Басқарудың мәні

9 февраля, 2018 19:32

Оқу-төрбие процесін басқару педагогикалық ұжымның қызметін ұйымдастыру жолымен іске асырылады. Сондықтан оқу орнындағы басқарудың негізгі объекті педагогикалық ұжым болып табылады. Өлеуметтік басқарудың негізгі мәні екі міндетті шешуге келіп тіреледі: педагогтардың қызметін бағдарлау және белсенділендіру. Бірінші міндетті шешу үшін басқару субъекті қызметкерлердің әрекетін қажетті ағымга бағыттау мақсатында белгілі бір бағдарламаны даярлауды қамтамасыз етеді. Екінші міндет тұлғаның эмоционалдық-мүқтаждық саласын қанағат- тандыратын ынталандырушы шарттарды (материалдық жөне моралдық марапаттау, педагогикалық ұжымдағы өлеуметтік- психологиялық климат, еңбекті лайықты ұйымдастыру жөне басқалары) қалыптастыру жолмен шешіледі.

Педагогикалық қызметті белсенділендіруде басқарушы бағ- дарламаның сапасы да қомақты рөл ойнайды: оның айқынды- лығы, нақтылығы, жоғары түпкі нөтижеге бағытталғандығы, жіктелу деңгейі және т.б. қызметтің әрбір саласына белгілі бір типтегі бағдарламалар сөйкес келеді. Бүтіндей алғанда бұл жерде мынадай заңдылық аңғарылады: атқарылатын жүмыс шығар- машылықты көбірек талап еткен сайын, қоғам неғұрлым гу- манды жөне демократиялы болған сайын, басқарушы бағдарла- мада бөлшектену соғұрлым аз және қызметкер үшін таңдаудын еркіндігі молырақ болады.

Бұл оқытушылардан және шеберлерден бастамашылдықты. іске деген шығармашылық бейімді, дербестілікті талап ететін педагогикалық қызметке де толығымен қатысты. Сондықтан аталмыш салада атқарылуы міндетті болып саналатын катан директивалық бағдарламалар аз пайдаланылады. Мұндай бағ- дарламалардың түрлеріне еңбек режиміне деген, құжаттарды жүргізуге деген, қызметтің түпкі нөтижесіне деген талаптарды ғана жатқызуға болады. Түпкі нөтижеге деген талап мемлекеттік білім беру стандарттары түрінде бекітіледі және қатаң сипатқа ие болады. Педагогикалық қызметтің сапасы оқу орнЫ түлектерінің дайындық деңгейінің осы стандарттарға сөйкес келуімен өлшенеді. Демек, директивалық басқарушы бағдарла- малардан бас тарту педагогтарға шексіз еркіндік беруді білдірмейді. Бүл жерде мөселе регламентациядагы (реттеудегі) назарды оқыту процесіндегі оның төсілдері мен мазмүнынан оның түпкі нөтижелеріне көшіруде болып отыр.

Міндеттілік деңгейі түрғысынан алғанда басқарушы бағдар- ламаларды ақпараттық және директивалық деп бөлуге болады. Мысалы, баспасөзде жарияланатын әр түрлі ғылыми-өдістемелік үсыныстар мен құралдар атқарылуы міндетті емес ақпараттық бағдарламаларды білдіреді. Педагог олардың арасынан өзіне қажетті дегенін таңдап алуға ғана қүқылы. Олардың орында- луы түтастай алғанда педагогтың қалауына, оның бойында соған сәйкес ішкі мотивацияның (үмтылыстың) болуына төуелді. Директивалық бағдарламалар болса — міндетті. Қоғамның де- мократиялануы барысында ақпараттық-кеңес берушілік бағдар- ламаның рөлі үздіксіз өсе түсуде және бүл басқарудың ынта- ландырушы функциясының көкейтестілігіне өкелді. Оқу орын- дарының қызметінде директивалық бағдарламаның үстем бо- луы — бүл авторитарлық жүйеге тән белгі. Өткен дәуірде оқыту мен төрбиелеудің мазмүны ғана емес, жүмыстың формалары мен тәсілдері де, сондай-ақ педагогикалық қүралдар да қатаң бағдарламаның қүрамына кірді. Педагогтардың қызметі шектелді. Бүл, айтатыны жоқ, шығармашылық пен еңбектің мотивация- сын түншықтырды.

Оқу орнын басқарудың концепциясы осы басқарудың жүйесінің негізгі белгілерін, оның қүрылысы мен қызмет етуін қамтамасыз ететін негізгі факторларды (ықпалдарды) айқын- дайтын көптеген жетекшілік идеялар мазмүнынан түратын үйымдастырушылық үлгі (модель) формасында берілуі мүмкін.

Әрекеттік тәсіл түрғысынан алғанда басқарушы қызметтің үлгісінде мынадай құрылымдық (структуралық) компоненттерді бөліп қарастыруға болады: мотив (ниет), мақсат, жоспарлау, ағымдағы ақпаратты өңдеу, оперативті (шүғыл) бейне, шешім қабылдау, әрекет, нәтижелерді тексеру жөне іс-әрекетті түзеу. Басқарушы қызметтің бүл берілген жалпы психологиялық қүры- лымы басқару субъектілерінің индивидуалдық әрекетіне бағ- дарланған, ал сонымен бір мезгілде басқару процесі ретіндегі басқарушылық қызмет қашанда алмасымды жөне қарым-қаты- нас заңдарына сүйенеді.

Басқару кызметінің үлгісі концептуалды дөрежеде көп деңгейлі, көп ықпалды үлгі түрінде берілген (29-кесте). Бүл үлгінің функционалды сипаттамалары мен оның тиімділігі (эффективтілігі) ықпалдардың өзара өрекетінің диалектикасы- мен қамтамасыз етіледі: сыртқы (қоғамдағы, саладағы, көсіби Училищедегі ахуал) жөне ішкі (басқару субъектілерінің қызметіне Деген кәсіби дайындығы; басқарудың үйымдастырушылық қүры- лымы; дайындықтың профилі; білім беру процесінің мазмүны мен үйымдастырылуы) ықпалдардың үлгінің бағдарламалық мақсаттық, процессуалды-мазмүндық жөне нәтижелі-бағалаушы өлшемдерімен (параметрлерімен) өзара өрекеті. Басқарушылық қызметтің бүл үлгісінің айрықшаландыратын ерекшеліктері:

• төрт деңгейлі басқару (стратегиялық, тактикалық, оперативті, өзін-өзі басқару);
• көсіптік мектеп ішіндегі басқару алгоритмінің оқу орны қызметін дамытуға бағдарланғандығы;
• білім беру жүйесін нақты нөтижелерді қадағалаудың қажетті деңгейін қамтамасыз ететін кері байланыс принципі негізінде басқару;
• үлгінің жүйелілігі, көп ықпалдылылығы, болжамдылы- лығы, өзіндік қайта өнімділігі.

Басқару процесінің жалпы концептуалды үлгісін қүрудың нақты тәсілдерін зерттеудің нәтижелері бүл міндетті шешудің оңтайлы төсілі басқару процесінің қүрылымын талдауга деген жүйелік-функционалдық тәсіл екендігін түжырымдауға мүмкіндік береді. Бүл басқару процесінің түтастай қүрылымы бойынша түйық (шеңберлі), ақпараттық түрғыда ашық жүйе түрінде бейнеленуі тиіс екендігін білдіреді.

Құрылымдық түргыда толыққанды басқару процесін іске асыратындай оқу орнын басқару негізгі жүйесінің негізгі фун- кционалды буындарына мыналар жатады:

1. Басқару субъектінің қабылдаган қызметінің мақсаты.
2. Маңызды шарттардың субъективті үлгісі. Ол есепке алынуы табысты орындаушылық қызмет үпгін қажетгі белсенділіктің сыртқы жөне ішкі шарттарының кешенін бейнелейді. Мүндай үлгі ақпа- раттың кезі функциясын атқарады, соның негізінде атқарушы- лық қызметтің өзінің бағдарламасы жүзеге асырылады.
3. Атқарушылық қызметтің бағдарламасы. Мүндай бағдар- лама қызметтің қабылданған бағдары үшін негіздер ретінде алынған жағдайларда мақсатқа жетуге бағытталған өрекеттің сипатын, сабақтастығын, төсілдерін және езге де сипаттамала- рын анықтайтын ақпараттық түзілім болып табылады.
4. Мақсатқа жетудің өлшемдері (критерийлері) жүйесі.
5. Нақты нөтижелерді қадағалау жөне бағалау.
6. Басқару жүйесін түзету (коррекция) туралы шешім.

Басқару процесінің барлық компоненттері ақпараттық түзілім

болғандықтан жүйелі түрде өзара байланысты жөне өзінің маз- мүндық жөне функционалдық айшықтылығына тек басқару- Дың түтастай процесінің қүрылымында ғана ие болады.

Басқару жүйесін сипаттай отырып, ең алдымен бұл жүйенің өрқашан мақсаты болатынын, яғни уақыттың белгілі бір сөтінде шешілуі тиіс күтілетін нөтиженің нақты бейнесі болатынын атап өту керек. Мақсатты қоюдың дәлдігі мен оның анықтығы Жүйені танудың тереңдігіне төуелді: білім неғүрлым терең бол- ^са, мақсат қою соғүрлым сапалы.

Басқарудың мақсатындағы мынадай қырларды (аспектілерді) бөліп қарастыруға болады:

1. Басқару танымның құралы болып көрінетін теориялық- танымдық қыры.
2. Мотивациялық қатынастардың, жүріс-түрыстың моральдық- этикалық нормаларының, қоғамдық этика мен қылық туралы көзқарастардың, өлеуметтік қүндылықтар мен мүраттардың (иде- алдардың) қалыптасуын білдіретін педагогикалық қыры.
3. Орындаушылардың (педагогтардың, оқушылардың) мүддесін белсенділендірілуінен (қозғалысқа келтірілуінен) байқалатын басқарудың практикалық қыры.
4. Экономикалық мүдделер мен қатынастар саласына ықпал етуінен көрінетін экономикалық қыры.
5. Философия, экономика, педагогика, психология, өлеумет- тану, қүқық, техника және технология бойынша білімнің синтезін білдіретін жөне теориялық қызмет төсілдерінің жүйесі түрінде аңғарылатын методологиялық аспект.

Басқарудың мақсаты мазмұнға толық болуы керек: яғни нәтижелердің барлық сипаттамаларының айқындылығына, күтілетін нөтижелердің анықталуының қадағалануына, нақты- лыққа жөне сергектігіне ие болуы тиіс.

Көсіптік білім беру мекемелерін басқарудың мақсатын анықтау үшін өткеннің тәжірибесі аса маңызды, яғни оқу орны бүрын оны басқарудың мақсатына қалай жеткені туралы мәліметтер; мақсатқа жетудің қолайлы жөне қолайсыз жағдайлары туралы ертеректе жіберілген қателіктер туралы ақпараттар маңызды рөл атқарады. Мақсатқа жетудің деңгейі нәтиженің сандық және сапалық сипаттамаларынан (оның параметрлері мен қасиеттерінен) көрінетін оның нөтижелілігін білдіреді.

Алынған нәтижені жүмыстың түпкілікті алдыңғы жағдайы- мен немесе эталонымен (нормасымен) салыстыру берілген нөти- жеге жету үшін жүмсалган шығынның көлемімен анықтала- тын тиімділікті сипаттайды.

Берілген үлгідегі басқарудың тиімділігі өлшемдердің үш тобымен аңғарылады: оқу орны қызметінің тиімділігі, басқару еңбегінің үйымдастырылуы жөне басқару субъектілерінің — жетекшілердің көсіби маңызды қасиеттерінің дамытылуы.

Психологияда адамның өзге тұлғалардың әрекетіне ықпал ету, оны бағыттау және итермелеу мүмкіндігі билік деп атала- ды. Қоғам жетекшіге өзгелердің, үжымның белсенділігіне оның ықпалын күшейту үшін ресми билік береді. Жетекшілік қыз- мет белгілі бір түлғалардың өзгелердің жүріс-түрысына ықпал етуінің қуатын (потенциалын) көп мөрте үлғайту үшін ойлап табылған күшейткіш трансформатор сияқты. Дөл осы механизмнің арқасында қоғамдық өмір үйымдасқан сипатқа ие болады. Егерде барлық адамдар ықпал етудің тең потенциалы- на ие болса, қоғам бей-берекетсіздікке үрынар еді.

Үлкен жүйелерде ұйымдасушылыққа келісімді түрде өрекет ететін билік қүрылымдарын қалыптастыру арқылы қол жеткізіледі.

Биік тұлғаның мотивациясын қанағаттандыруға бейімделеді. Егер ол адамдардың мотивін (ниетін) қозғай алмаса, ол билік болып қала алмайды.

“Биліктің өрекеті қашанда олардың мазмұнына қарамастан өтелетін немесе өтелмейтін өзге адамдардың мотивтерін мақсат- ты түрде пайдалану болып табылады”. Билік ұғымы қазіргі күні барлық қоғамдық ғылымдардағы негізгі категорияға ай- налды, өйткені мотивация арқылы адамдарға ықпал ету өмірдің барлық салаларында шешуші мөнге ие болды. Зерттеулер көрсет- кендей, өр түрлі көсіп өкілдері арасында билікке деген анағұ- рлым қажеттілікті алдымен мұғалімдер, онан кейін дін қызметкерлері мен журналистер сезінеді екен.

Билік — бүл адамдардың мұқтаждықтарының өтелуін биліктің субъектіне төуелді етіп қалыптастыра отырып, олардың қылық- тарына ықпал ету.

Кім қоршаған тұлғалардың қажеттіліктерін өтеу үшін ма- ңызды өрқилы қүндылықтарды игере алса, сол билікке ие бола алады. Бүл құндылықтардың мазмұнына қарай билікті матери- алды, өкімшілдік құқықтық, референтті, адамгершілік- коммуникативтік жөне ақпараттық деп қарастыруға болады.

Тұлғаның материалдық мұқтаждықтарының өтелуі жетекшінің қалауы мен талаптарының орындалуына төуелді болған кезде, онда ол шындығында, егер басқа ыңғайлы балама болмаған жағдайда, соның (жетекшінің) еркіне сай қимылдайды.

Өкімшілдік биліктің тасымалдаушысы ретіндегі жетекші адамдарға өсер ету мақсатында марапаттау мен жазалауды, қызмет баспалдағы бойынша жоғарылату немесе шығарып жіберу қатерін жөне т.б. қолдана алады, қүқықтық биліктің субъекті адамның еркіндікке деген қажеттілігін ескере отырып, мөж- бүрлеуге жүгінуі мүмкін. Референттің билігі — бұл білгірдің билігі, компетентті жөне объективті ақпараттың көзі ретінде сенімге ие тұлғаның билігі. Референт адамдардың ақыл-ойына, сол арқылы олардың мотивациясына билік ете алады. Егер оның кеңестері мен жарлықтары шынайы өрі пайдалы ретінде қабылданса, олар ерікті түрде орындалады.

Адамгершілік-коммуникативті билік тұлғаның тартымды, құрметті жөне сүйікті серіктермен қарым-қатынас жасау ңажеттілігіне сүйенеді. Онымен қатынасты бүзуға, оның симпа- тиясы мен құрметін жоғалтып алуға деген құлықтың болмауы себепті мұндай тұлғаның еркі орындалды. Ақпарат та биліктің көзі бола алады: адамдардың өздері пайымдай қоймаған қан- дай да бір қимылдарының, пиғылдары мен қылықтарының жасырын салдарларына сілтей отырып, олардың мотивациясы- на ықпал етуге болады. Ықпал етудің соңғы үш көзін — Референттілікті, адамгершілік-коммуникативті тартылымдылықты Жөне ақпараттылықты — психологиялық деп атауға болады.

Потенциалды билікті нақты биліктен ажырата білу қажет. Адам үлкен билікке ие болғанымен, оны қандай да бір себептердің өсерінен қолдана алмауы мүмкін: билікті көрсетудің әлсіз қажет- тілігінен немесе оны қолдана білмеуден (техниканың жоқтығы). Жоғарғы техникамен күшті қалауға ие бола отырып, үлкен билік болмаған жағдайдың өзінде де ықпалды болуға болады. Потенциалды билік — бедел, нақты билік — ықпал. Бедел мен ықпал сөйкес келмеуі мүмкін.

Билікті қолданудың тиімділігі көптеген себептерге, оның ішінде билікке деген мүқтаждықтың мазмүнына да байланыс- ты болып келеді. Билік біреулерді өз-өзінен тартады: өзін қор- шағандарға ықпал ету адамға жағымды боледы. Өзге жағдай- ларда ол еңбек процесін табысты үйымдастыру үшін билікті қалайды. Егер билік бас пайданың мақсаты болса, онда оны қолдану өдетте жақсы нөтиже бермейді. Зерттеулерде дөлелдең- гендей, жетістікке жету мотиві басым жетекшілер анағүртым нәтижелі болып келеді.

Мүнан шығатыны — басқару ісінде жетекші түлға орасан зор маңызға ие деген түйін. Жогары дамыған жан-жақты түлға референттілікке, моральдық, адамгершілік-коммуникативтік және ақпараттық билікке сүйенген ықпал етудің қуатты көздеріне ие болады.

Биліктің психологиялық емес түрлерінің (материалды, әкімшілік, қүқықтық) қолданылуының да тиімділігі түлғалық ықпалға тәуелді болып келеді. Өдетте мүндай биліктің көздері оқу орындарында аз болғандықтан, онда олар өздігінен үлкен рөл атқара алмайды.

Автор публикации

не в сети 4 года

Tarazsky

6

Комментарии: 0Публикации: 982Регистрация: 14-11-2017