28 апреля, 2018 11:07
Сөйлем адам ойын білдірудін негізгі кұралы бола отырып, сөйлеушінің негізгі ойға түрлі көзкарасын да коса білдіреді. Мүндай касиет көп жағдайларда сөйлемнің негізі болып саналатын бас мүшелер мен тұрлаусыз мұшелердің бойынан табыла бермейді. Осындай жағдайда жай сөйлемнің кұрамына кыстырма ретінде кірігіп жұмсалатын компоненттер болады. Бұлар негізгі ойдың мазмұнын эр түрлі жактардан толықтырып, сөйлемнің кұрылысын да күрделендіреді.
Айкындауыш — казіргі казак эдеби тілінде жиі колданатын, аныктауыштың ерекше түрі. Айқындауыш өзі анықтайтын сөзінен кейін тұрып. оны тольщтырып, дэлелдеп тұрады, өзінің аньщтайтын сөзімен тек грамматикальщ байланыста тұратын, сөйлемнің шартты мүшесі Айқындауыштар кұрылысына карай үшке бөлінеді: 1) Қосалқы айкындауыш; 2) Қосарлы айқындауыш; 3) Оңашаланған айкындауыш.
- Қосалкы айқындауыш сөйлемде аньщтауыш — аньщталушы сөз үлгісінде біртұтас күрделі мүше болып жұмсалады: Есбол мерген, Асан энші, Алпамыс батыр. Сүйеу қарт үйінде екен. (Ә.Н.) Қасына Ербол қария келіп отырды. (Ә.Н.) Шұбар акынның тілегі бойынша ел жұрт эн-күйге ауды. (Ғ.М ) Болып-толып тұрған кезде Ақан сері кісінің мәселесін қайтарып көрмеген. (Т.Ә.)
- Қосарлы айқыидауыштың табиғаты мүлде бөлек. Бұлар — екі жалпы есімнің тіркесі, магыналас, мэндес-синоним сөздер болып келеді: корреспондент-мүше, телефон-автомат, отан-ана, жер-ана, галым-ұстаз, академик-жазушы, инженер-технолог т.б.
Сөйтіп өзара мәндес жалпы есімдердің бірі зат атауы, екіншісі онын сапасы ретінде тіркесіп, күрделі бір атау жасайтын сөздерді қосарлы айкындауыш дейміз. Қосарланған айқындауыштар казак тілінде көп кездеспейді. Бұлар — орыс тілінін тікелей эсерінен жасанды түрде алынған үлгілер Игіліктің жаңа үйін ясасап берген Сандыбай-үйші әлі осында жүр. (Ғ.М.) Сай-саймен түлкі-сұмдар зытып барады. (Ғ.М.) Десятник Жэнібек біресе раскоска, біресе күрекке салады. (Ғ.Мүст.) Тактай-стандарт үйдің бір бөлмесі — кызыл мүйіс. Трибунада трест инженері Әшірбек сөйлем тұр. (Ғ.Мұст.)
- Онашаланған айкындауыштар — белгілі бір сөзді күшейту, ерекшелеп, соған көңіл бөлу максатында қолданылатын айкындауыштык қатынастағы сөздер тіркесі. Оңашаланған айкындауыш деп өзі катысты сөзінен соң тұрып, анықтайтын сөзінің заттық, шақтық т.б. мағынасын дәлдеп көрсететін айкындауышты айтамыз.
Жауынбай ауылының дэл ортасындағы үлкен ак ордаға — эке үйіне кеп ат басын тіреді. (С.С.) Өзіне салса, жаңағы көңілді үйге, шешесінің касына, казір жетер еді. (М.Ә.) Туғаннан бергі барлык көресі осыдан — екі аяқтыдан дегендей, жығылып домалап жаткан балаға тап берді. (М.Ә.)
Автор публикации
