация;
• Есу дұрыстықты  жоққа  шығармайтын  психикалық  бұзылу  жағдайының  орын  алуы.

 

 

 

1 С.В. Бородин  Преступление  против  жизни  М., с.171

 

Бірінші  жағдайда  қылмыс шектелген  аздаған  уақыт  аралығында  жасалады,  ол әр нақты  жағдайда  осыны  анықтауы  тиіс,  өйткені  заңда  туғаннан   кейін  уақыт  аралығы  қандай  болуы  тиістігі  анықталмаған.

Бірақта  жеңілдететін  мән-жай  болып  психожарақат  ситауациясы  немесе  психикалық  бұзылу  туумен  немесе  одан  кейінгі  өмірлік  ситуациямен  байланысты  (баладан  әкесінің бас  тартуы,  кәмелетке  толмағанның  некеден  тыс  баланы  босану  және  т.б.)  мұндай  үзіліс  ұзақ  болуы  мүмкін  емес,  бұл  жерде, анасы  сәбиді  тамақтандыра  бастаса, онда  туу  кезең  уақыты  немесе  туғаннан  кейін  аяқталды  деп  саналады.  Мұндай  жағдайда  алдын  белгілі  бір  кезеңді  анықтау  (мысалы  бір ай,  жаңа  туған  сәби  деп  саналады)  қолдану  қиынға  соғады.1

Екінші  жағдайдапсихожарақат  ситуациясы  туғанға  дейін  немесе  одан  кейін  туындауы  мүмкін.  Психожарақат  ситуациясы  —  бұл  бағалау  үғымы,  оның  болуы  немесе  болмауы  жеке  жағдайларға  байланысты:  әйелдің  психикалық  жағдайына;  туу  туындаған  кезеңдер,  осы  әйелдің  отбасының  болуы,  сәбимен  бірге  өмір  сүру  жағдайы  және  т.б.

Жаңа  туған  сәбиді  өлтіруді  дұрыс  саралау  үшін  оның  аборттан  ажыратып  көрсету  бірінші  кезекте  маңызды.  Егер  Қылмыстық  кодекстің  97  бабы  мәтініне үңілсек,  онда  мұнда  сөз  жаңа   туған  сәбиді  өмірін  айыру  жөнінде  айтылады. Бірақта  бұл  маңызды  емес,  басқа  да  нұсқаулар  жаңа  туған  сәбиді  өлтіру  туу кезінде,  сондай  туудан  кейін  де  жүзеге  асырылуы  мүмкін. Осыған  байланысты  мынадай  сұрақ    туындайды,  осы  адам  өлтіруге  нәрестенің  өмірін   айыруда  жатқызуға  бола  ма,  оның  тыныс  алуының  басталуына  дейін  және  өмірге  келгеніне  дейін?

Осыған  байланысты  әдебиетте әртүрлі  көзқарастар  айтылған  М.А.  Шаргородский  адамның  өмірінің  басталу  уақытын  демалудың  басталуымен  және шарананың  бөліну  кезеңімен  баланыстырады.1

Осы уақытта  ол  егер  сәбидің  өмірін  қасақана  айыру  оның  туу  кезеңінде  болса,  оны  адам  өлтіру  ретінде  саралануы  тиіс,  егер  сәбидің  бір  бөлігі  анасының  жатырынан  шықса.3

Неғұрлым  белгілі  және  дәлелді  позицияны  А.А.  Жиленко  және  А.А. Пионтковский  ұстаиды. Біріншісінің  пікірінше  әлі  туу  бастамайынша,  адам  өлтіру емес  ұрықтың  өлуі  болуы  мүмкін,  туу  жаңадан  басталса,  егер  нәрестенің  бір  бөлігі  сыртқа  шықса,  онда  баланың  туғаны  жөнінде,  оны  өлтіру  жазалануы  тиіс..

Пионтковскийдің   пікірінше  жаңа  туған  сәбиді  өлтіру  ретінде  анасының   жатырынан  бөлінуді  және  нәрестенің   дербес  өмірінің  басталуын  ғана  емес,  сондай-ақ  туу  кезінде   жасалған  адам   өлтіруді,  жаңадан  туып  жатқан  сәби  әлі  де  дербес   жатырдан  тыс  өмірді   бастамаған   кезеңді  (мысалы  басына   өлімге   келтіретін   жарақатты  келтіру,  ол  әлі   демалуды  бастамастан  бұрын)2

Менің  ойымша  осымен  келісуге  болатын  сияқты,  осындай  ұқсас  мазмұндағы  норманы  еңгізу  қылмыстық   құқық   доктринасындағы  ұзаққа   созылған   дауды  тиятын  еді  және   туып  жатқан   адам   өмірінің   қылмыстық-құқықтық   қорғауды   күшейтуге  әсер  ететін  еді.

Жаңа  туған  сәбиді  анасының  өлтіруін  қылмыстық  басқа  да  түрлерінен   ажырату  қажет,  заң  бойынша  осы  мәселені  дұрыс  шешу   жасалған   қылмыстың   қоғамға   қауіптілігін  бағалау  және   жаза  шарасын  тағайындауды   саралау  үшін   маңызға  ие.

Осы  бап  бойынша   іс-әрекет  сараланбайды,  егер  анасы   сәбидің  өмірін   сақтауға   байланысты   шаралар  қабылдаса,  одан  кейін   адам  өлтіруді  жасаса.

Қылмыстың  субъективтік  жағы   кінәнің  қасақаналығымен  жүзеге  асырылады.  Кінәлі  тікелей  қасақаналықтық   барысында  өлімнің  келуін   көре   біледі  және  оны  іштей   тілейді.  Жанамада   —  оның  туындау   мүмкіндігін   көре   біледі   және   сапалы  түрде  жол  береді.

Қылмыстың   субъектісі   болып  16   жасқа   толған  тек  әйел  адам  (жаңа  туған   сәбидің  анасы)   танылады.

Психикалық   бұзылудың  болуы  есі-дұрыстықты  жоққа  шығармауы  тиіс,  қарама-қайшылық   жағдайда  қылмыстық  жауаптылық  жоққа   шығарылады.   Басқа  да  адамдар,  егер  олар   осындай  адам  өлтірудің  қоса  орындаушылары  болса  Қылмыстық    кодекстің    96    бабы    бойынша     жауаптылыққа

 

1 Бородин С.В.  Преступление против жизни. М., 1999, с.176

1 М.Д. Шаргородский. Преступление против жизни и здоровья М. 1999, с.50

2 Курс Советского уголовного права  М.,1991, т.5, с.22

3 Уголовный кодекс Индии  М. 1958, с.131

тартылады,  өйткені  мұндай   жағдайларда,  осылардың    негізінде

анасының  жауаптылығы  жеңілдетіледі  және  оларға  таралмайды.

Жаңа  туған  екі  немесе  одан  да  көп  сәбилерді  (егіздерді  өлтіру)  Қылмыстық  кодекстің  96  бабы бойынша  жауаптылыққа  тартылады.

 

Жан  күйзелісі  жағдайында  адам  өлтіру

(Қылмыстық  кодекстің  98  бабы)

 

Адам  өлтірудің  осы  түрі  жеңілдететін  жағдайлар   барысында  адам   өлтіруге  жатқызылған,  бұл  кінәлінің  ерекше  эмоциялық  жағдайымен  —  жан  күйзелісімен  байланысты,  бұл  сот  психиатриясында  жәнепсихологиясында  физиологиялық  аффект   деп  аталады.

Қылмыстық  кодекстің  98  бабынды  көзделген  жан  күйзелісі  жағдайында  адам  өлтіру  екі  бөлектен  тұрады. Бірінші  бөлігінде    жәбірленушінің  әрекеті  нақтылынады,  олар  жан  күйзелісі  жағдайын  тудыруы   мүмкін.  Оған   жататындар  жәбірленушінің  осындай  әрекеттері:  зорлық және  қорлау,  ауыр   балағаттау   немесе  басқа  да  заңға  қарсы  немесе  бейморалды  әрекет (әрекетсіздік)  ұзақ  психожарақат  ситуациясын  өзінің   құқыққа  қайшы  немесе  бейморалды   іс-әрекетімен  құру.

Осы  баптың  2  бөлігінде  жан  күйзелісі  жағдайында  екі  немесе  одан  да көп  адамды  өлтіргендігі  үшін  жауаптылық   белгіленген.

Жан   күйзелісін   физиологиялық  деп  атайды,  ол  мәжбұрлы  айқын  көріністі,  тәтемше  раздражениеге  әсер  ететін  жауапты   тудыратын   қысқа  уақыттық   эмоцияны1   білдіреді. Физиологиялық   аффекттен  паталогиялық  аффекттіні  ажырата  білу  қажет,  ол психикалық    бұзылудың  бір   түрі   болып   танылады,  есі-дұрыстықты   жоққа   шығарады,  тиісінше  қылмыстық  жауаптылық   және   жазаланушылық   жоққа   шығарылады.  Физиологиялық   аффект   керісінше  есі  дұрыстықты   жоққа   шығармайды,  өйткені  ең  күшті  аффектілі  жалында  «адам  өзін  өзі  ұстайң  алады.2

 

 

1 Практикум по психологии  М. 1972,  с.278

2 Иванов  П.И.  Психология   М.  1959,  с.276

Осы  адамдарда  санасының  терең  түсуі  байқалмайды,  аффектілі  реакцияны     тудыратын  белгілі  бір  себепке  сәйкес  әрекет  ету  мүмкіндігі  сақталады.

Осындай   адам   өлтірудің  объективтік  жағын  сипаттай  отыра   жан  күйделігі  Қылмыстық  кодекстің   98  бабы   1  бөлігінде  көзделген   әрекеттермен  шақырылған.

Зорлық —  адамға  қара  күштің  көмегімен  денесіне  әсер  ету,  немесе  ауруды,  дене  жарақатттарын  келтіруге  қабілетті  қарудың  немесе  процестің  көмегімен  жүзеге  асырылады.  Ол  кінәліге  психикалық    қысым  көрсету  арқылы  да  көрініс  береді.

Қорлау  және  ауыр  балағаттау —  бұл  адамның  қадір  және  қасиетін  төмендетудің  терең  және   шектеулі  деңгейімен   байланысты,  бұл  өзінің  нысаны   бойынша  төгенше  өрескел  және  (циничный)   болады.  Осы  жерде  қорлау  ұзаққа  созылатын  сипатқа  ие  болуы  мүмкін.

Ауыр  балағаттаудан  туындаған  адам  өлтіру  кезінде  аффектілі  жағдайдың  болуы  немесе  болмауын  анықтау  үшін,  қорлауды  келтірудің  дәрежесі  маңызға  ие,  ең  алдымен  кез  келген  қорлауды  ауыр  дәрежеде  жасалған деп  санаймыз, өйткені  ол  аффекті   жағдайында  жасалса  және  адам  өлтіруге  әкелсе.  Ауыр балағаттау  шектеулі  цинизммен,  адамның   қадір  және  қасиетін  төмендетумен  сипатталады.

Қорлаудың  ауырлығын  анықтау  барысында  адам  өлтіруді   жасаған   кінәлінің   жекелеген   ерекшеліктері   ескерілмеуі   мүмкін  емес.  Мысалы  осындай  ерекшеліктерге  әйелдің  жүктілігі,   осының  барысында  психикасының  жоғары   қозушылығы  байқалады.

Қылмыстық  кодекстің   98   бабы  1  бөлігінде  күшті  жан  толғанысы  заңға  қайшы  немесе   бейморалды   әрекет  (әрекетсіздікпен)  шақырылуы   мүмкін.  Зорлық,  қорлау  және  ауыр   балағаттау   жәбірленушінің   мінезінің   барлық  мүмкіндікті   жолдарын  жоққа  шығармайды,  көбінесе  заңға  қайшы  және  бейморалды   әрекеттер  зорлықпен  және  ауыр  балағаттаумен  сиысады.

Жоғарғы  соттың  Пленумының  1994  жылғы  23  желтоқсандағы  қаулысының  25  тармағына  сәйкес   заңға  қайшы  әрекет  деп  кінәлінің  және  оның  жақындарының  құқықтары  және  заңды  мүдделерін  өрескел  бұзумен  ұштасқа  жәбірленушінің  әрекеттерін  түсінуге  тиіссіз (өзін-өзі  өлтіруге  дейін  жеткізу,  қызметтік  жағдайын  теріс  пайдалану,  (самоуправство).  Бейморалды  әрекеттер  жеке  бас  және  оның  жыныстық  өмірін  жариялау  жөніндегі  қорқытудан,  этикалық  нормаларды  бұзудан  көрінеді.1

Құқыққа   қайшы  немесе  бейморалды  әрекеттердің  санына  жан  күйзелісі  жағдайында  адам  өлтіру  барысында  жәбірленушінің  басқа да   әрекеттері:  мүлкін  бұзу  немесе  бүлдіру,  берешекті   қайтару  жөніндегі  бас  тарту  немесе   жазбаша  келісім  шарт  уақытында   берілген  пәтерді  (бөлмені)   босатудан  бас  тартужатуы  мүмкін.

Жан   күйзелісі   жағдайында  жасалған  адам  өлтіруді  Қылмыстық  кодекстің  98  бабымен  мына   жағдайларда  саралауға  болады,  қатты   жан     күйзелісі  жәбірленушінің  тарапынан     заңға    қайшы    әрекеттерімен  шақырылуы  мүмкін.

Егер  адам  билік  өкілден  және  басқа  да  азаматтардың  заңды  әрекеттерінің   нәтижесінде   осындай  толғанысы  жағдайға  келсе,  онда  жан  толғанысы  қандай   жоғары  болмасы   осы   бапты   қолдану  жоққа  шағарылады.1

Психожарақат  ситуациясын  жағымсыз  эмоциялардың   жиналу  процесі   ретінде  анықтаймыз2,  ол  кінәлінің  өзіне  адам  өлтірудегі  күтпеген  жағдай  ретінде  аяқталады.

Қылмыстық  кодекстің   98  бабы  бойынша  адам   өлтіруді   саралау  үшін,  жан  толғанысы  кенетпен  пайда  болғандығы,  қылмысты  жасауға   деген  ниет  жәбірленушінің   құқыққа  сай  емес  әрекетінің  тікелей  реакциясы  ретінде  туындауы    тиіс.

Кенеттен  пайда  болғандық  әдебиетте  айтылғандай  жан  күйзелігінің  ажырағысыз  белгісі  болып  танылады.3  Ол  ниетін  пайда  болуымен  тығыз  байланысты.  Адам  өлтіру  барысында  қатты  жан  толғанысының  пайда  болу  ниеті  және  кенеттен  болуы  тығыз  байланысты  емес,  бір  мезетте  пайда  болатын  паралелді  категориялар.

 

1 Сборник постановлений Пленума Верховного суда Республики Казахстан  (19611997)  Алматы  1997, с.278

1 Акинянц М.К. Ответственность за преступление против жизни  М.  1964, с.135

2 Бородин С.В.  Преступления против жизни. М., 1999, с.188

3 Сидоров Б.В. Аффект, его уголовно-правовое и криминально  значение.  Казань  1978

Осы  жағдайда  қатты  жан  толғанысының  пайда  болғандығының  кенеттен  болғандығын  және  Қылмыстық  кодекстің  98  бабын    саралануға  жағатын  адам  өлтірудің  ниетін

айта  кету  қажет.  Адам  өлтіру  үшін  сипатты  болып  пайда  тек  пайда  болудың  кенеттен  еместігі  ғана  емес, сонымен  бірге  қылмыстық  әрекеттердің   қасақаналығын   орындауға   бірден  келтіруге  де  жатады.

Қылмыстық  кодекстің  98  бабын  адам  өлтіру  бойынша  саралау  дұрыс.  Саралау  үшін  субъективтік   жақты  талдау   ерекше  маңызға  ие,  ол  тек   қасақаналықпен,  ниетпен,  осы  қылмысқа  ерекшеленген  белгі  беретін   эмоциялармен  ғана  сипатталмайды.

Жан  күйзелісі  әрекетінің   мақсаты  болып  эмоционалды   жағдайды  жою  немесе  әлсіреті  танылады.  Осы  тікелей  ниеті  болып   ренжітушіге  қайғыны  келтіру  танылады.  Кінәлі   үшін  бірқатар  жағдайларды   туындаған  зардап  фактісіне   қарайды,  сондықтан субъективтік   жағынан   кінә  тікелей  жанама  қасақаналықпен  жасалынады.

Қылмыстық   кодекстің   98   бабы  2   бөлігі   осы  қылмыстың  сараланған  құрамын  —  жан  күйзеліс  жағдайында  екі  немесе  одан  да  көп  адамды  өлтіру  жатады.  Кінәлі   бір  мезетте  қысқаша  уақыт  аралығында   күшті  жан  толғанысын  пайда  болуына  қатысты  бірнеше  жәбірленушінің  өмірін  айырды.  Жан-күзелісі   жағдайында  адам  өлтіру  осындай  жағдайларда  басқа  адамның  өміріне  оқталу  Қылмыстық  кодекстің   24  бабы  және  98  бабы 1  бөлігі  бойынша  сараланады.

Жан   күйзелісі  жағдайында  лауазымды  тұлғаның  жасауы  өзінің   қызметтік  міндеттерін  орындауы  барысында  адамды  өлтіруін    Қылмыстық    кодекстің    98   бабымен  саралануы  тиіс.  Қылмыстық  кодекстің   308  бабы  бойынша   қосымша  саралау  талап  етілмейді,  өйткені  осы  баппен  көзделген  іс-әрекет  жан-күйзелісі  жағдайында  жасалмауы  тиіс.

Осы  қылмысты   қажетті   қорғаныс  шегінен  шығу   барысында   жасалған   адам   өлтіруден   ажырату  қажет.  Жәбірленушінің   тарапынан   зорлық   әрекетпен   шақырылған   жан   күйзелігі   жағдайында   адам   өлтіруде, қаубітілік  болмауы  тиіс,  сонымен  бірге   кінәлінің   тарапынан   кенетен   пайда   болған  туындаған   құқыққа    қайшылықтай  шығады.

 

 

Қажетті   қорғаныс   шегінен  шығу   барысында   адам  өлтіру

(Қазақстан   Республикасы   Қылмыстық   кодекстің   99  бабы).

 

Қылмыстық   құқықтағы   қажет  қорғаныс   институты  мемлекеттік    мүддесін,  қоғамның   қауіпсіздігін,  азаматтардың   қадір   және   қасиетін,  денсаулығын,   өмірін   қорғауды   қамтамасыз   етуді   маңызды  кепілінің  бірі   болып   танылады.

Шабуылды   тойтару   барысында   шабуылдаушыға  өлім   келтіру  қылмыс  болып   танылады,  егер    қажетті  қорғанысы   шегінен  аспаса,   бірақта   қылмыстық  жауаптылықты   көздейді,  бірақта  оны   жеңілдетеді.

Қажетті  қорғаныс   шегінен  шығып  адам  өлтіру  деп   қолшұғушылықтың   қоғамға   қауіптілігін  сипаты  және   дәрежесіне   нақты  сәйкес  келмеуі  танылады,  осының  нәтижесінде  қолсұғушыға  жағдаймен  келтірілген  нақты  тура  зиян  келтіріледі  (Қылмыстық  кодекстің  32  бабы  3  бөлігі).  бұл  кінәлі  өзінің  құқықтарын   және  заңды  мүдделерін   қорғай  отыра  мемлекетке,  қоғамның  мүддесіне,  басқа  да  адамдардың  құқығын  қоғамға  қауіпті  қолсұғушылықтан  қорғай  отыра  шабуылдаушының  өмірін  қажеттіліктерсіз    айырады  (мысалы,  ұрлықты   жасаған  адамды  өлтіру,  қарулы  емес  бұзақыны  басқаға  атылатын  қарумен  өлім  келтіру  және  басқалар).  Заңшығарушының  мұндай  көрсету  сот  және  тергеу  органдарының  шешімін  қажетті  қорғаныс  шегінен  шығудың  болуы  немесе болмауы  барысында  әр  нақты  жағдайды  шешуге  көмектеседі.  Сонымен   бірге  тәжірбие  мынаны  көрсетеді,  бұл  мәселе барлық  жағдайларда  дұрыс  шешіледі.  Мысалы, И.  өзінің  пәтерінде  қажетті  қорғану  мақсатында,  өзінің  ұлдары  М.  және  И-ден   шабуылынан  қорғану  мақсатында  пышақ  қолданған. Алынған   жарақаттан  екі  шабуылдаушы  да  оқиға  болған  жерде  қайтыс  болды.

Қарағанды  облыстық  соты  И-ны  қажетті  қорғаныс  шегінен  шығу  барысында  екі  адамды  өлтірді  деп  оны  үш  жылға  бас  бостандығынан  айырады.  Қазақстан  Республикасы  Жоғарғы  Сотының  қылмыстық  істер  жөніндегі  Сот  алқасы  И-ға  қатысты  үкімді  тоқтатты,  ал  қылмыстық  істі  сотталушының  әрекетінде  қылмыстық  құрамының  болмауына  байланысты   келесі  негіздер  бойынша  тоқтатты.  Суреттеліп  жатқан  оқиғалар  болған  кезде  сотталушы  65  жасқа  толған,  ал   оған  екі  дені  сау  еркек  шабуыл  жасаған,  оның  біреуі  43  жаста,  ал екіншісі  40  жаста  болған,  шабуыл  жасаушылар  сотталушыға  қарағанда  дене  күші  жетілген  болған,  сот-медициналық  күәландыруына байланысты  ол  көгерген  және  қанталаған  соққы  алған.  Шабуыл  жасаушылар  өзінің  қолсұғушылығын   И.  Пышақты  алып  шыққаннан  кейін  тоқтатпаған.1   Келтірілген   істің  мысалдарынан  көрінгендей  бұл  жерде  қажетті   қорғаныс шегінен  шығу  болмаған.

Қажетті  қорғаныс  шегінен  шығу  фактісін  анықтау  әр  іс  бойынша  мән-жайлардың  барлық  жиынтығын  бағалауды  талап  етпейді.

Қажетті  қорғаныс  шегінен  шығудың  белгілерін  болудың  немесе  болмаудың  мәселесі шешуде,  соттан   қорғаныс  шабуылдың  құралының  сәйкес  келуі  немесе  сәйкес  келмеуін  ескеру  тиіс,  қолсұғушты  тойтарудың  қауіптілігінің   сипатын  да  білдіреді.  Қолсұғушы  және  қорғанушылардың  саны,  олардың  денесіне  дамуы, жасы,   қарудың   болуы,  уақыты  және  қолсұғу    орны  (Қазақстан   Республикасы  Жоғарғы  Соты  Пленумының  1994  жылғы   23  желтоқсандағы  қаулысының  22  тармағында)  былай  атап  көрсетеді,  Қылмыстық  кодекстің  32  бабы  3  бөлігін  қалыптастыру,  қажетті   қорғаныстың    шегінен    шығу  қорғандық  және   шабуыл  жасаудың   сәйкес  келмеудің   нәтижесінде   жасалады,   тараптардың  әрекетпен   белсенділігі  және   игіліктің  құнылығы,  дер  кезінде  жасалмаған  қорғанудың  нәтижесінде1  (алдын  ала   немесе  кешігінкіреп).

Қорғанушы   шабуылдың  аяқталу  фактісін  және  оның  туындалудың   қауіптілігінің  болуын  сезінуі  тиіс.

Әдебиетте  осы  мәселеге   байланысты   біріңғай  пікір  жоқ. Көптеген  авторлар   жоғарында   келтірілген  пікірді  ұстанады.2

В.И.  КириЧенко,  И.И.  Слуцкий  және  басқада  бірқатар  авторлар  қажетті  қорғаныс   шегінен  шығу  барысында   тек  тиімді  қорғанудың   сәйкес  немесе  еместігі   және  тиімді  шабуыл  жасаумен   және   қорғанылғын  мүдденің  сипатымен,  қорғанудың  уақытысында   байланысты   еместігімен   байланысты,  осы  авторлар   екінші   дәрежелі,  қосымша  белгі  ретінде   қарастырады,   немесе   қажетті    қорғаныс         шегінен

шығуды   мүлдем   жатқызбайды,   уақыт    бойынша         қажетті

 

1 Қарағанды  сотының  архиві

1 Бородин С.В.  Преступление против жизни  М.  1989

2 Шаргородский  М.Д.  Преступление против жизни  и здоровья  М. 1948

 

қорғаныс  шекарасын  бұзу  барысына  сілтеме  жасай  отыра,  қажетті  қорғаныстық   жағдайын  болмайды   және  оның   шегінен  шығу  жөнінде   ешқандай  сөз  болмайды.3

Қажетті  қорғаныс  шегінен  шығу  оның  дер  кезі  емес  уақытысында  орын  алады,  егер  қылмыстық  қолсұғу  шындығында  жұмыс  істесе,  сондықтан  жәбірленуші  немесе  басқалардың  осыған  құқығы  болса,  қылмыскер  шабуыл  жасауды   тоқтатты  дейміз.   Қауіптілік  жойылды  немесе   қылмыстық   нәтиже    толықтай  жүзеге   асырылған  деп  танылса.

Осы  жағдайларда  белгілі  бір  шарттарда  қажетті  қорғаныстың  шегінен  шығу  жөнінде  айтуға  боладың.1

А.А. Пионтковский  дұрыс  айтты,  қоғамға   қауіпті  қолсұғуға  ұшыраған  адам,  негіздірде  шабуыл  жасаушымен  келтірілген  зиян  үшін   жауаптылық  алуы  тиіс.  Мұндай  жағдайларда   адам  өлтіру   қатал  болады,  өйткені  шабуыл  жасағандық  үшін   дұрыс  пікір  қалыптасады.

Қажетті  қорғаныс   шегінен  шығу  барысында  жасалған  адам  өлтіруді  дұрыс  саралау  үшін  қылмыстық  субъективтік  жағын  талдау  бірінші  маңызға  ие. Осы  мәселе  бойынша  әртүрлі  пікірлер  айтылған.  В.Ф.  Кириченконың   пікірінше  қажетті   қорғаныс  шегінен  шығу  барысында  адам  өлтіру  қасақаналықпен  де,  абайсыздықпен  де  жасалынады.2

М.И.  Якубович  басқаша  көзқарасты  келтіреді,  онда  ол  қажетті  қорғаныс  шегінен  шығу  барысында  адам  өлтіруді   абайсыздықпен  жасау  барысында  ғана  жол  бермейді,  сондай-ақ  осы  нысанды  қасақаналықты  жоққа  шығара  отыра,  кінәнің  мүмкіндігін  бірлігін  санайды.

Неғұрлым  пікірлі  сенімді  позиция  анықталған,  осыған  сәйкес  қажетті  қорғаныс  шегінен  шығу  барысында  адм  өлтіру  —  барлық  жағдайларда  қасақана  адам  өлтіру  деп3  саналады,  қасақаналық  тікелей  және  жанама  да  болуы  мүмкін.

 

3 Кириченко  В.Ф. Основные вопросы учения о необходимой обороне в Советском Уголовном праве.  М. 1998, с.86-87

1 Курс Советского права  М. 1970, т.2, с.374

2 Кириченко В.Ф.  Основные вопросы  учения о необходимой обороне М. 1998

3 Ткаченко  В.И.  Необходимая оборона  по уголовному праву М. 1979, с.25-32

 

Қолсұғушылықты  тойтару  барысында  абайсыздық  бойынша  зиян  келтіргендігі  үшін  қылмыстық  жауаптылыққа  әкелінеді.

Сот  тәжірбиесін  зерттеу  көрсеткеніндей,  қажетті   қорғаныс  шегінен  шығу  барысында  қорғану  және  шабуылдың  құрамының  сәйкес  келмеуінің  нәтижесінде,  тараптар  және  қорғанып   жатқан  игіліктердің  құндылығын  тиімді  әрекеттерін  бағалауды  қосқанда,  қорғанудың  сәйкес  келмеуінен  нәтижесінде  қажетті  қорғанудың  шегінен  шығу  көбірек   кездеседі.

Мысалы  Д-ны  айыптауға  байланысты  қылмыстық  іс  Қылмыстық  кодекстің  88  бабы  2 бөлігі  бойынша  қозғалған. Алматы  қаласының  Жетісу  аудандық  соты  Қылмыстық  кодекстің  84  бабына  қайта  саралаған  (баптар  ескі  редакцияда  берілген).  Істің  мән-жайы  мынадай:  К  мас  күйінде  кафеде  басқаларына  тиіскен. Соңғысы  осыларға  келіп  және  Д  айыпталушыға  тиіскен.  Анайы  сөздермен  боқтап,  қазір  онымен  күресетіндігін  Д  пышақты  алып  оның  ішіне  тыққан.

Соңғысы  бірден  қайтыс  болған,  сотталушыға  келтірілген  зиян  және  қорғану  құрамын  қолдану  нақты  жағдай  деп  танылмаған  және  шабуыл  жасаудың  сипатына  және  тиімділігіне  сәйкес  келмеген.  Осыған  байланысты  Д-ның  әрекеті  қайта  сараланған.  Жәбірленуші  тараптың  шағымы  бойынша жоғары  тұрғын  сот  комиссиясы  өзінің  қаулысымен  үкімді   өзгертусіз  қалдырады.1

 

Қылмысты  жасаған   қылмыскерді  ұстау  үшін  қажетті  шаралардың  шетінен  шығу  барысында  адам  өлтіру 

(Қылмыстық  кодекстің  100  бабы)

 

Қазақстан  Республикасы  жаңа  Қылмыстық  кодексін   қабылдаған  уақытқа  дейін  қылмыс  жасаған  адамды  ұстау  барысында  келтірілген  зияндылық  кажетті  қорғаныс  ережелерімен  бағаланған,  қажетті  қорғаныс  және  қылмыскерді  ұстаудың  арасында  ұқсастықтың  белгілерінің  болуына  қарамастан    белгілі     бір      елеулі      айырмашылықтар      бар,

 

1 Архив  Жетысуйского  суда  г.Алматы

Қылмыстық  кодекстің  33  бабының   қылмыстық  іс-әрекетін  жоққа  шығаратын  мән-жайды  қосумен  байланысты.

Қылмыстық  кодекстің  33  бабында  қылмыскерді  ұстаудың  құқыққа  сай  шарты  және  осындай  адамға  зиян  келтірудің  жауаптылығын  туындатудың   негіздері  көрсетіледі,  қылмыс  жасаған  адамға  зиян  келтіру  қылмыс болып  танылмайды,  оны  ұстау   барысында    мемлекеттік  органдарға  және  жаңа  қолсұғышылықты  жасау  мүмкіндігі  ізін  кесу,  егер  оны  ұстау  басқа  мүмкіндікпен  болмаса  және  осы  жерде  осы    шараларға   қатысты  қажетті  шараларға  жол  берілсе,  осы  адамды  ұстауға  байланысты  оның   әрекеті  қоғамға  қауіптіліктің  сипатына  және  дәрежесіне  сәйкес  келмесе.  Осындай   шегінен  шығу  тек  қасақана  зиян   келтірген  жағдайларда  ғана  қылмыстық  жауаптылыққа  әкеледі.

Қажетті   қорғаныстан  ерекшеленетін  ұстаудық  ерекшелігі  мынадан  көрінеді,  олар  ережеге  сай  қылмыскер  емес,  оны  ұстауға  қолданылатын  шаралар  белсенді  әрекет етеді.

Қылмыскерді  ұстау  барысында   зиян  келтіру,  қылмыскер  ұстап  алушының  заңды  талаптарына  бағынбаса:  жасырынып  қалғысы  келеді,  қарсылық  көрсетеді.

Осындай  жағдайларда  ұстау  денсаулыққа   және  өмірге  зияндылық  келтіру  арқылы  жүзеге  асырылады.

Қылмыскерді  ұстауға  бағытталғын   барлық  әрекеттер  оқиғаның  жағдайына  байланысты  қажетті  болуы  шарт,  бұл  қылмыскерді  ұстау  барысында  осындай  құралдарды  қолдануда,  олар  өзіне  өлім  тудыратындығын  түсінеді,  ұстап  алушы  басқа  жол жоқ  екендігін  түсінуі  тиіс. Мәжбурсы  шараларды  қолдануға  байланысты  қажеттілікті  субъективті  пікірі  болуы  тиіс,  жасалынған  қоғамға  қауіпті  қолсұғушылықтың  сипатымен,  кінәлінің  тұлғасымен  және  жағдайымен  келісуі  тиіс.

Осы  шарттарды  сақтау  міндетті  С.В.  Бородиннің  пікірінше  өмірді  айыру  қылмыскерді  ұстау  барысында  жасырынуға  ұмтылуы,  бұл  әрекет  егер  ол  жаңа  қылмысты  аса  қауіпті  деп таныса,  адам  өлтіруді,  бандитизмді,  қарақшылықты  зорлауды  немесе  басқа  да  ауыр  қылмысты  белгілі  қылмыскермен  немесе  адаммен  жасалса.  Осы  қылмыстардың  шеңбері  шектелген  болуы  тиіс.1  Әдебиетте басқа  да  пікір  бар  ұсталынған    адамның    қылмысының   жасалынған   ауырлығына

 

1 Бородин  С.В.  Преступления против жизни  М. 1999, с.223

байланысты  дәрежесі  маңызды  ролді  ойнамайды.

Жасырынуға  талпынған  қылмыскерді  өлтіруді  ұстау  үшін  қажетті  шаралардың  шегінен  шығу  ретінде  кінәлі  соттың  алдында белгілі  бір  негіздерді  көрсетуі  тиіс,  ал  өлтірілген  адам  қылмыстық  жауаптылықтан  қашуға  ұмтылады.1

Сонымен  Қылмыстық  кодекстің  100  бабында  көзделген  адам  өлтірудің  объективтік  жағы  әрекетттерді  жасаудан  көрінеді,  осының  барысында  ұсталынған  адамға  зиян  келтірілген  жағдайға     байланысты  емес  нақты  шектен  тыс  зиян   келтіріледі.  Келтірілген  зиянның  сипаты  қылмыстың  ауырлығынан,  қылмыскердің  тұлғасына,  оның  іс-әрекетіне,  ұстау  жағдайына  байланысты,  өйткені  ұстаудың  мақсаты  болып кінәліні  мемлекеттік  органдарға  әкелу  танылады.  Қылмыскерді  ұстау  барысындағы  өлім  келтіру  Қылмыстық  кодекстің  33  бабы  2  бөлігінің талаптарын  сақтау  барысында  жол беріледі.

Қылмыстың  субъективтік  жағы  тікелей  және  жанама  қасақаналықпен  жүзеге  асырылады.  Кінәлі  саналы   түрде  жол  берілетін  ұстау  шараларының  шегінен  шығады  ұсталынған  адамға  өлім  келуінің  мүмкіншілігін  немесе  қашып  құтылмайтындығын  көре  біледі  және  осы  зардаптардың  туындауын  тілейді  немесе  жол  береді.

Қылмыстың  субъектісі   — кәсіби  қызметіне  және  арнайы  машығына  қарамастан  16  жасқа  толған  ақыл  есі  дұрыс адам,  яғни  құқық қорлау  органдарының  қызметкерлері,  сондай-ақ  басқа  да  адамдар  және  азаматтар  танылады  (Қазақстан  Республикасы  Қылмыстық-істер  жүргізу  кодексінің  133  бабы).

Егер  қылмыскерді  ұстау  барысында  құқық  қорғау  органдарының  лауазымды  тұлғасы  ұстау  барысындағы  қажетті  шаралардың  шегінен  шықса,  жауаптылық  қосымша  саралаусыз  Қылмыстық  кодекстің  100  бабымен  жауаптылыққа,  билікті  немесе  лауазымды  өкіметтіктерді  теріс  пайдаланғандығы  үшін  жауаптылыққа  тартылады.

Егер  ұстаудың  мақсаты  болып  кінәліні  билік  органына  әкелу  мақсаты,  кек  алу  және  расправа  онда  келтірілген   зиян  тиісті  қылмыстар  үшін  жалпы  негіздерде  туындайды.

Егер  адам  өлтіру  қылмыскерді  ұстау  үшін  қажетті  шаралардың  шегінен  шығу  барысында,  Қылмыстық  кодекстің  96  бабы  2  бөлігінде  көзделген  ауырлататын  мән-жайлардың  болуы    барысында,   онда   істелінген    іс-әрекетті    Қылмыстық  кодекстің  100  бабымен  саралануы   тиіс.(Қылмыстық  кодекстің  96  бабын  қосымша  саралаусыз)

Қорытынды

 

 

Осы   тақырыпты  қарастыра  отыра  теориялық және  тәжірбиелік  аспектіде,  біз  өзіміздің  мақсатымыз  ретінде  осы  сапаттағы  істер  бойынша  қылмыстық-құқықтық  нормаларды  қолдану  барысында  жол  берілген  қателіктерді  жан-жақты  талдауды  мақсат  етіп  қойды.

Адам  өлтіру  істері  бойынша  саралау  және  қарау  барысында  қателіктерден  қашу   қиын.  Мұндағы  міндет  қылмыстық  заңды  тәжірбиде  дұрыс  қолдану  жолынан  көрінеді.

Осындай  жолдардың  бірі   ретінде  ЭЕМ-ді  қолдану  барысындағы  жинақталған  адамзат  тәжірбиесін  қолдану.

Зерттеу  көрсеткеніндей  бірқатар  елдерде,  АҚШ  және  Жапонияда  соңғы  жылдары  ЭЕМ  базасында  әлеуметтік  салада  экспертті  жүйелер  құрылуда.  Осындай   экспертті  жүйелерді  кіндігін теориялық  білім  және  жоғары  сапалы  тәжірбие  құрайды.  Стандартты  жағдайларда  шешу  үшін  концентрлендірінген  адам  интеллектісінің  түрі  қолданылады.

ЭЕМ  базасының  негізінде  экспертті  жүйелерді  қылмыстық  әділет  жүйесінде  қолдану  үшін  нақты  болуы  мүмкін,  нақтырақ  айтқанда  қылмыстық-құқықтық  нормаларды  жүзеге  асыру  және  құру  барысында.  Осы  жүйелерді  құру  үшін  неғұрлым  жақын  біздің  пікірімізше  өмірге  және  денсаулыққа  қарсы  қылмыстар,  соның  ішінде  басқа  қылмыстарға  нақты  белгіленген қылмыс  құрамдары  танылады.

Бірінші  кезекте  ЭЕМ  барларының   қылмыстық-құқықтық  санкцияларды  іздеудің   жетілдірілген  және  автоматтандырылған  жүйесін  құрау  қажет.

Сондай-ақ  қорытындысында   Қылмыстық  кодекстің  96  бабы  2  бөлігінде  көзделген   «Қылмыстылықпен   күресу  мәселелеріне  байланысты  Қазақстан  Республикасының  заң  актілерде  өзгерістер  және  толықтырулар  еңгізу  жөніндегі  5  мамыр  2000  жылғы  заңына  сәйкес  өзгеріс  еңгізілген.

Нақтырақ  айтқанда   «жң   тармағына  адам  өлтіруді  жасау  барысында  ауырлататын  мән-жайларды  еңгізілген,  оған  жататындар  «топ  болыпң,   «алдын  ала  сөз  байласу  арқылы  топ  болыпң  ,  қарақшылықпен,  қорқытып  алушылықпен  немесе  бандитизммен  ұштасқан  адам  өлтіруді  жасау  «зң   тармағы.

Біздің  көзқарасымызша  бұл  елеулі  толықтыру,  «жң  тармағы  бойынша  осы  белгі  Қылмыстық  кодекстің  12  бабы  2  бөлігі  және  257  бабы  2  бөлігінде  бар,  ал  осындай  адам  өлтірудегі  аса  ауыр  қылмыс  болмаған  осы  ақтаңуақты жойды.

 

Дұрыс  саралау  және  жазаны  тағайындаудық  қосымша  құрамының  бірі  болып  құқықтық  база,  Қазақстан    Республикасы  Жоғарғы  Соты  Пленумының  қаулысы  танылады.

Біздің  көзқарасымызша  Қазақстан  Республикасы  Жоғарғы  Соты  Пленумының  1994  жылғы  23  желтоқсандағы  «Азаматтардың  өмірі  және  денсаулығына  қолсұғушылыққа  жауаптылықты  реттейтін  соттардың  қолдануы  жөніндегі  Қаулысың,  материалды  және  моральды  жағынан  ескіруі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Библиография

 

 

 

                Нормативтік құқықтық  актілер

 

 

1. Қазақстан Республикасы  Конституциясы.  «Бөркітң  1998ж.
2. Қазақстан Республикасындағы  қылмыстылықпен  күресу  мәселелеріне  байланысты  заң  актілеріне   өзгерістер  және  толықтырулар  жөніндегі  5  мамыр  2000  жылғы  Қазақстан  Республикасының  Заңы
3. Қазақстан Республикасының  Қылмыстық  кодексі Алматы  «Баспаң   1997ж.
4. Қазақстан Республикасы  Жоғарғы  Соты  Пленумының қаулысы

 

Пайдаланған  әдебиеттер  тізімі

 

1. Большой юридический словарь. Под ред. А.Я. Сухарева, В.Д. Зорькина. М., Инфра-м, 1997
2. Уголовное право. Учебник. Общая часть. Под ред Б.В. Здравомыслова  М., 1994

• Комментарий к Уголовному Кодексу РК 2030, под ред. И.И. Рогова. А., 199

1. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлімі. А.Н. Ағибаев            Жеті жарғы, Алматы 1998
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі Жеті жарғы, Алматы  1997
3. Учение о соучастии по Советскому уголовному праву. Бурчак

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Арнайы әдебиеті

 

1. Андреева Л.А. Квалификация умышленных убийств, совершенных при отягчающих обстоятельствах. Ленинград, 1989
2. Аниянц М.К.Ответственность за преступления против жизни. мОсква, 1964
3. Беляев В.Г., Свидлов Н.М. Вопросы квалификации убийств. Москва. 1984
4. Бородин С.В. Ответственность за убийство: квалификация и наказание по Российскому уголовному праву. Москва.1996
5. Бородин С.В. Преступления против жизни. Москва.1999
6. Волков Б.С. Мотивы преступлений. Казань, 1982
7. Дагель П.С., Котов Д.П. Субъективная сторона и ее установление. Воронеж 1974
8. Жижиленко А.А. Преступления против личности. Москва-Ленинград 1927
9. Загородников Н.И. Преступления против жизни по Советскому уголовному праву. Москва. 1961.
10. Кириченко В.Ф. Основные вопросы учения о необходимой обороне. Москва.1961
11. Комментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан / Под ред. И.И. Рогова, С.М. Рахметова. Алматы.1999.
12. Кудрявцев В.Н. Объективная сторона преступления.Москва.1960
13. Курс Советского уголовного права. Т.2.Москва.1970
14. Курс Советского уголовного права.т.5. Москва.1971
15. Лунеев В.В. Мотивация преступного поведения. Москва. 1991.
16. Мамутов А. Преступления, составляющие пережитки патриархально-родового быта.Алма-Ата 1963
17. Наумов А.В. Мотивы убийства. Волгоград 1973
18. Никифоров Б.С. Объект преступления по Советскому уголовному праву. Москва 1960
19. Нергалиев Б.Н. Организованная преступная деятельность: уголовно-правовые, процессуальные и криминологические аспекты. Караганда 1997
20. Побегайло Э.Ф. Умышленные убийства и борьба с ними. Воронеж 1965
21. Российское уголовное право. Оосбенная часть. Москва 1998
22. Сидоров Б.В. Аффект. Его уголовно-правовое и криминологическое значение. Казань 1978
23. Ткаченко В.И. Необходимая оборона по уголовному праву. Москва 1979
24. Трайнин А.Н. Общее учение о составе преступления. Москва 1960
25. Уголовное право. Особенная часть. Москва 1998
26. Уголовное право Республики Казахстан. Особенная часть. /Под ред. И.Ш.Борчашвили, С.М. Рахметов. Алматы 1999
27. Шаргородский М.Д. Преступления против жизни и здоровья. Москва 1948
28. Шаргородский М.Д. Ответственность за преступления против личности. Москва 1953
29. Шестаков Д.А. Супружеское убийство как общественная проблема. Санкт-Петербург 1992

 

Диссертациялық зерттеу

 

30. Плаксина Т.А. Диссертация на соискание ученой степени кандидата юридических наук на тему: Ответственность за убийство из мести по Российскому уголовному праву. Москва. МГУ.1995

 

    Тәжірбиелік  материалдар

 

31. Алматы облыстық сотының архиві
32. Алматы қалалық Бостандық аудандық сотының архиві
33. Аламаты қалалық Жетісу аудандық сотының архиві
34. Қарағанды сотының архиві
35. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының бюлетені № 3,  1995
36. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының бюлетені № 4, 5, 1998
37. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының бюлетені № 7,  1998
38. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының бюлетені № 1,  1999
39. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының бюлетені № 1,  1993

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1Øàðãîðîäñêèé Ì.Ä. Ïðåñòóïëåíèå ïðîòèâ æèçíè è çäîðîâüÿ. Ì,1948 ñòð.38

 

2 Áîðîäèí Ñ.Â. Ïðåñòóïëåíèå ïðîòèâ æèçíè Ì., 1998, ñòð.13

 

3Êîðæàíñêèé Í.È. Îáúåêò è ïðåäìåò óãîëîâíî-ïðàâîâîé îõðàíû. Ì, 1980 ñòð.27

 

4Íèêèôîðîâ Â.Ñ. Îáúåêò ïðåñòóïëåíèÿ ïî ñîâåòñêîìó óã. Ïðàâó Ì. 1960, ñòð.93

 

5Êóäðÿâöåâ Â.Í. Îáúåêòèâíàÿ ñòîðîíà ïðåñòóïëåíèÿ Ì., 1960, ñòð. 9

 

6Òðàéíèí À.È. Îáùåå çíà÷åíèå î ñîñòàâå ïðåñòóïëåíèÿ Ì., 1957, ñòð.74-76

 

7Äаãåëü Ï.Ñ.  Êîòîâ Ä.Ï. Ñóáúåêòèâíàÿ ñòîðîíà è åå óñòàíîâëåíèå Âîðîíåæ 1974.

 

8Áîðîäèí Ñ.Â. Ïðåñòóïëåíèÿ ïðîòèâ æèçíè  Ì. 1989

 

9  Øåñòàêîâ Ä.À. Ñóïðóæåñêèå óáèéñòâà êàê îáùåñòâ. ïðîáëåìà ÑÏ 1992 ñ32-45

 

10  Øåñòàêîâ Ä.À. Ñóïðóæåñêèå óáèéñòâà êàê îáùåñòâ. ïðîáëåìà ÑÏ 1992 ñ32-45

 

11  Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Бюллетенi №1 1999 12-13 беттер

 

12  Ñáîðíèê Ïîñòàíîâëåíèé Ïëåíóìà Âåðõîâíîãî Ñóäà Ðåñïóáëèêè Êàçàõñòàí (1961-1997ãã) À. 1997 ñ.288

 

13 Áîðîäèí Ñ.Â. Ïðåñòóïëåíèå ïðîòèâ æèçíè   Ì., 1999 ñ.94

 

14  Áþëëåòåíü Âåðõîâíîãî Ñóäà Ðåñïóáëèêè Êàçàõñòàí I3 1995ã.

 

15  Сборник Постановлений Пленума Верховного Суда РК (1961-1997) т.1 с.281

 

16  Бородин Преступление против жизни  М. 1999

 

17 Кириченко В.Ф. Значение ошибки по Советскому уголовному праву М.

1952 с.58

 

18  Уголовное право (особая часть), кол-в автв  М. 1998 с.56

 

19 1 см. Пар.: Акиянц М.К. Указ сог. 654

 

20 Андреева л.а. Квалификация умышленных убийств, совершенных отягчающих обстоятельствах. Л. 1989. С.74

 

21  Бюллетень Верховного Суда Республики Казахстан  № 67, 1998 ãîä

 

22  Сборник Постановлений Пленума Верховоного Суда РК (1961-1997)

А.1997 с.279

 

23  Бородин С.В. Преступления против жизни  М. 1999,  с. 123

 

24  Уголовное право Республики Казахстан  Особенная ÷àñòü  / Ïîä ðåäàêöèåé È.Ø. Áîðãàøâèëè è Ñ.Ì. Ðîõëÿåâ  Àëìàòû 1999 ñ.73

 

25 Бородин  Преступления против жизни   М. 1999   с. 133

26 Бородин  Преступления против жизни   М. 1999   с. 133

27  Наумов А.В.  Мотивы убийства  Волгоград  1973  с.48

 

28