15 марта, 2018 17:51
«Қазакша-орысша, Орысша-казакша терминологиялық сөздік» 1999
жылы «Рауан» баспасынан 31 том болып басылып шықгы.
Сөздікте терминнің баламасы табылса аудармасымен, ал ондай мүмкіндік болмаған тұстары халыкаралык колданыстағы сөздерді сол калпында берілген.
Қазір ғалымдар арасында екі ұдай пікір белең алып тұрғаны белгілі. Бірі — терммн атаулының бэрін өз тілімізге аударып алу, екіншісі — термин деген тэржімаға көнбейтін, халкаралык болып кеткен сөздер, сондықтан оларды өзгеріссіз кабылау керек дейтін осы екі көзқарас тұрғысының арасынан дұрыс жол табу көзделді. Әр терминге өз тілімізден терезесі тең балама табу, қиюы келмейтін реттерге халкаралық колданыстағы сөздерді тіліміздің ішкі заңдылыктарына өлшемдестіріп алу басты бағдар, негізгі арқау болды [43.7].
Аталмыш сөздік халык шаруашылығы, ғылым мен мәдениет салаларының негізгі терминдерін камтыған.
Диалектологиялық сөздік
Қоғамымыздың дамуына байланысты бірсыпыра сөздер тілімізде терминденіп жатса, енді біршама сөздер қолданыстан шығып калып жатыр. Жаңадан пайда болған лексика- фразеологиялык бірліктерді жинап, жіктеу жэне оларды лексикографиялык өңдеуден өткізу — бүгінгі күн талабы.
Қазак лексикасының жаңа сөздермен толыгу процесінде аффиксация универбтену, сөз біріктіру сияқты амалдар сөздікте көрсетіліп, нормалану процесі аныкталады.
Диалектінің жеке-дара тіл болмай диалект аталуының себебі — ол жалпы бір тілге тэн ортак ерекшеліктермен қатар сол тілдің бір тармағы болып саналатын диалектінің өзіндік ерекшеліктерін камтиды [1.9].
Диалектологиялық сөздік казақ халкының жергілікті ерекшеліктері бар создерді түсіндіруге арналады. Аталмыш сөздік көбінесе диалектілік архаизмдерді, диалектілік неологизмдерді, меншікті тіл ерекшеліктерін, корші не аралас отырған халыктар тілінің әсерінен пайда болған создерді, географиялық варианттарды (белгілі бір зат атауының эр жер тұрғындары тілінде өзгеше дыбыстык кұрамда көрінуі) қамтыған жергілікті сөздерді кұрастыратын қабаттарға тоқталған. Ж.Досқараевтың «Қазак тілінің жергілікті ерекшеліктері» атты тұңғыш сөздігі 1955 жылы басылып шыккан болатын.
Профессор С.Аманжолов 1959 жылы «Қазак тілінің диалектологиялық сөздігін» басып шығарды. Бірінші шыккан сөздікке (1955ж.) 1521 казак тілінің жергілікті ерекшеліктері камтылса, екінші шыккан сөздікке 4000-нан астам жергілікті гіл ерекшеліктері енген.
1969 жылы жарық көрген «Қазак тілінің диалектологиялык создігі» негізінен өз республикамыздағы тіл ерекшеліктерімен қатар Түркімен, Орынбор, Қошагаш казақтарының тіл ерекшеліктеріне де токталған. Бұл сөздікте С.Аманжолов пен Ж.Доскараевтың создіктерінің материалдары пайдалана отырып, 6000-ға жуық сөз камтылған. Диалектолог- мамандардың Қазакстанның орталык, солтүстік облыстары, Тәжік ССР-і, Монғол Халык Республикасындағы казак тілінен мэліметтер жинап терудің нәтижесінде көлемі жағынан алдыңғы сөздіктерден 3-4 есе мол үлкен «Диалектологиялык сөздік» 1996 жылы жарык көрді. Сөздікте жергілікті тіл ерекшеліктерінде кездесетін белгілі бір сөздің магынасын түсіндіруде жеке сөзбен немесе бірнеше сөз тіркесі аркылы сипатталады.
Диалектологиялык сөздіктің объектісі — диалектизмдер, әдеби тілде колданылмайтын, белгілі бір таралу шегі бар сөздер [40.6].
Ал максаты: жұртшылыкты халык тіліндегі лексикалык ерекшеліктермен таныстыру, олардың эр алуан магыналарын түсіндіру, ол ерекшеліктердің әдеби тілмен, кейбір басқа тілдермен катынасын тіл фактілері бойынша салыстырып көрсету [41.3].
Қай тіл болмасын оның диалектілік лексикасын жинап, зерттеудің маңызы зор. «Кен асылы жерде, сөз асылы елде» дегендей, Қазакстанның түкпір-түкпіріндегі бір алуан не бір облыс көлемінде ғана айтылатын, көпшілікке беймәлім, бірақ әдеби тіл терминологиясын байытуға кажетті создерді жарыкка шығарып, әдеби тілге енгізу аркылы көпшілік қауымның пгілігіне айналдыруда да бұл сөздіктің пайдасы мол [40.6].
Сөздікге реестрлік сөз беріле отырып, одан кейін іле-шала жакшаның ішінде сол создің жазылып алынған облысы мен ауданының аты көрсетілген. Бірак одан ол соз тек сол ауданда ғана колданылады, басқа көрші аудандарда колданылмайды деген қорытынды жасауға болмайды. Себебі документациядан түсіндіріліп отырған сөздің жазылып алынған ауданын ғана корсету мақсатымен беріліп отыр. «Сөздің таралу шегін, изоглосын көрсету — диалектологпялық атластың міндеті»- деп көрсетеді аталмыш диалектологиялық создікте.
Ал создіктің құрылысын төмендегі мысалдар аркылы түсінуге болады.
Бсідам болу (Шығ. Қаз. Тарб, Зайс. Күрш, Шем.) қол астында болу, карау (біреуге). Ол бадам болды (Шығ. Қаз., Тарб.)
Бадам (Орын, Адам) аулақ. Ауылдың бөрі жардан бадам консын. Иг бол, Кұс бол, малың мен балаң болсын (Орын, Адам). Сөздіктің соңында шартты түрде кыскартылып алынған атаулар екі топка бөлініп берілген: 1. Облыс, аудан, село т.б. атаулар; 2. Баспасөз материалдары. Жоғарыдагы мысалда көрсетілген Шыг. Қаз. — Шығыс Қазакстан облысы, Тарб. — Тарбағатай ауданы, Зайс.-Зайсан ауданы, Күрш. -Күршім ауданы, Шем- Шемонайха ауданы, Орын- Орынбор облысы, Адам. — Адамов ауданы.
«Қазак тілінің диалектологиялык сөздігі» — Қазақ говорларының атласын жасауға, әдеби тіл мен говорлардың ара-катысын аныктауға комектесетін бірден-бір сөздік.
Шет тілдер сөздігі
Бүл сөздік тілімізде көп колданылатын шет тілдерінен енген сөздердің түсіндірмесінен тұрады. Сөздікке енген сөздер көбінесе сөйлеу тілінде, теледидар, радио, мерзімді баспасөз, ғылыми-көпшілік басылымдарында жэне коркем әдебиет тілінде көп қолданылады. Әр сөзге түсініктеме мен оның этимологиясы жөнінде анықтамалар беріліп отырады.
Автор публикации
