3 марта, 2018 18:39
Мұрат Мөңкеұлының (1843 -1906) шыгармаларындагы
философнялдык- азаматтық терендіктер.
- Мұрат Мөңкеұлының акындыгы.
- Мұрат — жыраулык поэзияны насихаттаушы.
- М үраг Монкеүлының ақындыгы.
Мұраттың акындык мұраларының кұнды бір саласы — арнау, хат.сыні сұхбат, акыл-накыл сарындас туындылары. Бұл салаға жататындар негізіне} акын өмір сүрген кезеңнің шындығын, дэуір адамдарын, олардың мінез кұлык іс-әрекеттерін бейнелейді. Дүние, элем өзгерістері туралы өзінін ойларын түйіндейді. Дүниенің жалгандыгын, тұраксыздығын еске салады. Бак- дэулет, биік дәреже билік бәрі өткінші. Оган Адам алданады, бой алдырады Дүниеге келген адам өсіп, жетіліп дүние-мүлік жиып, кызық көріп, әр түрл әрекеттер жасап жүреді. Акыры өледі. Талай асыл армандар орындалмаіі калады. Пенденің көзі еш нэрсеге тоймайды. Малдылар малына, билер бплігіне, сұлулар көркіне, серілер сән-салтанатына, кұлқынкұмарлар барына разы болмай кайран өмірді мәнсіз талас, күрестермен, баккұмарлыкпен, өткізіп алады. Біріне-бірі адамшылык, кайы-рымдылық жасаудың орнына, барын көре алмай, жогына жәрдем бере алмай тайталас, бәсекемен жүреді. Казіргі казак елін бұзып, бүлдіріп жаткан болыс сайлауы ел арасына іріткі салып, карсы партиялар бірінің дәулетін бірі шашып, ұпыктарға, көріне көзге, жем болып аласұрып, берекесіздікке беріледі. Мысалы Есенғали болысты ақын саран өзімшіл, тегі төмен адам, елге кайыр болмас деп мазак етеді. /2,227/
Мұрат — сұлулыкты, көркемдікті бағалай білген эстетикалык талгамы жогары акын болған. Ол төкпе акынның эрбір шығармасынан айқын көрінеді. Сүйкімді мінез, нәзік жан оны эр кезде-ак кызыктырған. Жаны таза. акылга дана,сырт пішіні көркем,салтанатты,салмакты кыз бейнесін танытарлык липнкалык шыгапмалаі) жазган. Жігіттерге арман боларлык сұлу кыздың образын көз алдыңа елестетер «Қыз» деген өлеңі жеткен. Акын кыз сұлулыгын эр түрлі сымбаттылык бейнеде, ерекше шабытпен суреттей білген. Сұлудың сырт көрінісі, акылы, мінезі, іскерлігі, жүріс-тұрысы, киім киісі -түгелдерлік камтылып, бір адам бойына жинакталып тұлғаланған. Бұраңдап ақ монишңтай керілген қыз,
Оздырдың салтанатты еліңнен қыз.
Сәулесі ақ жүзіңнің жерге түссе,
Реңің сары алтындай көрінген қыз.
Мұрат сұлулық туралы арнайы термелеп, ұзақ толғаған. Оның арнайы жазған сұлулык туралы толғауы адамның асыл армандарын түгел термелеп, адамға жарасымды нәрселердің бэрін тізбектеген. Оның «Жалганшы пәни жалганды» — деп басталатын өлеңінде дүниедегі жарасымдылыктар акын арманы ретті аскак романтикамен ұштаскан. Онда сүйкімді жігіт, өнерлі ел азаматы, кыран кұс, жүйрік ат, әдепті мінез, иманды жан, елге корган болар батыртагы баскахалык сүйсінер тұлгалар, тұрпатты бейнелер армандалады. Соларга елдін зәру болып отырғаны айтылады. Халыктың өзінің сэн-
алтанаты да осыларга тыгыз байланысты болатыны ескеріледі. Елдің сәні ^•айлы конысы,көк орай шалгынды жайлауы,коңды малы мен салтанатты турмысы деп дэріптеледі.
Боз қыраудың күнінде,
Тау арасын жайласа.
Көк ораііпы шалгынга,
Жатып бие баііласа.
Қазы мен қарта, жал-жая,
Қия кесіп шайнаса,
Бай кісіге жарасар-деп келіп, ел ырысы бәйбішеге жарасар нәрселерді де суреттеп термелейді.
Алтыннан тоқпақ соқтырса,
Кумістен қазы қақтырса,
Жібектен желі тарттырса,
Үйіне келген мейманды Қайырымы мен тойдырса Бәйбіиіеге жарасар.
Осылай әрбір адамға не жарасады, соның бэрін өте көркем сүреттеп бере білген. Айтылк, батырга жарасатын нәрсе — бес каруын тагынып, ел шебін күзету. Мергендікке жарасымды кылык: «Кұралайды көзге атса, кұланды көрсе белге атса» — деп бір түйеді. Елгезек ер жігітке — баптар аттың сымбаттылыгы да керек-ак. Ер қанаты есепті сенімді серік болар арғымак сыны өзінше бөлек бейнелі,келісімді, кестелі сөздермен өрнектеледі.
Қыз-бозбалаға тэн мінез-кұлык, іс-әрекеттерде өзіне
жарасымдылық тапса гана сәнді деп түйеді. Оларға да лайыкты өмір кұбылыстары ,керекті істер баршылык:
Қызды ауылды көргепде,
Ауыл жагын қамшылап…
Астына күрең ат мінсе,
Жібек те емес, жіп те емес,
Адам көрмес зат кисе.
Жиырма жасқа келгенде Ол жігітке жарасар.
Немесе:
Қыырқ сомдық шарқатты Орай саіса басына,
Өзі он сегіз жасында,
Нүр сәулесі корінсе Қүмарланып ойнаса…
Қыз бапага жарасар.
Халықтың ырысы мен дәулеті, адамдардың сәні мен сәулеті, азаматының адалдығы мен әділеттілігі кыз-бозбаланың сымбаты-сұлулыгы.акылы мен ЗДалдығы түгел жарасым тапкан сәнді де мэнді келісімдіктерді көксейді акын. Адал жан армандар ізгілік деп әдемілік пен жарасымдылыкты алга тартады. Әсіресе, әсемдік әлеміндегі кұйындата кұйкылжыткан сөз нөсерлері аспаннан
төгілген меруерттей жаркын сұлудың сымбатын ол:
Тап бойып қарасаң,
Сырдың бішкен талындай.
Ауыздан аққан лебізі,
Кешкіқурым ақ уйден,
Ыргай басып көрінсе,
Қамзол бешпент делбегей.
Акыіі туган халкына осындай жарасым тапкан келісімдіктерді көкс< Сол сиякты «Аттан сулу боляр ма?» толгауын окыган адам эдеміліі акындык тілдіц сонны түрлеріне кезігіп, тілдіц небір кереметтерін ашады.
«Аргымак сайлап не керек?», «Ер өлмейді демеңіз», «Дүниенің’ бүрышы», «Мен белгілі жүйрікпін», «Сөйлеймін сөзді ерінбей», «Жалп-)і үшкан жапалак», «Аскар аскар аскар тау» тағы баска акынның әс әлеміндегі көрінісін көркейте түсетін тамаша лирикалары./5,175-176/
Мұрат — эпик, нәзік жанды лирик,жүлде алган жүйрік,сан кы
санлак.
Мүрат өленін жадында сакгап жеткізген Ғылман Шөрекүлы акын мынадай кымбатсөз калдырған екен:
Қыдырбай, даңгыл Мураш, Қуан өткен,
Жел сөзін тілден шыққан дуалы еткен.
Блрінен қынсаң пікір, ажач жуйрік,
Тубінде дем алдырмай қ\>а жеткен.
Мура — екең — көл Дарпя еді көзін алган,
Шашылып өзі өлсе де сөзі ңалган.
Болса да сан азамат, самсаган қол Байгені жуйрік еді озып аіган!
Мұраттың акындык таланты — ешкімге үксамайтын бір туар дарі ғана тэн сирек күбылыс. Өзі туралы акынның «Сөйлесем мен біп шешеіі сі байлаған, жол айтыіі, тіл сайпаган.» деу де орынды сөз. ./2,231-232/
- Мүрат — жыраулык поэзіінны наспхаттаушы
Жыраулык поэзияга тән акпа-төкпе екпін, бірыңғай ұйкас,бір эріп’ басталган үзақ жолдар — жазба әдебиетке бергісіз тамаша ақындык табыс Тіл образдарын өз кезіне сай ерлік үлгіде, эпостык дәстүрде бейнел оларды аскак эпитет, дәл теңеу, метафоралармен өрнектеулері — ақ) поэзиясыныц күдіретті күші.
Аргымақтың бапасы,
Арыган сайын тың жортар ,
Арқамннан қосын қапар деп.
Ақ дария толқын кушейтер,
Қуйрыгын күн иіапмаган бапыгым,
Ортамнан ойран сапар деп.
Шешендік пен шеберлік үлгісі, образды сөздер коймасы сиякты ақі толганыстары бірінен-бірі өткен, төгіліп тұрган нүрлы сөздер:
Ақсуңқар еді.м — мен уиіты.м,
Қауырсыным түлеген,
Қалыңды қапың квліммен Дулыгалы қара нар едім,
Қатарланып асып барамын.
Мұрат акын шығармаларының ең көлемдісі — «КапасаП -Казн» жі.іры. , нагьіз эпостык поэма. «Эпостык жырға жататын шығармалардын негізгі ізгешелігі — мұнда кандай да бір окиғаны.жэйт-жағдайды баяндап айту тәсілі олданылады.Эпостык шығармада эртүрлі кейіпкерлердің іс-әрекетін. күй- <ағдайын, мінез-касиеттерін, өзара карым -катынастарын суреттеп көрсетуге іүмкіндік мол. Жазба әдебиетінде эпостык жанрдың роман, повесть, эңгіме, юэма сиякты үлгілері кеңінен дамып, өркендеп келеді.» /7,378/
Орак батыр мен оның балалары Қарсай, Қазилардың жалғасып жаткан іатырлык дәстүрлерін ардактайтын ерлік эпос. Жыр сюжеті шағын желіге үрылган. « Жыр — казақ халык поэзиясының жанрлык түрі, түпкі мегізі іагынасында өлеңмен баяндалатын жырлап айтатын,уакигалы, көлемді юэзиялык шыгарма(батырлык жыры, эпостык ғашыктык жырлар). Сонымен іірге стильдік ерекшеліктері, өлең өрнегі жагынан оларга үксас толғау, терме екілді көлемі ыкшамдау поэзиялык үлгілер дежырдеп атаЛган.»/7,159/ Сюжет — өзара жалғаскан окиғалардың тізбегі, біртұтас желісі.Сюжеттің іегізі — өмірлік тартыс,конфликт,кейіпкерлердің карым-катынасындагы іактыгыс.» /7,311/
\та жолын куган үлдардың перзенттік парыздарын өтей білулері , нагыз ел органдары мен арам ниет сөздердің екіжүзділіктерін әшкерелейтін үтымды окигалар.көркем көріністер жинакталған.Ногай казактың даикты батыры екі жүзді, күншіл агайындарының арамза істерінен капияда каза табады. Оның өкініштісі өлімі ел жүртына ,үй-ішіне өте ауыр казак болғаны баяндалады. Қоштасу, жоктау сөздерін айткандар ішінде Орактың досы Акмырзаның коштасуы мен жасы жеткен шешесі Кәрбоздың жоктауы,әйелінің азасы өте әсерлі шыккан. Жастай экеден айырылып жетім калған болашак батыр ұландар — Карасай мен Қазидың толганыстары да окушының сай-сүйегін сыркыратардай күшті. Жырдың негізгі кейіпкерлері де осы екі жетім үлдар. Оларды бейнелеуге жырау бірден кірісіп кетпейді. «Жырау — ауыз әдебиетінің ежелгі өкілдерінің бірі,ірі коғамдык мәселелерді козғайтын толгау-жырларды шыгарып айтушы, жыршы болумен катар ойшыл ,акылшы, көреген сәуегей. Жырау түлғасы ерте дэуірде тайпалык одактар бірлестігі түсында
калыптасып, ХҮ-ХҮІІІ ғасырларда үлкен өнер иесі жэне когам кайраткерлері ретінде танылған.» /7,159/ Қарасай, Қазиға дейінгі Орак казасына байланысты кайгылы әрекеттерді бейнелеп, шыгармаға бірден психологиялык сипат бере біледі.
«Капасай-Казн» жырындагы ең тартымды көрініс — Қараүлек карияның азалы жоктауы. «Жоктау — казак халкының өмірі мен поэзиясында тарихи-мәдени мәні ерекше кұбылыс, түрмыс-салт жырларынын бір саласы. Халыктың асыл перзенті, елдің кұрметтісі, сүйіктісі, эр шаңырактың «акыл- аузы», «Аркан —казыгы» дүниеден өткенде өткенде шерлі.азалы әуенмен
аитылады. Оның сүйегіне, тегін, мінезіне дарыған асыл касиеттері, ел -жүртка,
бауыр-туыскамга жасаған жақсылыктары, үлгі-өнегесі, артына калдырга өшпес іздері мен акыл-накыл сөздері көркем де мэнерлі тілме жырланады.»/7,154/
Караүлек карня баласын жоктаган ананың сөзін айтып коймайды. Соған кос; өзі ел-жұртының анасы ретінде толғап, ел камын жер азаматтың казасы түге. елге ауыр тиген, жалпыга ортак аза боды деп кайгылы Қараүлектің бейнесі ел әжесінің кейпінде түлгалы көрініс табады. Орактың жоктайтын сөздер. аскак батырга сай жар, жаксы анаекеніне куәгер.
Жыр окигасының тагы бір шиеленіскен кезі негізгі кейіпкерлердіғ араласкан түсы, Қарасй мен Қазидай Орак үландарыынң патриоттык іс- әрекеттерін бейнелеген көріністер. Қарасай он жеті жасар жігіт бопкалгак кезінде Орақтың өлгенін пайдаланып, оның жаулары -калмактар елге кауіп төндіреді. Жауга карсы кол бастап, Алшы, Смайындар аттанады. Олардан жа\ кайм Батырдың ұлы бола түра елде калып, ата аруағын актамағанына өкінеді Оны кайрап, былай дейді:
Атаңа тартып тумадың,
Беліңе садак бумадың.
Не болды саған балаларым…
Бүдан кейін Қарасай мен он бес жасар Қази жау алдында жолығысып тілдеседі. Қазиге кері кайт деген ага сөзі өтпейді. Не көрсек те бірге көремін деп кайсарланады. Акыры сан мың калмактың колын қырып, жеңіспен елге оралады. Жыр окигасы куанышпен аякталады.
«Қарасай- Қази»жыры Мүраттың жыраулык өнерге жетік акын екенін танытады. Ол ҚарасайДази окиғасын үлкен эпоска айналдырғаны анық./2,222- 227/
Мүрат Мөнкеүлының жыраулык поэзияға тэн акпа-төкпе екпін, бірыңғай уіікас олендсрі де көптеп кездеседі.Мәселен: «Мупаттын жалпыга аіігкапы» өлені әуенді, дыбыстык ырғагы элді күшті поэзия. Бірыңгай ассонанс болып келетін бірыңгай катарда колдану тындаушыга әсерлі . кұлакка жагымды болып естіледі.
Елпец-елпец жүгірсе,
Ебелек отқа семірсе;
Емепдей белі бүгілсе Жібектей жалы төгілсе;
Күи-түн қатып желгенде Жер адымын қуырса;
Жердіц шацын аспанга
Жел қүйындай суырса, — деген өлеңінде соңғы жолдарда аллптерация күбылысы да ап-айкын. Бұлай кұрылған шығарма тіл жағынан окырманды жалыктырмайды. Қазактың өзіне тэн теңеу, мета-форалары, эпитеттері колданылады. Мысалы бірыңғай «Е» әрпінен басталатын үзак шумакты өлең карастыралык:
Ертеңнен иіапса, кешке озса,
Ецкуден салса, төсте озса,
Еціреуден қара қайырса,
Елікті қаңтан аііырса;
(4>ұндай өлең жолдары тек жыраулык поэзияга тән касиегтер. Сондықтан да МұРат акынның жыраулык дэстүрді ұстана білгені акикат.
Акын шығармашылығы мәнгілік көркем туындылар катарында кең тарап, канша кысым көрсе де ұмытылмай, ел аузында сакталады. Мұрат ]ҮІөНкеұлының өлеңдерінде өз дәуірінің , сол кездегі халкының өмір тіршілігін айкын көрсете білген. Мұрат Мөңкеұлының шығармаінылыгының бүгінгі ұрпак үшін кажеттілігі де осында.
Автор публикации
