Абай (Ибраһим) Құнанбайұлы

7 марта, 2018 18:47

Абай (Ибраһим) Құнанбайұлы (1845 -1904 )мұрасынын
жиналуы, жариялануы, зерттелуі.

дбай енгізген жаңалықтар

Бірінші< ең алдымен Абай түр-мазмұнының түрі болуы ерек, ұлттык түр, _лсуметті к.адам баласылык идеяны айтып беру үшін жұмсалуы керек, әр сөз щагына жагынан дэл, пікірі анык, түсінуге жеңіл жэне сөйлемде екі ұшты не ₀бга катысы жок сөз болмауы керек деген принципті ұстады.

Екічічі, Абай казак тілінің араб, парсы, татар сөздерімен шұбарланып, казақ тілінде деген кейбір өлеңдерді кай тілде екенін айыру киын халге жеткен кезінде тарихи сахнаға шығып, казак тілін орынсыз шұбарлаушыларға аяусыз соккы беріп, ана тілін таза сактады.

Үшінші, казактың өзіне дейінгі тіл байлыгын, шығыстың, орыстың классик поэзияларының үлгілерін меңгеріп отырып, казактың эдеби тіліне дейінгі эдебиеттерде колданылмаған жаңа сөз, жаңаша сөйлем құрылыстарын енгізді.Әрине, Абай енгізген жаңалықтарын жасанды сөздерден ойдан сөйлем күрастырған жок. Бұрынғы эдебиеттерде колданылмаған, бірак казақтың сөздік күрамында бар сөздерді пайдалана білді. Абай сөздік кор мен сөздік кұрамдағы бар сөздердің мағынасын шыңдай түсті. Сөйтіп ол казакта сол сөздердің соны байланыстарын тауып, оны казактың эдеби тілінің классикалык үлгісіне айналдырды.

Тортіниіі, казак әдебиетінде ескіден келе жатқан ой-сананың сәбилік, бала кезімен байлынысты туған тілдегі әсірелеудің, литоталык поэтик тілдерді ескілік санап, оның орнына өмір шыңдығымен нық байланысты, өмір күбылысын суреттеудің жаңа әдісін ұсынды. Әр образ, әр суреттелген көрінісінің негізінде шындықболуы керектігінің айкын үлгісін көрсетті.

Бесіниіі, бұрынғы әдебиетте болса да, элі дәуірлей алмаған сатиралык эдіс, оны өткір кұралы саналатын сарказм, иронияларды ең жогарғы сатыға көтеріп, халык тіршілігіне зиянды іс-әрекет, мінез-кұлыктарды шенеудің күшті коры етті.

Алтыниіы, Абай өзіне дейінгі әдебиетте жок, адамның ішкі сезім дүниесін тікелей суреттеу эдісіне соныдан жол салып, жан-күйді суреттеуде дүние жүзінің аты шулы акын, жазушыларынын шығармаларымен тең түсетін шығармалар беріп, өзінің аскан шеберлік, ұсталығын ұрпакка өнеге ретінде

калдырды.

Жетінші, Абай казақтың өзіне дейінгі ауыз әдебиеті, тарихи эдебиетіндегі акыл, накыл сөздерінің үлгісін ала отырып дамытты, ілгерілетті. Сөздің бұл түрлерін тек бұрынғы шеңберлерінде калдырмай, философиялық ойлау шегіне жеткізді. Қиюын тауып калай білсе, казактын сөз байлығымен де терең-терең философиялык ой-пікірді айтып беруге болатындығын айкындап, философиялык ой-пікірді калай айтып берудің үлгілерін калдырды.

Сегізінші, казактың бұрынғы әдебиет нұскаларында тек параллелизм түрінде ғана кездесетін табиғат кұбылыстарын суреттеуді өз алдына өлеңнің бір ^канрының түрі дәрежесіне жеткізіп, сұлу пейзаждык өлендерін жасады.

 

Тогызыншы, орыс әдебиетінің ұлы классик акындарының өлендеи,. аударып, олар аркылы дүние жүзілік эдебиетке кол созды. Қазак жүртшылыгы жер жүзінің даңқты акын, жазушыларының сөз, идеяларымен таныстырьіі классик аудармалардың үлгі, өнегелерін кейінгілерге сабак етті. Орыстың үл_Ь| ақындарын терең түсініп, аудара отырып, олардың үлгісімен калай жаңа сөз сөйлемдер күру және оларды казактың үғымына жатык, көңіліне конымды еті шығару әдістерін көрсетті. Сөйтіп, казактың эдеби тілін байыту, күшейтуд_е бүл мүмкіншілікті де толык пайдалана білді. Дуние жүзілік әдебиетпен өзіні жаксы таныстығы аркасында, адамның мінезін суреттеу эдісі, кейде “ диалог түрінде, кейде “кыстырма сөз” түрінде, сөйлем араларында колданылатын “тө- сөздердің” өзіне шеін әдебиетте болмаған жаңа үлгілерін жасады.

Оныншы, поэзияның элеумет өміріндегі мәні мен орны үлкен екендігін терең түсініп, шын мәніндегі көркем поэзия жасаудағы негізгі кұрал ті. екендігін дүрыс үғынып, оган айрыкша көңіл бөлу керектігін танытты. Тілд бағаламаушылыкка, оған жүрдім-бардым карап, сөз “ кадірін” кетірушілікке.Іар мен акындык міндетін арзандатып, “мактау” өлең айтушылыкка тагы басқа осылар сықылды сөздің мазмүнын жэне искусстволык касиетін төмендетушілікке., түр куалап жасанды сөз, шындыктан тыс обра, жасаушылыкка да күрес ашып, сөздің эрі көркем, әрі түсінікті, әрі мазмүнды болуын талап е тіп, өзі оның айкын нұскаларын жасап берді.

Абайдың кара сөздері

Абайдың толық жинағында І890жыл мен 1898жыл арасында жазылған бір алуан шыгармалары — «кара сөздер» деп аталады. Жалпы саны кырык алть: бөлек шагарма. Оның алты-жеті үлгісі кыска келеді. Бүл катарға косылатындар Он алтыншы, Он тоғызыншы, Жиырмасыншы, Жиырма төртінші, Отыз бірінші. Қырык бесінші сөздері.Жалпы кара сөздерден мазмұн, тақырып жағынан өзгеше тұратын — Қырык алтыншы сөз. Ол тарихтық макала- очерк тәрізді. Қазак халкының кайдан шықкандығына арналған дәлелді, деректі кыска зертте) сиякты.

Жиыны барлык қара сөз, біздің аңғаруымыз бойынша, он-он бір такырыпка бөлінеді. Кейбір такырыптар бір топ сөздердің көлемінде кайталап, эр алуан жаңа мыскыл, теңеулермен, дэлелдермен молайғаны болмаса, ой жағынан бір алуандас болады. Ал кей такырып, бір-бір кара сөзде айтылумен тоқтап отырады. Мыс., Бірінші кара сөзінде Абай жазуға калай кіріскені туралы сөйлейді. Бүнда өмірбаяндык дерек бар және өзінің жалпы шығармашылык еңбегіне ойлы түсінік береді. Бірак кейін осы такырыпка өзге кара сөздерде оралмайды.

Екінші сөзінде — халыктарды салыстырады. Қазак, ногай(татар), сарт (өзбек), орыс сияқты елдерді окушысы казак жүртшылығына әділетті достык көңілмен үғындырып береді. Әңгімені жай бір тыңдаушылар тобындз отырғандай, жеңіл эзіл тәрізді бастап, өз халкының дәлелсіз үстірт өзімшілдігін мыскыл ете келеді. Содан барып шын сыншыл ойларына ауысады. Енбек сүйген ел атаулының бәрі де казактай еңбексіздікке мол салынған жэне еоЛ еңбекті өнеркәсіпте, күндегі тірлікте көрші елдің бәрінен кейін калып отырғаН халкына үлгі берерлік, артык елдер болып бағаланады.

 

Такырып жағынан алғанда, Үшінші сөз де өзінше бөлек бір алуан. Бұнда _Казак сахарасын билейтін әкімдер, тергеуші билер, соттар турапы сөйлейді. Сол ку ндегі ел тірлігінің кайшылык, ауыртпалыктарын молайтып отырған _патшалык өкімет туралы да ой козғайды. Болыс атаулының елге сор болатын _тьінымсыз сойканды мінездерін әшкерелейді. «Уакытша себі бола ма» деп бірер ұ_Сьіныстар айтады. Сол ретте ендігі болыс орысша окуы бар адамнан болса _еКен дейді. Және тергеу мен үкім шыгаратын казактың биі, сот туралы пікір зіітады. Ел ішіндегі дау оңай шешілу үшін, әділетпен аякталу үшін патшалык _өКімет сайлаумен койып жүрген билер болмаса екен дейді. Оның орнына третей билікті үсынады. Абайдың осы пікірі Герценнін «Былое и думасында» жазылган соттар турасындағы пікіріне өте дәл келеді. Герцен Россиядағы _параны күрту үшін халыктың көз алдында әшкере тергеу болатын болсын жэне третей соты кайтадан заңга кірсін деген.

Абайдың ойында билік, тергеу халыктың камына жакын болсын. Жүртшылыкка залалды жаманшылык атаулы орынды жазасын алатын болсын деген камкорлык талап бар. Бүл карасөз Абайдың өз түсындағы күнделікті өмір шындығына колма-кол катынасып, жэрдем етсем деген талабын көрсетеді.

Төртінші сөздің де такырыбы өзінше бір бөлек шығарма. Бүл өсиетте бүрынгы өлең сөзінде көп айткан бір такырыпты козғайдьі. Онысы — күлкі туралы ойлаган ойы, сыны.

Бесінші сөз — казактың кейбір макалдарын сынайды. Мүнда халык санасының өзіндегі надандык, караңғылыктың салдарынан туатын мінді мінез, кемшін ой, айыпты әрекеттерді шеней өтеді.

Осы жоғарыда аталған бес сөзінде бес бөлек такырып болса, келесі Алтыншы сөзден бастап белгілі ой мен сындардың, өсиет пен үгіттің арнаулы такырыптары бірталай сөздерде кайталап отыратынын көреміз. Мыс., Алтыншы, Сегізінші, Тоғызыншы, Оныншы, Он төртінші, Жиырма үшінші, Жиырма алтыншы, Жиырма тоғызыншы, Отыз үшінші, Отыз тогызыншы, Кыркыншы, Қырык бірінші, Қырык екінші және Қырык үшінші сөз сиякты үлкен бір топ сөздерінде Абай ел мінезін көптен-көп сөз етеді. Бүнда бірлік жөнінде, ол акылды болыс-би сиякты ел экімдерінің «пара алмайтыны» жөнінде кекету — эжуа айтылады(Алтыншы, Сегізінші сөздерде). Және де осы топта ол туралы толганған ойдың ызалы ащы күйін уланған оймен көрсететін сөз бар (Тогызыншы сөз).

Осы катарда мінез жайын айта келіп, өтірік, батырсынған бояма мінезді сынау, адамдыкты үгіттеу Он төртінші сөзде көрінеді. Ел мінезін сынайтын сыншыл-реалист жазушы кейде бұрынғы өлеңінде колданатын катты сатираны Да өзіне үлгі етеді. Қуаныш пен жүбаныш жайын аса ащы сатирамен Жиырма Үшінші сөзде, Жиырма алтыншы сөзде айкын көрсетеді.

Жиырма төртінші сөзінде тағы да макалды шенеу аркылы ел мінезіне үлкен ^Сь‘ншылдык жасайды. Жэне де кэсіп, еңбек иесі адамды бүзып, аздыратын салтты Отыз үшінші сөзде баяндайды. Осыдан соңғы бір топ толғаулар Казактың бүрынғы өткен адамдарының мінезін сөз етеді. Халыктың даналык ^макалдарын елдің касиеті есебінде акынның кадірлейтінін көреміз (Отыз ^т°гызыншы сөз). Ел мінезіне арналған сөздердің Қыркыншысы —

 

тыңдаушысымен көзбе-көз эңгімелесу үстінде туғандай. Жазушы көп сүрақт_а. бере отырып, казак кауымындағы адам мен адам арасындагы карым-катынаст, катты сынай сөйлейді. Және де ел мінезіне арналған Қырык бірінші сә^д. Абайдың көп өсиет-сын өлеңдерімен ұштасатын жайттар кайта козғалады. Елд: тагылым-тәрбие түзер еді, ол жок деген арманды ой туады. Халык басындак, когам ішіндегі ауыртпалык күйдің бәрін теріп көрсететін осыған тэн сөздерд]_; бір алуаны (Қырык екінші сөз) жұмыссыздыкка арналады еңбексіз жатып іц, колы ұдайы бос болу жеке адамның басындағы жэне бар кауымдағы кеселіі. үлкен себепшісі деген аса сыншыл, дұрыс ойлар айтылады. Осы бір тог сөздердің ең соңгысы Қырык үшінші сөз — алғашкы жолдарында Абай санасындағы дуализмді көрсеткенмен педагогик., психол., үлкен жүйрік ойдқ ганытады. Қара сөздер ішіндегі көлемі үлкен, кенеуі мол сөздің бірі де осы деуге болады.

Енді бір бөлек такырып боп, Жетінші сөз окшаулау көрінеді. Ол — жас баланың психологиясын еске алып талдаған сөз. Балдағы білуге ұмтылу жақсд касиет екенін атаумен бірге, үлкеннің надандыгы сол жаксы баланы жамак тэрбиемен корлап бұзғанын білдіреді.

Өзге кара сөздерден жэне де өз такырыбымен окшауырақ тұратын Он бірінш сөз — ұлык турасынан басталып, ұлыктарга карсы, оларды катты эшкерелеген сыншының ойын танытады. Халыктың, көпшіліктің өкілі болып отырған азащг жазушы жаңағыдай ұлыктар кесірінен бейнет шегетін ел ұшін ширыгып, ызалы турашылдык сөздерін сөйлейді.

Бұл тексерілгендерден бөлек кара сөздердің ішінде тагы бір кайталай түсетін такырып — дін менен мораль, тәрбие жайларын козгайды. Олар: Он екінші, Он үшінші, Жиырма жетінші, Отыз бесінші, Отыз алтыншы, Оты- сегізінші жэне Қырыкбесінші сөздерде.

Осы сөздердің кейбірінде Абай кұдаға кұлшылык етудің мәнін айтып. иман жайын сөз етеді(Он екінші, Он үшінші сөздер). Бірак сол мұсылманшылдыктың анык діндік үгітін айта отырып, Абайдың өз окушысына жеткізбегі — адамгершілік өсиеттер болады. Сол адамгершілік касиетті адам өзінің жаратылыс сырымен коса бағалап, түсінсін деп ойлайды. Сондай түсінік адамды адамгершілік биік сатыга көтереді дейді. Осы ойына тіреп, дерек етіп (Жиырма жетінші сөзінде) әдейі ұстаздык, тэрбиешілік ниетпен Сократ сөзін береді.

Отыз бесінші, Отыз алтыншы сөздерде Абай казактың дін жолынын өзіндегі өрескел мінді мінездерін шенейді. Пайғамбар өсиетін айта отырса да, сыншыл акылдың талаптарын Абай айқын атап отырады. Осы топта көлемі мен мазмұны бойынша ең үлкен орын алатын Отыз сегізінші сөз — Ғаклиатг тасдикат. Бұнда Абай аят, хадистерден цитаталар келтіріп сөйлейді. Жаз> тілінің, баска кара сөздердегі анык казактың түрін өзгертіп, кітапшалап (түрікше) тың үлгі, стиль іздейді. Сырткы стильдегі, тілдегі өзгешеліктер бұ¹ сөздегі діндік мазмұнменен нык байланысты. Осы кезде Абай өзінің дінін түп наным жағынан да, моральдык касиеттер турасынан да жэне адамгершілік тэрбие максатымен де аныктап, таныта түспек болады.

 

0_Н бесінші, Он жетінші, Он сегізінші, Жиырма бірінші, Жиырма екінші, ^_(|Ьірма сегізінші, Отызыншы, Отыз екінші, Отыз төртінші және Қырык _тӨртінші сөздерде әр алуан түрде кайталап келіп отыратын бір тектес _таКЬірыптар бар. Сол ортак такырыптар адамның адамдык касиеттерін тереді. у_лКен адамгершілік, актык, тазалык, азаматтык жөніндегі тэрбиелік ойлар

¹ айтылады.

Он бесінші сөзде мораль мэселесін мінез белгілерімен байланыстыра ₀тырып, әрбір жаксы адам боламын деген кісіге өз-өзіне есеп беру кажет екенін

айтады.

Он жетінші сөзде Абайдың өз түсындагы және Абайдан бүрынғы үлкен щоралист, педагог ойшылдардың, үстаздардың көп айткан пікіріне жанасатын ой-толғау жүргізеді. Ол — толык сапалы адам болудың шарты жайындағы ойлар. Адам жан-жакты, асыл қасиетті болу үшін оның бойындагы кайрат, акыл. жүрек үшеуі бірдей болып, тен табыссын деген талап кояды.

Он сегізінші сөзінде және де кыска кайырып, адамды адам етіп есіретін, ұлғайтатын акыл, ғылым, ар, мінез деген ой түйеді.

Корыта келгенде, Абайдын кара сөздері — оның акындык мүраларына косылган бағалы қазына дейміз. Қара сөздердің бағасы — Абай заманындағы жагдайды, тарихтык шындыкты өз калпында бүлжытпай толык танытып береді. Екінші — Абайдың адамгершілік жөніндегі моральдык өсиеттерін алсак, олардың ішінде біздің заманға да бағасы зор шындыктары, тәрбиелік ойлары аз емес. Бүл жағы айрыкша таратып, талдауды кажет етпейтін түсінікті жайлар.

Ал, осы аталғандардан баска Абайдың поэзиялык мүрасына коса кара сөздері беретін әр заманда бағасы жойылмайтын бір үлкен кымбат казына бар. Ол — Абайдың осы кара сөзді жазған тілі. Өлен сөзінде өзінің барлык шеберлігі, жаналығы, көркемдік таланты бойынша казак тілінің сапасын эдебиет тілінің дәрежесіне көтерген үлы тарихтык еңбегі кандай болса, кара сөздерінің тілімен де Абай осындай еңбекті біздің мәдениет тарихымызға мол сіңірді.

Абайдың аудармалары

Лермонтовтан:

1. Бородино
2. Әм жабыктым, эм жалыктым
3. Жас балаға
4. Ал, сенейін, сенейін
5. Өзіңе сенбе, жас ойшыл
6. Қайтсе жеңіл болады жүрт билемек?
7. Тұткындағы батыр
8. Рахат, мені тастап коймадың тыныш
9. Ғашыктык іздеп тантыма

Ю.Ой

11. Қанжар
12. Альбомға(Сап демеймін сөзіме ыкыласыңды)
13. Боска эуре боп келдің бе тағы мұнда?
14. Менің сырым, жігіттер, емес оңай

 

15. Дұга(Өмірде ойға түсіп кем-кетігін)
16. Қасиетті дүға
17. Теректің сыйы
18. Жолга шыктым бір жым-жырт түнде жалғыз
19. Шайтан
20. Жалау
21. Жартас
22. Көңілдің күйі тагы да
23. Күнді уакыт итеріп
24. Асау той, тентек жиын, опыр-топыр

Ф.Шиллер-М.Ю.Лермонтовтан:

1. Кең жайлау — жалғыз бесік Дж.Байрон-М.Ю.Лермонтовтан:
2. Көңілім менің караңғы И.В.Гете-М.Ю.Лермонтовтан:

І.Қараңғы түнде тау калғып Буниннен:

1. Қоркытпа мені дауылдан А.Мицкевичтен:
2. Түткындағы поляк жандаралының сөзі (Дүрілдеген нажағай) А.А.Дельвигтен:
3. Сүрғылт түман дым бүркіп Я.Полонскийден:
4. Жүректе көп казына бар, бәрі жаксы А С.Пушкиннен:
5. Онегиннің сипаты (Жасынан түсін билеп сыр бермеген)
6. Татьянаның Онегинге жазған хаты (Амал жоқ кайттым білдірмей)
7. Онегиннің Татьянаға жауабы (Таңғажайып бүл калай хат)
8. Онегин сөзі (Хатыңнан жаксы үғындым сөздің бэрін)
9. Онегиннің Татьянаға жазған хат (Құп білемін сізге жақпас)
10. Татьянаның сөзі (Тэңрі коскан жар едің сен)
11. Ленский сөзінен (Барасың кайда, кайда болмай маған)
12. Онегиннің өлердегі сөзі (Жарым жаксы киім киіп)

Абай туралы қүнды ойлар

Қазактың бас акыны Абай Қүнанбаев. Онан аскан бүрынғы-соңғы зам казак баласында біз білетін акын болған жок.

Ахмет Байтұрсынов.

Абай лебі, Абай үні, Абай тынысы — заман тынысы, халык үні. Бүгін ол б де үнге косылып, жаңғырып, жана өріс алып түр.

Мүхтар Әуезов.

 

Шын хакім, сөзің асыл — бага жетпес,

Бір сөзің мың жыл жүрсе дэмі кетпес.

Қарадан хакім болған сендей жанның Әлемнің кұлағынан эні кетпес!

…Ай, жыл өтер, дүние көшін тартар,

Өлтіріп талай жанды, жүгін артар.

Көз ашып, жүрттың ояу болған сайын,

Хакім ата, тыныш бол, кадірің артар.

Мағжан Жұмабаев.

Хронологнялык кесте |ГІ845 10 тамыз Акын Абай Семей облысы, казіргі Абай ауданы, Шыңғыс тауында дүниеге келген ‘ 7855 10 жасынан Семейде Ахмет-Риза медресесінде дін сабағын, араб, парсы тілдерін меңгереді 1860ж. Аздап окыған орысшасын дамытып, орысша кітаптарды көп сонында окиды 1870 Петербургтен жер аударылып келген жас революционер Е.П. Михаэлиспен кездеседі 7880 Михаэлис аркылы Долголопов, Леонтьев т.б. демократтармен танысады 1882 Абай акынның өлеңдері жүйелі, акындык үлгіде жазыла бастады 1882 Абай Құнанбаев орыс әдебиетін аудара бастайды 1880-1886 Абай акын өз өлеңдерін жакын досы Көкбай атымен таратып   жүрді 1886 Акын ең алғаш рет өз өлеңдерін өз атына көшірген 1889 А.С. Пушкин шығармаларын аударумен көбірек шұгылданады 1891 Акынның жаксы көретін інісі Оспан кайтыс болады 1896 Акынның әкесі Құнанбай Меккеге барып, кажы атанады 1900-1904 Акын ауруға щалдығды 1904 _23маусым Ұлы акын дүниеден өтеді 7909 Омбыда акынның тұңғыш өлеңдер жинағы жарык көрді 1906-1907 «Хабарларда» акынның суреті жэне ол туралы   Ә.Бөкейхановтың көлемді макаласы жарияланады 1917 Орынборда Құрманов дегеннің редакциясы бойынша акынның   таңдамалы өлендерінің шағын жинағы басылып шыкты 1914 А.Н.Веселовскийдің кұрметіне арнап шығарылған «Шығыс жинағының» 3-бөлімінде акынның кейбір өлеңдері бірнеше ____ рет орыс тіліне аударылды [ 2;867-868] 1995 ЮНЕСКО келісімі бойынша дүниежүзінің 26 елінде ұлы акын   Абай Құнанбаевтің 150 жылдык мерейтойы аталып өтті