2 марта, 2018 18:35
Базар Оңдасұлының (1839 — 1911) шығармашмлыгмндагы
басты жанрлар, көркем накыштар, бейнелік мәселелері.
1-Базар Оңдасұлының шыгармашылығындагы басты жанрлар, көркемдік накыштар, бейнелік мэселелері.
2.Базар Оңдасұпының дастандарындағы фольклорлык сипаттар мен авторлык, реалистік көркемдік шешімдер
Біпир Опдасұлың (1839-1911) иіыгирмчшылыгындигм бііспіһі жаирлар, коркемдік шікыштар, беііпелік мпселелері.
Базар жыраудың әдеби әдісі Шортанбай,Дулаттарга ұксайды. Бірак стилі бөлек. Шортанбайда реалистік — сатиралык арна елеулі. Оның романтизмі эдеби тәсілінде емес, идеясында. Ал Базар жырауда романтикалык °браздау мен идея бірлескен. Тілі мейлінше тартымды,ұғымды, көпшіл. Метафоралары халық поэзиясына жакын . Акын замана кайшылыктарын
жинактай отыра үлкен образ жасайды. Онысы заманды шенеу ғана еіщ іздену , күрес, сарынымен де байланысты . Осы сипаттарына карап біз Баз поэзиясы романтикалык толғаудыың 19 гасырдыың аяғындағы өзгешеі көрінісі дейміз.
Идея жагынан Базар жырау кейбір ескішіл бағыттағы акындар секід пайғамбар заманын аңсамайды. Өз дәуірінің үлкен аңғарын танып , 1 с кайшылыктан шығудың жолын іздейді, тулайды , бұлкынады. I
Романтикалық толгаудың тіл мен мазмұн бірлігіне негізделген Баз, шыгармаларының шынайылығы, көркемдігі, образдылығы оның поэзиясын басты ерекшеліктерінің бірі ./1.183/.
Акын өлеңіне бейнелілік пен суретшілік тэн . Ол неше бір пс тілдерді әсірелеу, теңеу, эпитет, метафора колданады. Адам тұлғасын, пішін, кескін-келбетін суреттеуде болсын акындық шабыт поэтии айшыктары белес береді.
портретін таныткандай сөз тізбелейді ./2.147/.
Базар акын өззаманының кемеңгер акыны.
Акындар бойындағы ерекше шабыт пен таланттың көріністерін Базар өзіндіі сөздер мен танытады. Акын шабытын жүйріктер кимылдарына ұксатады.
Қашаган куган жүйріктей.
Озшы теріс оралган,
Озарына келгенде Қарадан шыгын жоғалған.
Жыраудың өлеңдерінде Дулат ,Шортанбай акындар сарыны да , тіпті,кей Махамбет әуені дебайқалып калады.
мәселелкеріне коса білген, кең танысты жырау .
- Іипир Оңдасхлынын даспіандарыидагы фольклорлык сіштштір мие
авторлык, реаліісті коркемдік шешімдеп.
Жыраудың творчествасын айкындай түсетін дастандары: «Әминэ кыз»І «Айна -тарак», Макпал-Сегіз» және «Жүсіп -Ахмет».
[ анын сартына карай жүре берген. Қаладан окшауырак көп бейіттің ішіне г. • жанадан көмбеген бір өлікті алып жей бастайды. Бұл сұмдыкты көрген кігіттін жаны тұршігеді. Ертеңіне кызметкерлері пісіріп неше түрлі тэтті гагамдарды әкелгенде, эйелі дәм татпаған, сол кезде жігіт эйеліне түндегі (өргендерін айтады.
Сөйтіп, жеті жыл ит болып, көп азап шегіп.акыры бір кыздың жэрдемімен адам калпына келіп, сол кызға кайта үйленген. Бұл эйел дуамен Әминаны байтал бейнесіне айналдырып жіберген. Жігіт байталды мініп, күнде базарга барып, жол-жөнекей байталды шыңгыртып сабаумен болган. Айуанга катты азар беретін жігіт туралы патшага арыз түсіп, жігітті шакырткан. Патшага мән-жайды сұрағанда жігіт жогарыдагы окиганы баяндап: «Жеті жыл ит болдғаным еске түседі, байталды ұратын себебім сол»-деп жауап береді.
Жырау бұл шығармасында эділдік жолын берік ұстанган адал адам, талай таукымен киыншылыктарға кездессе де, оны жеңіп, мерейі үстем болып, ойга алган мақсатына жетеді деген корытынды шығарады.
Әркашан таркар халкым, кұмарларын. Жаралып жалганшыға келгеннен сон, «Жок» дейтін жан болмайды бір арманым. Бәріңде гибрат алып осы сөзден, Көңіліңнен жандыктың шыгар бэрін.
такырыбына арналган. Ағайынды үш жігіт бір кызға ғашык болады. Бірак бір бірі білмейді. Үш жігіт мал саудасымен ұзак жолга жүрмек болып, әркайсы жеке- жеке кызга келіп: «көңіліңе ұнаған нәрсеңді айт, әкеп беремін»- деі Қыз жігіттердің үлкеніне кілем алуды, ортаншысына айна, ең кішісінеғ та| әкелуді ұсынган. Бір ай жол жүріп Бұхара шаһарына жетіп, базарға аң барган малдарын сатып болған соң,үлкен мың ділджәға кілем, ортаншысы м ділдәға айна, кішісі үш мыңга тарак сатып алады. Кілемді мініп алып ұш>| айнаны биік жерге койып дүниенің төрт бұрышын көруге, ал таракты кеудесі койса үш күн бұрын өлген кісі тірілетін. Айнаның кереметін көру үшін биі жеге койып, өз ауылдарына көз салған.
…Айнаның кереметі болған артык,
Сәулесі түседі екен күнмен балкып,
Дүниеніңтөрт бұрышын жакындатып,
Алысты алады екен леппен тартып,
Шыккалы бұлар елден канша заман,
Ел-жұрты калыпынша екен аман.
Көп адам бір нәрсені көтеріліп,
Шаһардан бара жатыр сыртка таман.
Аныктап мән-жайды байкағанда,
Көрінді сол нәрсенәң кейпі жаман.
Кэдімгі хан кызы екен опат болып,
Жиналған жаназаға сонша адам.
Жігіттер коска карай аяңдады,
Жануарын ғашығы үшін аянбайды.
Үшеуі сол арада ұшщпак болып,
Мінуге калы кілем даярлайды.
Үш жігіт кілемге мініп алып ұшып, жаназа таркамай-ак елге жеткені Таракты кеудесіне койған кезде өлген кызға жан еніп, түрегелген. Тірілген қі жігіттердің біреуіне гана берілуі тиіс. Жігіттердің әркайсысы өзінін алғаны орынды көріп, кызды бір-біріне кимай көп таласады Бұл таластың түйініі шешіді хан казылар алкасына тапсырған.
Шешпекке шиеленген мүшкіл сырды,
Сарапка казы салып кеғес құрды.
Тексеріп туралыкпен түрлі жағын,
Акылдың мизамымен өлшестірді.
Әбжаттың есебімен екшегенде Тарактың сан-салмағы болып тұрды,
Кілем мен айна паркын коскандатек,
Болыпты бағасы әрең тарак кұрлы.
Тарактыңтағы айрыкшы бір касиеті Жан беріп өлген кызды тірілдірді Сондыктан кызды қосып кенжесіне Кетірген көңіліндегі баска кірді.
Қосылып екі ғашык бір-біріне,деп,-айтады ол өлгенше
іэурен сүрді.
«Айна тарак» окиғасы кызык. Жырдың жатык кезінде ел жыршыларының каттап алып, көп жиналған жерлерде айтып жүргені анык. Бұл шыгармадан да [юльклорлык сипаттарды тануға болады. Бұл дастанда киял-гажайып окигага сұралған. Мысалы өлген кыздың кайта тіріліп, өмір сүруі.
Акын шығарманың соңында болған шиеленісті окиғаны дастандағы кейіпкерлердің ягни билердің шешуіне береді. Дастандағы окиға жаксылыкпен аякталады. Бұл акынның көркемдік шеберлігі.
«Макпал-Сегіз» дастаны Базар дастандарының ішіндегі ең көркемі. Бұл жырдың такырыбы жастардың бас бостандыгы, махабат, сүіспеншілік. Феодалдык коғамда сүйгеніне косыла алмаған жастардың өмірін жыр етеді. «Макпал -Сегіз» негізінен халык жыры. Жырдың бірнеше нұскасы бар, бэрінің такырыбы бір болғанымен, окиға желісі, даму жолдары, шығарманың шешілуі баска-баска. Бір нұскасында Жабы мен Сегіз достасып, Макпалды Сегіз алып, Сегіз өзінің карындасын Жабыға косады. Кейбір жырларда Жабыны калмак батыры етіп көрсетеді. Базар жырлаган нұскада Жабы каракалпак батыры. Тұратын жері- Дэукара. Ал Макпал мен Сегіз Сыр бойын мекендеген елдердің кыз- жігіттері.
Халык жыры «Макпал-Сегізді» Базар өзінше жырлайды. Бұл жырды окып отырып, толау алыбы Базардың стилі, тіл ерекшелігінен көруге болады.
Жырда халыктың тұрмыс-тіршілігі кең суреттеліп, әсем бейнеленген. Жылкы айдап кырға отар кеткен Сегіз кайтіп келген ел актап кыз таңдаган каракалпак Жабы батыр қалың беріп кызды алмакшы боады. Қыз агалары келісім берген. Жас шагынан бірге өсіп, бір-бірін сүйген Макпал мен Сегіздің байласкан уэдесі бар. Макпал -жалғыз.Тағдыр алдында әлсіз жол тауып, жөн сілтейтін жанашыры жок.
Қорыта келгенде, «Макпал-Сегіз» жырында бас бостандыгын аңсаган екі жастың мөлдір махаббаты жырланган. Қызын теңіне бермей, малға берген кер заманның шындығы көркем бейнеленген.
Демек, Базар жырау тек толғауар ғана емес, көлемді дастандар да жырлаган акын екеніне көз жеткізуге болады.
Автор публикации
