9 февраля, 2018 18:49
Ақылбан Абайұлы Құнанбаев ( 1861-1904 ).
Өмірі мен шыгармашылыгы
Акылбай Абайдың Ділдэ деген бәйбішесінен 1861 жылы туған тұңғі^ баласы. Құнанбайдың кіші эйелі Нұрганым, өзінен бала болмагандыктаь Акылбайды кішкенесінен өз бауырына басады. Акылбай туғанда Абайдың жаңа отау иесі еді. Сөйтіп, Акылбай жас күнінен Нұрғаным тәрбиесінде больіп Құнанбай баласы болады. Акылбайды тек 9-10 жасында, Құнанбайдың указноц молдасы атанған Ғибатканға окуға береді. Акылбай 4-5 жылдай окып, одан ®р: окымайды. Абайдың 16 жасында туған баласы болғандыктан, өз әкесі Абайга баласы сияты емес, ағайындас Ырғызбайдың бір мырзасы сиякты.
Құнанбай, өзі сиякты карадан шығып «хан» болған, яғни аға сұлтан болғак Қисыктың Жұмакан деген баласының кызы Ізіканға кұдатүсіп, үйлендіреді.Я
Үйленген соң Акылбайга енші бөліп беріп, жеке бір ауыл етеді. Жасынаі. көрген тәрбисі, ұшкан ұясы, Құнанбай аты Акылбайды масаттандырады Акылбай жас күнінен талантты домбырашы, өлеңші де болады. Бірак, о.і Құнанбай атағына, нағашыларының ата аруағына масаттанатын. Бұл кездеі Акылбай айтатын өлең сарыны:
Нағашым ер Қазыбек әулие өткен.
Фәниден уакыт жетіп о да кетті.
Саскан жан жер шетінен бабам десем,
Аруағы көз ашканша келіп жетті,-
деген сиякты болатын. Акылбайдың «Нағашым ер Қазыбек» дейтіні Қаздауысты Қазбек би. Оның баласы Бекболат би, оның баласы Тіленші би Тіленшінің баласы Алшымбай би, Алшымбайдың баласы Жүсіп. Жүсіптін баласы Ділдэ.
Акылбайдың жас күнінен әкесі Абайдан аулақ өскенін, оның ак көні; аңкаулығын пайдаланып, Абай дұшпандары эке мен баланың арасына оі жағып, зұлымдык айла жасап, екеуін мүлде ажыратпакта болған.
Абай баласының осындай мінездеріне, жасынан көрген жағымсы: тәрбиесінен пайда болған эдеттеріне катты кейіп «Ата-анаға көз куаныш >: деген өлеңін (1890) жазады.
Абайдың бұл өлеңі талпымбай жүрген талантты Ақылбайға үлкен оі салып, катты толғандырады. Енді бұдан былайғы Акылбай өмірі Абай алдындг акын шэкірт болып, өзінің талантты інілеріне акын ага, Акыл аға атанып өтеді Акын аса шебер музыкант, домбыра, гармонь, скрипкага жүйрік, мактаулы өнерпаз болды.
Құнанбайдың мырзасы атанып, «бұлғыннан ішік киіп » бұлғактап өткізген мағнасыз өмірін Акылбай калжың-шыны аралас:
Бұлғыннан ішік кидім кэмшатжаға,
Сарп еттім дүниені білмей баға.
Талай кыз «Акылжан» деп тұрушы еді,
Дейтұғын сұмдык шыкты-ау:«Акыл аға»,- деп кейін өлең етеді.
Акылбайдың акындығымен бірге ән шығаратын копозиторлык өнері де
бо-пган-
«Акылбай сауыкшыл энші, скрипкашы болатын……………………… Домоыраға казактың
еСКі күйлері: «Азамат кожа»,«Бұлаң жігіт»,«Бес төре»,«Асыр калша» деген куіілерді тартатын. Скрипкаға Абайдың әншісі атанған Мұкадан үйренген ^ірнеше түрлі орыс күйлерін тартатын. Дойбы ойынына Акылбайды ұтатын бала койған жок »,-дейді Акылбайдың замандасы, Ракымжан Мамырзаков.
Акылбай, ұстазы Абайдың акылымен тау халкының өмірінен I «Дагыстан», «Зұлыс» сиякты романтикалык поэма жанрының жаңа түрін дамыткан, талантты мэдениетті акын.
Акылбай Абай өмірінен кырык күннен соң, әкесінің кыркын берген күні, ]904 жылы 43 жасында Семей каласында кенеттен кайтыс болады.
« Дагыстан»
«Дагыстан» поэмасының такырыбын Абай акын шәкірттеріне өзі берген. ГІоэманын тыкырыбы жауыздык пен әділет күресі, «Махаббат пен ғадауат майдандаскан» күрес. Әділет пен жауыздак тартысы Абай поэзиясында негізгі бір желісі. Махаббат мәселесі мен эділет, адамгершілік мәселесі Абайда бір- бірінен бөлек емес. Махаббаттың мәні адамның бас бостандығы. Байлық пен ескі әдет-ғұрып, зорлык, жауыздык үстем болып тұрғанда махаббат бостандыгына, адамның бас еркіне, бостандыкка жол жок. Ондай бостандыктың жолы- күрес. Поэма осыны жырлайды. Ескі әдет-ғұрып, салт- сананы бұзып, еркіндікке бой ұрған, махаббаты үшін кұрбандыкка бас байлаған өр мінезді тау халкының ер ұлы, өжет кызы сипатталады.
Поэманың окиғасы:Пушкин мен Лермонтов бастаткан орыстың ұлы акын, жазушыларының акындак киялын канаттандыратын, еркіндік аңсаған көнілдерін шалкытып, өлең-жырының «бесігі болған» карт Кавказда өтеді.
Поэманың басты тұлғасының бірі — кэрі Жүсіп. Бұл ежелгі каталдык, зүлымдык, жауыздык бейнесі. Жүсіп басынан бір сөз асырмайтын, каһары мен каңжары бірге жүретін Дағыстанның эрі бай, әрі батыры. Жүсіпте адамға деген рахымшылык жок. Поэмадағы жауыздык бейнесі каһарлы карт Жүсіптін бір беткей кесек тұлғасы суреттеледі.
Жүсіптің өзіне тарткан бес бірдей ұлы бар. Оның бэрі де ер, бәрі де кайсар жандар. Осылардың ортасындағы жалғыз кыз Зәһира. Поэмадағы жауыздыкка карсы койылатын тұлға осы Зәһира мен ғашығы Жәбрәһил.
«Дағыстан» поэмасының кұрлысы, окиғаның даму жолдары казак поэзиясында бұрын болып көрмеген жаңалык. Акын поэмасын тэкэппар карт Һавказдың тамаша тұлғасын суреттеуден бастайды.
Қазактың «Қап» дегені Кавказ серек,
Тэңірім сұлу, биік еткен ерек.
Акырып айдаһардай жүз толғанып,
Тауды бұзып тас жарған долы терек….
Кавказды сұлу кылған кұдай калап,
Көрген адам кете алмас тамашалап.
Белгілі ер черкестен көп халык бар,
Сол тауда өмір сүрген жанасалап,-
деп поэманың окиғасың қай елде, кандай жерде өтетінін эйгілеп айтып берге, соң, сол елдің өзіне тэн ерекше мінезін сипаттайды.
Поэманың идеялык мазмұнында, Абай заманы үшін зор саяси-әлеуметт^ мэн бар. Поэманың окига желісі ескі мен жаңаның күресі. Акын поэмасыны, ескіге карсы күресті арман етеді. Ескіліктің бейнесі есебінде кайырымсы. катал, кара күш пен зорлыктың иесі Жүсіп образы беріледі.
Жүсіп ежелгі көне ескіліктің бар белгісін басына жиған кэрі Жүсіп. Оньң бес баласы сол ескіліктің корғаушы күші-ата-бабаның ескі сокпағынаі, танбаған, мылкау, мейірімсіз күштер.
Поэмадағы бүл кара күштер ескіліктің шеңберінен аттауға үрғандықк барынша карсы. Жүсіп өзінен баска ешбір жанның қандай жаксылык ісі болса да дәріптелмесін деген максатта. Ол, адам баласының жеке бесының еркіне карсы. Адамның өнері мен талабына карсы. Ондай істен ескілікке карсы шығатын күш туады деп үрейленетін Жүсіп, өзіне жағымсыз деп білгеннін бәрін кұртып отырмак. Жүсіп адамшылык армен, адам канымен есептеспейтін, ескі сеніммен катып калған катыгез, кайырымсыз жан.
Поэмадағы Акылбай романтизм сарыны шындык өмірмен тығы байланыста.
«Дағыстан» негізінен нағыз романтизм үлгісіндегі поэма. Поэманыі басты геройларының іс-әрекеттерінде, мінез-кұлықтарында әрбір геройдын өзіне тэн ерекше бір сезімі сипатталып, аскактата жырланады.
Қызғаныштан туған кек куу жолынан түскен катал мінезді бірбеткет каһарлы Жүсіпті көрсек, махаббат жолына басын байлаған, айнымас адал жүректі, өр мінезді, ізгі көңілді Зәһира мен Жэбрәһилді көреміз.
Окиға күрлысы мен көркемдік идеяның ерекшеліктері поэмадағы романтизм стилінің белгілерін әбден аңгартады. Поэманың сөз колдану жолдары, өлең кұрлысы, тіл көркемдігі даусыз Абай үлгісі.
Акылбай өзі көрмеген Кавказ жайын Пушкин, Лермонтов еңбектері аркылы жаксы танып, терең сезініп жырлаған. «Дағыстандағы» жырланатын черкес жүртының мінездерін, ерлік бейнесін суреттеуде Ақылбай үлгіні «Демоннан» емес, Пушкиннің «Кавказ түткынынан» алады. Пушкин өзі бұл поэмасының ең дүрыс, ең сәтті шыққан жерлері-черкестің түрмыс-салты суреттелген бөлімі деген. Акылбай да өз поэмасында Дағыстандағы толып жаткан тау жүртының ішінен черкес елін алып жазады.
Акылбайдың «Дағыстан» поэмасын жазғанда черкестердің түрмыс- салтын дүрыс суреттеуіне, поэмадагы кейіпкерлердің мінез-кұлкы, іс-эрекеті шындыкпен берілуіне, сөйтіп, дүрыс көркем образ жасалуына 1892-1893 жылдары бірнеше черкестер Абай аулында болған.
«Дағыстан» поэмасын еліктеп жазушы акындарда болған. Сондай акындардың бірі-маркүм Иса Байзаков. Исаның «Кавказ» поэмасынын Акылбайдың осы «Дағыстан» поэмасының әсерімен жазылған.
«Зулыс»
Дкылбай акын осы үлкен поэмасын 1900 жылдары жазған. Акылбай оЭмасын толыкжазып біткен соң колжазбасы колдан-колға тарап кеткен.
«Зұлыс» поэмасының оқиғасы ағылшын жазушысы Хаггард, Генри ра^дердін \1856-1925\ «Сүлеймен патшаның казынасы» атты әйгілі романынан ддьінған. Хаггардтың бүл романы 1886 жылы ағылшын тіл(нде баспадан щьігып, 1891 жылы орысшаға аударылған. Орыс тілінде 1891 жылдан бастап бірнеше рет баспадан шықты.Соңғы кезде орыс тілінде 1957 жыды басылды.
Акылбай романның атын да өзгертіп, өзінше «Зүлыс» дең атаған.Тегінде дбай романдагы Сүлеймен казынасы деген аңыздан гөрі Ангдияның жаулап алған елі Зүлыстардың тағдырына көніл бөлген.
Акылбай акын романның окиға желісін өз шығармасьінЫҢ негізі ете отырып, өзінше жырлап кетеді. «Сүлеймен патшаның қазынасындағы» энгімені Кватермэн аузынан емес, акын негізінен өзі баяндайды. Қажетті жерінде кейіпкерлердің диологтерін береді. Романдагы суреттедетін Сүлеймен таүынын орнына, Акылбай Зүлыс тауы деп алып, сол тауды сипаттайды. Ақын поэманы Зүпыстауын суреттеуден бастайды.
Зұлыс деген бір тау бар үлкен биік,
Басы карлы таянып көкке тиіп.
Пілден пайда етуші жансебіл бар,
Қаракет кып сүйегін, атып, жиып.
Орта жері отша ыстык піл ойнағы,
Өзге нәрсе шыдамас, кетер күйіп.
Жаралы піл жабыспай жібермейді,
Ер атады еңбек кып жанын киып.
Калынтогай, кара үңгір, киын жартас,
Қаскүнем хайуанаттар түрған сыйып.
Поэманын кейін табылган бөлімі осы айтылған окиганың жалғасы.Генри інісін іздеу сапарында Кватэрменнін серік, жолдас болуын өтінеді. Романда Генри бұл сапарға тек інісін іздеу максатымен аттамбак. Оны дүние-Сүлеймен казынасы кызыктырмайды. Егер казына табыла калса ол байлықкЗ ортак емес.
Акылбай бүл арада Генри бейнесін өзінше береді. Оңы байлыка бас имейтін адам деп романдағыша дәріптемейді.
Генридің аузына:
Осы жолы менімен болсан жолдас,
Дос боламын өмірге жанды аямас.
Сыбагаң өзімменен бірдей болсан,
Қүдай ондап табылса брильянт тас,-
Деген сөз салады. Ал, Кватермэн бұл сапарға Генридің беретін акшасын
алмайды.
Басым сатып бармаймын мен пүлына,
Сізді кимай еремін бүл жолына,-
Дейді.
Бүпарға акылсыз, пүпсыз серік болып, сапар шегуге келген «төрт көзден аса бойы бар» зүлыс жігіт Омпапаны акын сүйсіне, мадактай жыр етеді:
Омпапа айтты: ұзын гой менің бойым,
Генри де талықпас, менің ойым.
Ми қайнарлық ыстык бар, катты суык,
Құдайым екеумізге берген сыйын.
Жүк емес азык- тамак, мылтык- киім.
Гуд пенен Кватермэн кыска жілік,
Задор зұлыс асуға ісі киын.
Отырды ішкілікпен ойнап күліп,
Бірінің айткан сөзін бірі іліп.
Не десе де сөзі жөн Омпапаның,
Кұдай артык жараткан атан жілік.
Акын бұлардың «тройка атпен» (романдағы өгіз орнына) Зұлыс тауыньщ бөктеріне келгенін эңгіме етеді.
Акылбай акын поэмада өр мінезді, алган бетінен аумайтын, айнымайтын. киындыктан кашпайтын, табанды, жігерлі, кайратты ер адамдардың дара бейнесін акын тілімен сипаттап береді. Бұлар үйреншікті тұрмыс, күнделікті таныс өмірдің жағдайында әрекет ететін жандар емес. Олар кауіп- қатері мол, киын сапарда сан алуан шытырман окиғаларға кездесіп жат жерлерде таңғажайып окиғаларга ұшырап, сырлы табигат аясында тартыска түсетін нағыз романтикалы поэманың геройлары.
Поэмада енді нағыз кызыкты окиғалар басталады. Жолаушылар жеті күн жол жүріп, піл жайлаған жерге жетеді. Осы арада бұлардың піл атканы, жаралы пілден Гудт аман калып, өзі каза тапкан бала зұлыстың ерлігі айтылады.
Генри аткан піл жығылады да, Гуд аткан піл жараланып, оның өзіне карсы ұмтылады. Акын бала зұлыстың (Хива) ажалға ара түскен жанкиярлык ерлігін емірене жырлайды.
Генри аткан жыгылды сонда барып,
Гуд аткан жығылмады жараланып.
Түтінге карсы өкіре жүгіреді,
Гудты талкан кылмак боп ызаланып.
Піл жүгірді тоқтамай терең сайдан,
Қойсын ба ұмтылған соң анадайдан.
Гуд жанына таянып келген кезде,
Бала келіп жабысты әлде кайдан.
Жан киған ерлік шыкты мұндай жастан,
Өлмеймін деп келген жок байкамастан.
Гуд жанынан күдерін үзген кезде,
Бала канжар салады тайкамастан.
Күшті піл бір-актарпып жерге басты,
Ашуланса сындырған каратасты.
Басып тұрып денесін дар айырып,
Акырып лақтырды есіл жасты.
Оны өлтіріп, жұгірді Гудке таман,
Не кылса кояр емес оны да аман.
Тез оқтап екі көздің арасынан,
Омпапа айтты: ұзын ғой менің бойым,
Генри де талыкпас, менің ойым.
Ми қайнарлык ыстык бар, катты суык,
Құдайым екеумізге берген сыйын.
Жүк емес азык- тамак, мылтык- киім.
Гуд пенен Кватермэн кыска жілік,
Задор зүлыс асуға ісі киын.
Отырды ішкілікпен ойнап күліп,
Бірінің айткан сөзін бірі іліп.
Не десе де сөзі жөн Омпапаның,
Қүдай артык жараткан атан жілік.
Акын бүлардың «тройка атпен» (романдағы өгіз орнына) Зүлыс тауіЯ бөктеріне келгенін эңгіме етеді. щ
Акылбай акын поэмада өр мінезді, алған бетінен аумайтын, айныманЯ киындыктан кашпайтын, табанды, жігерлі, кайратты ер адамдардың щ бейнесін акын тілімен сипаттап береді. Бүлар үйреншікті түрмыс, күнделіі таныс өмірдің жағдайында әрекет ететін жандар емес. Олар кауіп- қатері м< қиын сапарда сан алуан шытырман окигаларға кездесіп жат жерлеи таңғажайып окиғаларға үшырап, сырлы табиғат аясында тартыска түсетін на романтикалы поэманың геройлары. 1
Поэмада енді нағыз кызыкты окиғалар басталады. Жолаушылар жетіщ жол жүріп, піл жайлаған жерге жетеді. Осы арада бүлардың піл атканы, жарі пілден Гудт аман калып, өзі каза тапкан бала зүлыстың ерлігі айтылады. 1 Генри аткан піл жығылады да, Гуд аткан піл жараланып, оның өзіне каі үмтылады. Акын бала зұлыстың (Хива) ажалға ара түскен жанкиярлык ерл емірене жырлайды. ■
Генри аткан жығылды сонда барып,
Гуд аткан жығылмады жараланып.
Түтінге карсы өкіре жүгіреді,
Гудты талкан кылмақ боп ызаланып.
Піл жүгірді тоқтамай терең сайдан,
Қойсын ба ұмтылган сон анадайдан.
Гуд жанынатаянып келген кезде,
Бала келіп жабысты элде кайдан.
Жан киған ерлік шыкты мүндай жастан,
Өлмеймін деп келген жок байкамастан.
Гуд жанынан күдерін үзген кезде,
Бала канжар салады тайкамастан.
Күшті піл бір-ак тарпып жерге басты,
Ашуланса сындырған кара тасты.
Басып түрып денесін дар айырып,
Акырып лактырды есіл жасты.
Оны өлтіріп, жүгірді Гудке таман,
Не кылса кояр емес оны да аман.
Тез октап екі көздің арасынан,
Генри саспай атты, ол майталман.
Генри талай көрген мұндай істі,
Сүйтсе де өлтірер деп зэресі үшты.
Қак мандайдан капысыз оғы тиіп,
Өкіріп піл бүкасы шөкетүсті.
Осы окиғаны акын романдағы эңгімеге аса жакын, тіпті дәлме-дэл суреттеп берген.
Акылбай поэманың осы бір тарауын:
Баланың бар денесін алды теріп,
Әркайсысы жыласты бойы еріп.
Жас жаның жолдас үшін күрбан кылған,
Әділ ер, кез болмас деп, мұндай серік.
деп аяктайды. Әзірге поэманың жалгасы табылмағандыктан «Зұлыс» жайындагы мәселені осымен аяктаймыз. Поэма толык табылған сон әдеби зерттеу ісі тереңірек жүргізілуі тіис.
Дэріс № 14 Магауня Абайүлы (1870 — 1904). Ө.мірі імен шыгармашылыгы.
Магауия Абайдың Ділдэ деген бэйбішесінен, әкесінің жиырма бес жасында туган. Ділдэдан төре үл, екі кыз болған . Түңгыш баласы -Акылбай. Одан соңғы үіы Әкімбай, ол сегіз жасында өлген. Қыздары Райхан жэне Күлбэдан, бесінші баласы Әбдірахман. Мағауия Абайдың кенже баласы. Бүлардың Акылбайдан баскалары Абайдың өз тәрбиесінде болган.
Мағауияны әкесі сегіз-тоғыз жасында мұсылманша окуға береді. Ауылда, «кішкене молла» деп аталатын, Мұхаметкәрімнен төрт-бес жыл окыған соң, Абай оны калага апарып, окуға бергені туралы айта келіп, М Әуезов былай деп жазады:
«Семейдегі Городское училище дейтін орысша мектепке түсірді. Мағауияның алдында орысша окуға берген ағасы Әбдірахман Түмен каласында окып жүреді. Абай Күлбэдан деген кызын да орысша окуға береді».( М.О. Әуезов — « Абай Қүнанбаев. Макалалар мен зерттеулер». Алматы, 1967 ж. 221-бет. Архив мағлұматтарына карағанда, Мағауияның Семей каласында: «Семипалатинская мужская киркиская школа» деген мектепте 1884 жылы окып жүргенін көреміз.
Окуга аса каблетті, зерек, талант иесі жас шэкірт Магауия калада екі-үш жьіл окыган соң, денсаулығы төмендеп, наукаска шалдыға бастайды. Баласының денсаулығына кауіптенген Абай сол кездегі Семей каласындағы ең Тәуір, тэжірибелі дәрігер деп танылған -Становка каратады. Мағауияның өкпе аУруына үшырағанын аныктаган дэрігер, енді оның калада түрып окуына болмайтынын айтады. Сонымен амалсыз окуын токтатып, Мағауия ауылына кайтады. Бүл-1886-1887 жылдар еді.
Мағауия орыс мектебінен алған бастауыш білімін әкесінің өнегесімен өз бетімен дамытып, орыс тіліне жетік болады. Абай окитын кітаптары -орыстың ¥лы акын, жазушыларының еңбектерін Мағауия да зер салып , көп окиды.
«Мұка, Акылбай, Кәкітай, Магауия сияқты жас таланттар, акындар жыршылар Абайдың төңірегіне топталады. Олардың кейбіреулері Абайдан үЛ|р алып, өздігінен білімін көтереді, орыс әдебиетін окып, үйренеді»,-деГц М.Әуезов.
Мағауия он алты-он жеті жасында колына калам алып, өлең жаза бастағац Мағауияның лирикалық өлеңдері, Абай айткандай :« тілге жеңіл , жүрекке жылы тиетін», « айналасы теп-тегіс жұмыр» келген нағыз көркем шығарма.
Акынның алгаш жазгын шығармаларының бірі- «Ай жарық, жаздың түң; ат терлетіп» деп басталатын өлеңі. Акын бұл өленіңде, екі жастың жазгы жайлауда, ай жарык бір түнде ел көзінен ұрланып, ауылдан аулақ бір сайда. бірін-бірі аңсап табысқан сәттегі көңіл-күйін, сезім-сырын сипаттайды.
Сүйген жарымен көріскенше, көңілі жай таппай, жүрегі алып ұшып тұрған жігіт бейнесін аса нанымды, әрі әсерлі етіп суреттейді. Ауылдан ұрланып шығып, күткен жарына, жан ұшырып келе жаткан кыз бейнесін суреттейді. 1
Ай жарык, жаздың түні ат терлетіп,
Бір сайға уағдаласкан келсең жетіп,
Жалғаннан жардан баска түк тілемей,
Жолыккан кандай кызык еңбек етіп.
Ауылды бір кезеңнен тұрсан бағып,
Бой дірілдеп, шошынып, жүрек кагып,
Асыкканда бір минут бір сагаттай,
Япырмау, келмеді деп әлде нағып.
Шыккан жарын көрінсе о да беттеп,
Әрең шықкан секілді ептеп-септеп,
Қара шапан, ақ көйлек, кэмшат бөрік,
Көк шалгынның үстінде көлбелектеп.
Абайдың «Желсіз түнде жарык ай» өлеңнің үлгісі байкалады. Сонымен катар Мағауияның махаббат такырыбын жырлауында үлкен мәдениеттілік, Абай аркылы келген орыс эдебиетінің жаксы өнегесі көрініп тұр.
Мағауияның жастык-махаббат такырыбына жазылған белгілі бір өлені- «Түсімде бүгін түнде көрдім дұхтар». Акын бұл өлеңінде өз басынан кешкен бір халды баян етеді.
Абайдың жакын достарының бірі, эрі энші, эрі жыршы Бейсенбай Жәнібековтың (1858-1917) Шәкежан атты бір кызы болады. Айттырып койғаН күйеуін өзіне тең көрмей, кыздың көңілі Мағауияда болады. Оған өлеңмен хат жазып, махаббат сырын білдіреді. Шәкежанның адамгершілігі, Мағауияга қатты ұнайды. Бірак, қосылып өмір сүруге жол жок. Қыздың жастай айттырыП койган кайыны — Сатыбалды бай, Ырғызбай тұқымының жуан бір жұдырығы.Я
Амалсыздан айырылған сүйген жардың күйігі Мағауияны қаттЫ толғандырған. Осы окиғаны түнде көрген түсі етіп, өлең жазады.
Түсіме бүгін түнде кірді дүхтар,
Жүректің шын тілеуі болғаны бар Күндіз бойды жия алмай міне отырмын,
Аямай катты сөкті нысап пен ар,
Бір үйде отыр екем жапа-жалгыз,
Үстіме кіріп келді ойда бар кыз,
Селк етіп мені көріп шошынгандай,
Бетіне хасыйл болды ренжіген сыз.
Ойланып бері басты кайта кетпей,
Оң жакка отыра кетті маған жетпей.
Бұрын-дағы тым кызыл емес еді,
Сөйтсе де кан калмапты бетте биттей.
Нәзік сезім мағынасын байқаймаймыз ба,
Белгілі бір жаспыз ғой каны кызба.
Қасына жетіп барып кысып сүйіп,
Қалжындап дедім : калка, амансыз ба?-
деп өзінін сүйген жарымен кездесуін көрген түсі етіп суреттейді. Өзін ак көңіл, адал жүрегімен шексіз сүйген кыздың махаббат сезімін акын:
Тұрмады сыпайысып о да шыдап,
Қосылған адамбыз ғой тегінде ұнап.
Арта сап мойыныма ак білегін,
Кеудеме келіп қалды басы кұлап,- деп суреттейді .
Аз өмірінің ішінде Мағауияның басынан кешкен өмір кезендерінің ең кайгылы, ауыр кезеңі ағасы Әбдірахман казасы болады. 1894 жылы Алматыда катты наукастанып жаткан Әбіш тағдыры Абай ауылын катты күйзелтеді. Әбіштің наукасын естігеннен бастап, оған арналып жолдаған, әке махаббатын жеткізетін, Абай жүрегін жарып шыккан сагыныш, тілек жыры туады. Мағауия да агасына арнап өлеңмен хат жазады.
Кэкітай былжырап Айыпты білгенше.
Жүрегі елжіреп,
Асығып көргенше.
Бірге өскен жолдасым,
Сағындым бірлікті.
Көрерге мұндасым,
Тілеймін тірлікті.
Баяғы келер ме,
Бірге ойнап жүруге.
Бар кұдай берер ме,
Жүзді аман көруге.
Сагындым, сарылдым,
Рахаттан арылдым .
Сабырғып жүрсем де,
Хат көріп тарылдам,-
деп, Әбішің наукас халін естіп, сагыныш-тілек ниеті өлеңмен білдіреді. Ақьц ағасының ауыр халін үстінде «Бір үміт, бір хауіптің» ортасында өткізге, күндер, үзілген үміт акынның : «Ыңқылдап жатыр екен жаңа барсам», \
«Дейтұғын сөзің кайта «Магатайым», «Жалғыз міне отырмын әр нәрсе ойлагі/ «Бірге туган бауырлас»- деген өлең — жырларын туғызды.
Ынкылдап жатыр екем жаңа барсам,
Жасымды тоқтата алмай, болдым сарсаң.
Сұп-сұр болып жатқанын шалқасынан,
Көкірегім көреді, көзімді алсам,-
деп, наукастың аянышты бейнесін суреттеп, өзінің мұнды сезім-сырын жазады Еліне кайғы аркалап кайтпай, куанышпен кайтуды арман, тілек етеде. …Жолықсам күлкіменен кұшактасып,
Сөйлесіп, калжындасып, көңіл басып.
Құдай-ау, өзің сакта жолығудан,
Жыласып, шуылдасып, ойбайласып,-
дейді.
Әбіштің наукасы күн сайын аскынып, Мағауияның үмітін үзгізе бастайды Туған елден аулакта, ауыр наукаска душар болып жаткан ағасының қасында жалғыз өзі болған кездегі басынан кешкен қасірет шегін шертеді.
Жалғыз міне отырмын әр нәрсе ойлап,
Тістеніп, көзге келген жасты «койлап»,
Ауру тыныш болғанда мен де тыныш,
Ыңқ еткен дыбыс шыкса жүрек ойнап —
Ыңқыл кағып жатады сұп-сұр болып,
Сырылдап қакыра алмай кеуде толып.
Жалғыздык, биғилаждык еске түсіп,
Жүрек болмай ериді мұны көріп,- деп келіп, Әбіштің ерлік, адамгершілік касиетін сипаттайды.
Шыншыл тіл, эдебі зор, таза жүрек,
Ак көңіл сақталмайтын ішінде кек.
Өмірден үміті жок, бейнеті көп,
Жатады бір козғалмай зор көкірек.
Болады байкағанға айтуға ер деп,
Тайсалмай еш нәрседен жатыр «кел» деп.
— Азабыңнан кұтқар да, бар тілегім- Айтады: жаным әзір ала бер деп.
Әбіштің халі күннен-күнге аскан сайын төмендей береді. Жанындай жаксы кӨретін аяулы ағасын өлімге кия алмай, жаны күйзеліп, жас басына кайғы — кдсіреттін кара бұлты төнген Мағауия:
Дейтұғын сөзің кайда «Мағатайым»,
Жүректің токтауы жок барған сайын.
Жарк-жұрк етіп жайнаған жас шағында,
Шынымен кор бола ма ағатайым!
Жас татымас жылауға көзді бұлап,
Кұдай-ау, жалбарынам жанын сұрап.
Сыртыңа ешбір белгі коймасаң да,
Күймесіңе болмайды жүрек жылып,- деп күңіренеді.
Ұзак төсек тартып жаткан Әбіш 1895 жылы бірінші январь күні, 27 жасында кайтыс болады. Ағасын «аманат» деп, Алматыға уакытша жерлеп, калын-кайғы аркалап, Мағауия еліне кайтады. Әбіш өлген соң, Мағауияның агасына шығарған өлеңі бар. «Жас шыбык» атты лирикасы, әлеуметтік такырыпка жазған бір өлеңі ғана сакталған.
Мағауия Абайдың сегіз кырлы өнерпаз шэкірті болды. Ол акындығымен катар эрі әнші, домбырашы, гармонь, скрипка сияты музыка аспаптарын жаксы менгерген шебер музыкант та еді. Ол мәдени-ағарту ісіне ат салысты. Мысалы, 1890 жылдар, Семейдегі бастауыш білім беру ісіне камкорлык жасайтын коғамның толык мүшесі болғаны мәлім.
Мағауия аз жасады, жасынан жабыскан наукас акыры оны мендетіп жеңіп, 1903 жылы караша айында, акын төсек тартып жатып калады. 1904 жылы, 14 май күні 34 жасында Мағауия дүниеден кайтады. Мағауияның бейіті казіргі Семей каласы, Абай ауданы, Акшокы дейтін жерде.
Мағауияның эйелі, Дэмегөй 1933 жылы өлген. Дэмегөйден туған кызы, бала күнінен Абай тәрбиесінде болған- Уәсила (1891-1954) Алматы каласын да кайтыс болды. Құтайба атты ұлы 1918 жылы, Бабыр деген баласы жас шағында кайтыс болды. Кәмиля деген кызы, Жағыфар деген ұлы 1934 жылы дүниеден кайтқан.
Жағыфардың (1899-1934) кыздары, Мағауияның немерелері — Ишан мен Ғазел казіргі Алматы қаласында тұрады.
Магаупянын поэмалары.
Мағауияның казак әдебиеті тарихында атын калдырған еңбегі — оның
поэмалары.
Мағауияның тұңғыш жазған поэмасы — «Еңлік-Кебек». Бұл поэманы 20 Жасында жазған, 1890 жазган. Поэма ол кезде кең тараған. Оның себебі«Еңлік- Кебек» поэмасын сөз еткенде айтамыз. Поэманың колжазба көшірмесі ғана бізге жеткен. Мағауиянын өз колжазбасы сақталмаған.
«Абылай»поэмасының да толык нұскасы сакталмаған. Қолжазба көшірмелерде шығарманың үзінділері ғана сакталған. Мағауиянын ең соңгы
жазган поэмасы — «Медігат-Қасым». Поэманың жазылған уакыты 1900 жьц, шамасы. Бұл жөнінде Ракымжан Мамырзаков былай дейді : «Медігат-Қасым» 1900 жылы шамасында жазылған. Себебі біз 1902 жылдан бастап айтушылардан еститін болдык.»
«Медіғат-касым» поэмасының 1908 жылы көшірілген нұскасы казіргі бар тарихи колжазба. Поэманы ертеректегі колжазбалардан көшіріп алып жаттаган; Әрхам Ыскаков, Ракымжан Мамырзаков, Шәбден Әлмағамбетовтордың ауызша айткандарын 1908 жылғы колжазбамен салыстырып, зерттеп карағанымызда ешбір кайшылык, бұрыс кетушілік байкалмады. Сондыктан «Медіғат-Қасым» поэмасының 1908 жылғы колжазбасын Мағауия жазған түпнұскадан ешбір айырмасы жок деп кэміл сеніп айта аламыз. Поэманы сол 1908 жылғы жазылған колжазба бойынша зерттейміз.
Автор публикации
